Þjóðviljinn - 15.04.1967, Síða 5

Laugardagur 15. april 1967 — ÞJÓÐVTLJINlsr — SlÐA g
bokmenntir
Að taka mið af nokkr-
um sérstæðum dæmum
Halldór Laxness: íslend-
xngaspjall. Helgafell 1967.
á sém freistast til að taka
sér penna í hönd til að
skrifa um síðustu bók Laxness,
fsléndíngasp.iall, kemst í tals-
vérðan vanda. Þetta kver er
tilorðið sem langur kafli, skrif-
aður fyrir Skandínavíu, til að
bæta honum við Skóldatíma.
Það er því ekki nema eðlilegt
að margt er í þessari bók af
gamalkunnum hlutum, saman
dregið ýmislegt það sem höf-
undur hefur áður birt um sjálf-
an sig og ísland og íslendinga.
En um leið verður bókin frá-
leitt afgreidd sem útdráttur eða
endurtekning, ýmsar riýjar á-
herzlur eru gerðar, dregið fram
ýmislegt með skýrari hætti
en áður.
Þótt víða sé komið við í Is-
lendíngaspjalli er flest af því
tilbrigði við eitt og sama stef:
hvernig er að vera rithöfundur
á íslandi. Mér hefur skilizt að
ýmsir menn sakni þess, að
ekki skuli gerð rækilegri grein
fyrir þessari spurningu í bók-
inni en raun ber vitni, að þar
sé ekki að finna ítarlega grein-
argerð fyrir lífsskilyrðum höf-
undar með niðurstöðum og öðru
sém fylgja bæri. Slíkur söknuð-
ur er ef til vill eðlilegur, en
gæta ber að því að hánn sting-
ur í stúf við þá aðferð sem höf-
undur sjálfur virðist hafa sett
ser með svofelldum orðum:
„Til þess að forðast ofbeinar
ályktanir, sem skjaldan eru ein-
hlítár til skýringar málum er
fróðlégt að taka mið af nokkr-
um sérkennilegum dæmum“.
*
Mér virðist reyndar að þessi
bók sé einmitt fyrst og
frémst samsafn „sérkennilegra
daema“ til skýringar á afstöðu
skáldsins og afstöðubreyting-
um. Dæma, sem sett eru fram
með svipuðum hætti og
skémmtilegur, orðhagur og út-
smogihn samræðumaður gerir
í æðruleysi á góðri stundu þeg-
ar háski sá og ástríðuhiti sem
fylgir volki lífsins eru í nokkr-
um fjarska. Og það er blátt á-
frám góð skemmtun að því að
hlýða á manninn, og þau sér-
kennilegu dæmi eru einatt svo
ísméygileg að þau vekja upp
margar grunsemdir og þetta
litla kver verður furðulega
rúmt.
Þau dæmi sem nefnd eru og
dómar sem þeim eru tengdir
vékja upp mismunandi við-
brögð eins oé að líkum laétur.
Minningar um flákk ungs
manns sem vildi kynnast „landi,
þjóð og tungu“ eru blátt áfram
fallegar, það er hlýleg gaman-
semi yfir frásögn af ágætum
vinum höfundar úr prestastétt,
samanburður á bókaútgáfu hér
og erlendis kemur mörgum
sjálfsagt skemmtilega á óvart.
Og þá væri illa farið ef ekk-
ert hvetti til andmæla. Líklega
þykir ýmsum yngri rithöfund-
pm heldur en ekki léttúðarfull
ummæli Halldórs Laxness um
Ilalldór Laxness
afkomu skálda: þeir eiga allt-
af von á rúgbrauði eða salt-
fiski hjá frænku í bænum ell-
egar fórnfýsi eiginkonunnar.
Við vitum að rithöfundar á
ÍSlandi sem gefa sór tíma til að
vinna að bókmenntum eru
manna fátækastir — og er það
ekki líklegt að í ríku þjóðfé-
lagi reynist slíkir menn frænd-
færri jafnvel en í samfélagi
þar sem lítt efnaðir menn eru
í miklum meirihluta? Og ekki
fæ ég skilið andúð Halldórs
Laxness á „pappírsböku" sem
hann kaliar svo, og líklega
felur í sér meiri menningar-
byltingu en varð þegar Gúten-
berg leysti skrifara af hólmi.
