Þjóðviljinn - 24.01.1970, Side 5

TÆjigjarrfagjiiir 24. janúar 1970 — 'tÞJÓÐVIUTNN — SÍÐA J
William Heinesen
Fyrir nokkrum dögum varð
færeyska skáldið og sagna-
meistarinn William Heinesen
sjötugur. Hann þarf ekki að
kynna Islendingum. Ymis
helztu verka hans hafa verið
gefin út á íslenzku eða flutt
í útvarp — þótt enn sé beðið
eftir hinni miklu skáldsögu
hans „Ded gode háb“. Hér fer
á eftir nokkuð stytt samtal
Heinesens við danskan blaða-
mann, Hartmann-Petersen, þar
segir Heinesen frá aeviferli
sinum, uppruna og starfi, frá
vinum og skáldbræðrum sem
hvöttu hann til að skrifa, urðu
honum dýrmætir förunautar
og jafnvel fyrirmyndir að
sögupersónum.
★
Með nokíkrum hætti er hér
um að ræða tvo gerólíka
heima, siem hafia maetzt og lent
í ednni bendu, segir Wiihiam
Heinesen, þar sem við sitjum
í þokkiafuilu timbuirhúsi hans
og horfum yfir Þórshöfn. Ann-
arsvegar fæTeyskur heimur
næstum því afitan úr miðöldum
og hinsvegar Kaupmannahafn-
ar núitímii. Það er þessi afflt að
því fárántegi árekstur tveggja
tímia, tveggja menninga, sem
einkennir það .umhrverfi, sem
ég er kominn frá.
Hér í Þórishöfn er ég fæddur
og upp alinn. Héma voru að-
eins 2-3 þús. íbúar, þetita var
Itdð þorp með bikuðum torf-
þekjubúsum, þröngum og
þröttum götum. Menn gengu'í
fomnoræænum vaðmálstreyj-
um og skinnskóm. Mestmegnis
fátækt fólk lifði af útræði og
salitfiskvinnslu á byrjunarsti.gi
— en þessir menn voru duigteg-
ir við jarðyrkju og ruddu móa
hér í kxing og gerðu úr þeim
fegurstu tún. Þegar óg hugsia
til æsiku minnar finn ég fyirst
og fremst ilm a£ heyi og mó-
WILLIAM HEINESEN
VARÐ SJÖTUGUR
Hinn hrífandi
kraftur
vonarinnar
skólanum átti hugmyndma að
því að leita bann uppi og það
tóksit vel. Hann kom mér í
kærleika við stórskáld tímans,
Johannes V. Jensen, Thöger
Larsen, Sophus Claussen, Norð-
mianninn Alf Larsen og Svíann
William Ekelund. Ég lifði lengi
í skáldttegium töfrahedmi og
hyrjaði sjálfur að yrkja fyrir
uppörvun Gelsteds.
Ég var aðedns 21 áns þegar
fyrsta ljóðasafn mdtt, „Adtotiske
Elegier" toom út. Nú gat ég
sýnt fjölskyldu minni það swart
á hivíitu, að ég væri skáld —
og næata áratuig orti. ég kynstr-
in öll, og fyrir milligöngu Otto
Gelsteds toomu tovseðin út í
vönduðum litlum toverum hjá
Munkggárd. En af þessari iðju
var ekfci hægt að lifa og losa
sig þar með vdð ósjálfstæði
gagnvart toaupsýslunni. Þá
byrjaði ég að storifia óbundið
mál. Fyrstu sfcáldsögu mina,
„Blaesende Gry“, mikinn doðr-
ant sfcrifaði ég í þedm heið-
artega tilgangi að vinna fyrdr
mér sjálfur. En það tó’kst ekki.
Ég hélt þó áfram. Á fjórða
reyk. Endur og hænsni, kindur
og geitur gengu um götur eins
og þau lysti og á sum'arkvöid-
um baiuliuðu kýrnar við girð-
inigarhliðin.