Þessar ódýru bækur, pappírs-
bökur, sem þurfa hvorki að
vera „ljótar“ né „leiðar“ hafa
sannarlega komið á framfæri
við skynsama unglinga kynstr-
um af ritum, vísindalegum og
fágurbókmenntum, sem ella
væru fullkomið leyndarmál
sárafámenns lesendahóps.
★
Margt má finna í Íslendínga-
spjalli sém gefur tilefni til
mjög persónulegra athuga-
sémda. Þar segír m.a.: „Ára-
tugum saman var ég altaðþvi
bannhelgur á heimilum, í lestr-
arfélögum og í bókasöfnum
víðsvegar um land, útflæmdur ]
hjá menntastofnunum og menn- |
íngarforkólfum og heilar sveit- i
ir og sýslur skipulagðar á móti
þessum auma höfundi. Allan
þennan tima voru íslenzkir
stalínistar næskim einir um
að lofa það dót sem ég var að
setja saman, kanski ekki svo
mjög af því þeim þætti það
gott, heldur af því þeir von-
uðu að ég væri eins ærlegur
stalínisti og þeir“. — Aldur
minn er ekki það hár að ég
muni nema lítinn part af þessu
skemmtilega tímabili íslenzkrar
menningarsögu. En það stóð
reyndar furðulega lengi. í
heimavistarmenntaskóla í byrj-
un sjötta tugs aldarinnar var
man ég, þorri dreifbýlismanna,
sem svo eru kallaðir, ennþá
sannfærður um að Halldór Lax-
ness væri lúsugur, klæminn og
hörmulega sérvitur. Á þeim
aldri eru menn bardagaglaðir,
og ég man ekki lengur hvort
rauðliðar vörðu meiri tíma til
að halda uppi vörnum fyrir
„Kiljan“ eða bóndann í Kreml.
Það segi ég satt. Við vissum
að sjálfsögðu ekki neitt um
Stalín en trúðum á hann engu
að síður; við trúðum á „Kilj-
an“ og hann hafði skrifað um
Stalín. Svona geta fyrirbærin
tengzt saman á merkilegan
hátt.
★
Að mínu viti er síðasti þáttur
þessarar bókar merkastur,
Flatneskja á íslandi heitir
hann. Þar er talað á einstak-
lega skemmtilegan hátt um
„andlega jafnaðarstefnu“ Is-
lendinga — við aðhyllumst,
segir höfundur, fortakslaust
jöfnun verðmæta. Auðvitað er
minnzt á þær hliðar þessa máls
sem mega teljast jákvæðar:
okkur íslendingum hefur enn
tekizt að vera í allnánu kall-
færi hver við annan, menn láta
sér ekki stöður eða metorð
verða sér tiltakanlegan fjötur
um fót í samskiptum. Hitt skipt-
ir þó meira máli: ádrepa höf-
undar á þá jöfnun verðmæta
sem birtist í skeytingarleysi
íslendinga, virðingarleysi þeirra
fyrir ágætum afrekum, vel
unnu verki, sem verður til þess
að skussum og hálfvelgjumönn-
um hlotnast sá stuðningur sem
þeim ber, sem sinna viðfangs-
efnum sínum af sannri alúð —
og einstök afreksverk verða
„ekki framin öðruvísi en af til-
Framhald á 7. síðu.
BIRTINGUR
Maður spyr sjálfan sig
stundum að því hvort rit eins
og Birtingur ætti ekki að
stunda það að láta hvert hefti
shúast um ákveðin efni fyrst
og fremst, að hvert hefti hefði
einhvern heildarsvip. í fyrsta
hefti þessa árs er eins og
votti fyrir þeirri viðleitni. Þar
eru tvær alllangar greinar um
finnskar nútímabókmenntir,
önnur þýdd, hin eftir Thor
Vilhjálmsscgi. Þegar svona vill
til, því ekki að ganga lengra
— því ekki ein eða tvær nýjar
smásögur finnskar, blautar af
pennanum, ellegar ljóð?
Þýddu ljóðin í þessu hefti
koma annars frá Rússlandi,
Spáni og Póllandi, eitt frá
hverju landi.