En auðvitað var þetta öðru-
vísi á veturna. Þórshöfn ligg-
ur fyrir opnu hafi og vamar-
garðar voru engir, og í sunn-
anstooni hivaxf bærinn í löðri
og brimróti. Það kom fyrir,
að skip rak á land og lömdust
þaiu sundur rétt við húsglugg-
ana.
★
Faðir mdnn var soniúr óðáls-
bónda í Vogey. Hann fór
ungur á sjó, en kom svo til
Þórsbafnar tii að ganga á sjó-
mannaskólia. En þar hittd hann
móður rnína, toaupmiannsdóttur,
og hann tók við verzluninni
eftir diauða tengdaföður síns.
Hiann var gríðartega sterkur
máðuir. Þegar hann þurfti að
tovedkja upp á morgnanna Idauf
bann etotoi smáspýtur í ró og
nœði eins og aðrir menn, held-
Ur trampaði hann sundur um-
búðatoassa af hjartans lyst.
Hann söng oít gamlar vísur,
skemmtivísur, sálma líka.
Hann vann upp þessa litlu
verzlun og varð simám saman
eigandi margra fiskiskipa —
og foormaður í bankaxáði. Það
var mjög fínt. Hann toomst lofcs
svo hátt, að hann hafnaðd tiiboði
um að verða ítalsfcur toonsúll.
Því nennti bann blátt éifiram
ékM. Hann var mjög fastheld-
inn á fé, en taldi það einnig
skyldu sína að situnda góð-
gjörðir og gat stundum verið
mjög örlátur.
Móðdr mín var danskrar ætt-
ar. Hún var mjög músíköisk
og hafði gengið í allstrangan
skóla í panóledk. Þegar ég var
litill spdlaði hún mest Chopin,
en síðar tók hún til við sónöt-
ur Mozarfcs og Beethovens. Það
var yfiiriteiitt allifcafi tónlist í
húsinu. Bróðir minn, Stig, var
kliarinetfcteikiari í toonunglegu
kapellunni. Hiann ætlaði að
verða bóndi, en góðviljaðir
menn fengu hann til að fiara
til Kaupmannahafnar til náms.
Því miður dó bann ungur.
Að því er mína skóliagöngu
varðar var ég yiíst firemstur í
eftirtekitarleysi. Samt er há-
tíðabdrba yíir henni í vitund
minni og maður lærði a.m.k.
nóg í ensku og þýztou tii að
geita þýtt sjálfsitætt siðar. Eg
náði nokfcum vegdn sómasam-
legu miðskólaprófi og ég fór
síðan til Kaupmannaihaifnar. Eg
var ekki sérlega hrifinn afi
toaupsýslu, og móðir mín taldi
að ég ætti að læra að tedkna,
en fiaðir minn fékk mig með
lymsku í gamla verzlunarskól-
ann við Fiolstræde.
★
pn þá hiitti ég Otto Gelsted
árdð 1019. Vinur minn á
ánaitugnum storífaði ég sitoáld-
sögu, sem fiorlagið baibt mikl-
ar vonir við, en ég tók hana
afifcur, af því ég var ekifci á-
nægður með hiana. Svo kom
„Nóiaitún“ út árið 1938. Henni
var vel tetoið í Danmörku og
erlendis — en svo kom striðdð
og þar með voru allar sam-
göngur rofnar mdliLi Færeyja
og Dammerkur.
Ég storifiaði „De fortaibte
spillemænd" á stríðsárunium.
Sagan var að vissu leyti við-
hrögð vdð þeim hræðilega
þrýstingi sem styrjöld teggur
á mann. Hún tjáði einnig viss-
an lífsfilóitta, þörf fyrir að fiást
við hluti, sem voru handan við
þetta fáránlega og heimsku-
lega stríð, sem lét, vel á
minnzt, heldur betur aif sér
viiba hér heima í Færeyjum.