Það var skemmtilegt að fá
í þessu hefti endurprentun á
grein Jóns Stefánssonar um
myndlist — en sú grein get-
ur einnig vakið upp dapurleg-
ar hugleiðingar: okkur hefur
Tímarit
sem sagt ekkert farið fram í
því að listamaður kunni að
tala við mig eða þig um sína
list. Nema síður sé.
Einar Bragi skrifar um efni
sem bryddað hefur verið upp
á hér og þar: um óttann við
samtímabókmenntir í bók-
menntakennslu í landinu. Þar
kemur m.a. fram fróðleg stat-
ístík um þessa hluti.
Thor Vilhjálmsson skrifar
Syrpu og kemur víðar við en
stundum áður: Steinbeck í
Vietnam, sjónvarp, listasafn
alþýðu, tíðindi af kvikmynda-
gerð á íslandi. Þar er t.d.
þessi partur úr blaðamanns-
viðtali við íslenzkan filmkóng:
F: Já, Njála . . . ja það er
mikil bók.
S: Já alveg reglulega. Svo
er hún svo vinsæl. Það er
náttúrlega af því hún er svo
góð. Þess vegna verða bækur
vinsælar. Það er af því að þær
eru svo góðar.
F: Ja það er þá ákveðið að
kvikmynda Njálu?
S: Já ég er búinn að ákveða
það. En það kom náttúrlega
1il greina að taka ást á rauðu
Ijósi. Hún er svo ansans ári
góð nefnilega. En Njála hún
er sko sígild. Hún er miklu
frægari eins t>g sígildar
bækur eru . . .
Á.B.
Ladislav Fialka stjórnar æfingu í flokki sinum.
Frægur flokkur listamanna til íslands í ár?
Tékknesk látbragðslist fer
nií sigurför um víða veröld
□ Ladislav Fialka er orðið
þekkt nafn í evrópskri
menningu. Fyrir hans til-
stilli hefur tékkneskum
látbragðsleik verið lyft í
þær hæðir sem duga til al-
mennrar viðurkenningar
og er nú flokkur hans tal-
inn sýna list sem stendur
jafnvel ekki að baki sjálf-
um meistara Marcel Mar-
ceau, sem íslendingar
'kynntust í fyrra. Á þessu
ári mun flokkur Fialka
gera víðreist — og stend-
ur í fréttatilkynningu frá
Pragopress, að hann muni
m.a. koma til fslands.
Jafnvel þá er Ladislav Fialka
var við ballettnám í Prag vissi
hann að hann mundi ekki gefa
sig að ballett að loknu námi,
heldur vonaðist hann til að geta
helgað sig látbragðslistinni, sem
um þær mundir var svo til horf- '
in í Tékkóslóvakiu. Hann fékk
nokkra nemendur aðra í lið
með sér og unnu þeir saman að
því að koma upp flokki lát-
bragðsleikara.
„Við urðum sjálfir að búa
okkur til tækni látbragðsleiks-
ins, segir þessi ungi listamað-
ur, og það var erfitt, því við
höfðum ekki möguleika til að
kynna okkur þann árangur
sem náðst hafði annarsstaðar
í heiminum á þessu sviði. Þeg-
ar við að nokkrum árum liðn-
um bárum okkar túlkunarað-
ferðir við aðferðir Marcels
Marceau, kom það á daginn
að við höfðum í aðalatriðum
komizt að sömu niðurstöðum.
Auðvitað eru okkar grundvall-
arreglur aðrar að sumu leyti
en þær sem Marceau byggir á.
Þetta stafar af tvennu: við tók-
um upp látbragðsleik sem dans-
nrar sem höfðu hlotið akróbat-
íska þjálfun, en Marceau var
hinsvegar leikari“.
Miklir möguleikar
Mcð einni hreyfingu eða við-
bragði getur látbragðsleikari
breytt sér á svipstundu í hvern
sem er — og samt verið áfram
hann sjálfur. Hann getur jafn-
vel breytt sér í marga menn
— og hluti. Með hreyfingu get-
ur hann skapað hvaða hlut sem
er — reipi, fiðrildi, píanó, rit-
vól. Með hreyfingu breytir hann
sviðinu sem atvikin gerast,
hann getur breytt umhverfinu
eða látið það hreyfast (til dæm-
is með því að ganga á sama
stað). Og látbragðslistin notar
ekki aðeins rúm heldur tíma
einnig: á nokkrutn sekúndum
verður ungur maður gamall.
mjór sproti að tré.