Nú; en ég sikrifaði semsagtum
þessa spiliara firá tiitölutega
farsælum tíma fyrir heimsi-
styrjöldlna fyrri, og eirindi
bókardnnar er það, að þótt al|t_
fiari að lotoutm úrskeiðis og
endi illa, þá á ekki aðeins að
meta mannsævina efitir lotoa-
• niðurstöðu hennar, heldur ’"r
þeirri heild, gerðri af góðu
og illu sem hún er. Bókin er
í reynd frásiöign um hamingju
í því smiáa og nafinliaiusa, en þó
mannlega bamingju, í ásit, í
listrænni tjáningu, og félags-
skap. Ég á sem sagt við ham-
ingju þrátt fyrir allt það
fiáránlega, sem bíður ailltaf á
næstu grösum og hótar að
hrifisa til sín síðasta orðdð.
„Tennur dauðans á bartoa okk-
ar er sá vísdómur sem varð
okltoar“ segir Alf Larscn í ednu
Framihald á 9. síðu.
ÚTFLUTNINGUR BÓKMENNTA
Það er aililitaf gaman að fiá
viðurkenningu, ekM stoal
ég lasba hana, sagði Klaus
Rifbjerg, þegar hann heyrði
um úthlutun bótomenntaiverð-
launa Norðurlandairáðs, og
bráðum kemiur þessi danski
þúsundþjalasmiður hingað til
að tatoa við þeim og vonandi
verða allir glaðir. Eða hvað?
Það heyrist alltiaf öðru hvoru
toviarfcaið yfiir þvá, að illa gangi
ototour Íslendingum að toomast
nálægt þessum verðliaunum
og ýmsu toennt um: erfiiðteik-
um i sambandi við þýðingiar,
sem eru að vísu raunveru-
liegiir, eða þá ofríM Svía,
ímynduðu. Deiðintegaist er,
þegar menn taia eitthvað í
þá áitt, að þesisi verðiaun eigi
að naiba hingað heim efitir
einskonar skiptairegiu, að ein-
hwerntímia „toomi að okkur“,
hivart sem þefita sfcafiar nú af
ofimaiti á íslenzkum bók-
mienntum samtímans eðia ein-
hverjum misskilningi öðrum.
Saifct að segja er variia hægt
að eánbedta sér nema að einu
í saanbandi við þessa ágætu
nonrænu verðlaun og það er
að tooma þeim bótoum, einni
eða tvedm á áird, á íramfæri
í sámiasamtegum þýðingum,
sem í raun og veiru eru full-
trúiar þess bezfca sem hér er
skrifað. Allur samanburður á
þroska ototoar bófcmennta og
t.d. annarra Noríurianda-
þjóða er erfiiður og eí til viii
óþarfur; hitt er miMð nauð-
synjiamál að við gerum okk-
ur etoki laitoari en efni standa
til. Það hefiur verið saigt áð-
ur hér og annarsstaðar og
verður nú endurtekið afi
illri nauðsyn, að val fulltirúa
otokar í norrænu verðlauna-
nefndinni, Helga Sæmund®-
sonar og Steingríms Þorsteins-
sonar, er oft hæpið, sfcundum
stórhneyksld. Og ekki vænk-
ast þeirra hagur. I sl'ífcum
málum er ofit erfitt að greina
áitoveðnia stefnu, er í þessu
tiivikd virðist ljóst, að það
sem mesfcu ræður um val tví-
menningann.a sé andúð eða
tortryggni á því sem er ný-
stárlegt eða róttækt, nema
hivorttveggja sé. Þesisvegna
defctur þeim ekM í hug Jak-
obína Siguirðardótjtir eða
Thor Vilhjálmsson, svo dæmi
séu teMn af því bókmennta-
ári sem nú er á
Satt er það, margt er kynd-
uigt í miiMIilá bjiairtsýní ým-
issa manna á útfikiitningi ís-