í atriði, sem kallað er „Sirk-
us“, sýna látbragðsleikarar
skemmtilega reiðmennsku. Mjór
ljósgeisli stýrir augum áhorf-
anda ■— þegar ljósið fellur á
efri hluta látbragðsleikarans
sjá menn reiðmann í hnakki,
sé því beint að fótum lista-
mannsins sjá áhorfendur þjálf-
aðan hest.
Kveikir í íniyndunarafli
„Sé látbragðsleikur vel unn-
inn hefur hann sitthvað fram
yfir aðrar tegundir leikhúss,
segir Ladislav Fialka. Hann
kveikir í ímyndunarafli áhorf-
andans og þvingar hann til
að beina huga sínum til þátt-
töku. Eitthvcrt, tiltekið atriði
er sýnt, sem ekki virðist skipta
miklu máli, en hugsun áhorf-
andans hefur komizt á hreyf-
ingu á grundvelli þess sem
hann virðir fyrir sér á sviðinu,
1 síðasta hefti bandaríska
vikuritsins Time, sem er ákaf-
lega víðlesið, eins og kunnugt
er, birtist umsögn um Brekku-
kotsannál Halldórs Laxness.
sem komið heíur út hjá Crow-
ell í þýðingu Magnúsar Magn-
ússonar og nefnist „The Fish
can sing“ (Fiskurinn getur
sungið.)
★
Umsögnin er að mestu leyti
i íormi endursagnar, eins og
gjarnan tíðkast í þessu blaði.
Að lokum segir blaðið á þessa
leið: „Höfundurinn, Laxness.
játar að hann sé sjaldséður fugl
á íslandi: ákafamaður. Ástríð-
ur hans hafa borið hann bæði
og hann tekur afstöðu til þess,
með eða á móti. Látbragðsleik-
ur dregur alla hluti saman í
sýn, sem áhorfandinn gerir
sjálfur hlutlæga“. Og Fialka
játar það sjálfur að það sé sér
jafnan mikil ánægja að heyra
frá áhorfendum sínum ummæli
sem þessi:'„Eins og þú segir
í þessu atriði . . .“ Hann kém-
ur oft að máli við áhorfendur
sína, sér til mikillar ánægju.
Þessi staðreynd sýnir að lát-
bragðsleikur er lifandi og ný-
tízkuleg list og hverjir mögu-
leikar hennar væru ef gmnd-
vallaratriði hennar væru hag-
nýtt betur í kvikmynd.
1 flbkki Fialka em fimmtán
menn, níu látbragðsleikarar,
fimm tæknimenn og einn rit-
ari, og hefur hann á síðari ár-
um ekki verið í Prag nema
endrum og eins. Eftirspumin er
mikil — flokkurinn hefur þeg-
ar hlotið lof og prís í tuttugu
löndum og heimsótt sum þeirra
margsinnis.
inn og út úr kaþólskri kirkju
og kommúnistaflokki. Stjóro-
málaskoðanir hans koma sjald-
an fram í bókum hans en
póesía hans þeim mun oftar.
Laxness bregður ljóðrænu yfir
ólíkustu atvik — allt frá því
Jón á Skaganum útnefnir sjálf-
an sig salernisvörð borgarinn-
ar til mikillar umræðu, sem
háð var á íslandi um það hvort
leyfa ætti rakarastofur. Sem
sögumaður á Laxness sameigin-
legan með Brasilíumanninum
Jorge Amado smitandi áhuga á
sérkennilegu framferði alþýðu-
fólks og mikla hlýju í garð
þeirra ákveðnu fiska í manns-
mynd, sem þora að synda gegn
straumi".
Símastúlka óskast
Opinber stofnun óskar eftir að ráða frá 1. maí 1987
símastúlku á stórt skiptiborð. — Vaktavinna.
Laun samkvæmt úrskurði Kjaradóms. Umsóknir
ásamt upplýsingum um aldur, menntun og fyrri
störf, sendist afgreiðslu blaðsins fyrir 20. apríl
1967, merkt „SÍMAVARZLA — 1967“.
Umsögn um enska þýðingu
á Brekkukotsannál í Time