lenztora bókmennta. En ekM
er síður undarieg sú böilsýni,
sem kemur firam í girein sem
Hannes Pétursson skrifiaðd í
Vísd á dögunum einmdifct þeg-
ar norrænu verðlaunin voru
í nánd. Hians kenning eir sú
í stytztu máli, að íslenztoar
þióklmlenntir eigi haria lítið er-
indi út fyrir landsteinana af
því að í þeim „býr engin
sjálfstæð lífssýn“, við hugs-
um engar „nýjiar hugsanir“
sem rísd undir nafini, séum
ófrumlegir. Nú er vitiasknld
filjótlegt að sýna firam á það,
að sú „stoapandi huigsun"
verði ekki til á Isiandi á
sviði heimsi>eki, stjórnmála,
félatgsfiræða, sem haiggi nednu
til eða frá á öðrum stöðum,
mörg svið viritorar menning-
ar hafia hér verið vanræfct, og
þebba befur á mangan hátit
toomið niður á bókmenntun-
um. En ég fæ reyndar ekM
skdlið, hvers vegna það hljótó
að knma í veg fyrir firumleik
íslenzkra bókmenniba, þótt
þær sæki miairgt tii erlendra
huigsuða.
Hér virðist faxa einskonar
ofuntnannleg torafia um firum-
leik, sem gerir filest það lítils
virði, sem storáð er á bækur
í ftestum löndum — um leið
og elcki eru diregin nógu skýr
mörk milli bóikmenntastarfs
og annannar andlegtrar §itarf-
semi. Ef um er að ræða bæk-
ur sem einbverju „hiagga til
eða frá um firamvindu skáld-
stoapar“, þá er hætt við að
upptalningin verði á hverjum
tíma haria stintit, og þá kem-
ur lítoa margt annað til skjal-
anna en „frumleikinn“, ný-
stárieiMnn einber.
Það liggur í augum uppi,
að meiriháittar skáld stórþjóð-
ar hefur vegnia bakihjiaris
síns, stómar menninigtariheiild-
ar, útbreidds tungumáils, allt
aðra Mutiæga möguledka til
að gieria sáig „firutm|liegain“ víða
um lönd en meiiriháifctiar höf-
tmdur af sanárri þjóð. Það er
nefnitega anzi hæpin kenning
sem Hannes Pétursson heldur
fram, að „varkin bjaxigd sér
sjálf eigi þau raiunveruleigt
erindi út fyrir þjóðlifdð“. Að-
stæður þær sem trygigja höf-
undi orðstír og áhrif eiru því
miður mifclu filókniari en svo
— það styður við sunaa að
þeir storiía á hedmsmáli, aðr-
ir kunna sjálfisaigt mangar
sögur afi því, að margskonar
viðLeitni aðra en að sfcrifia
þarf tii að til þeiirra heyrisit,
og þeirra á meðal Halldór
Laxness, svo dœmi sé nefint.
Hér er ekkd verið að haldá
þyí finaim, að áhóður eða aug-
lýsdng eða lobbíismi geitd
komið í stað sannra verð-
ledfca, en aðeins minnt á að
siíMr verðleikiar fiara sjialdian
einir sér þegar það ræðsit,
hvaða höfiundiar „eiigi erindi“
út fyrir sína landsteina.
Það er sjálfisagt eflaimál að
íslenzkar bófcmennitir Bvairi
meiriháttar spurningum fyr-
[PQSBTQILIL
ir aðrar þjóðir. Þó treysti ég
mér t.d. til að nefna ýmsar
þjóðir sem eru í þedonri að-
stöðu, að verk eins og ís-
landsfctukkan gaeti baft um-
talsverð aihrif þeirra á meðal.
En toannsM er hlutverk bók-
mennta orðið minna í þeim
efnum en áður með því að
umræðuvettvangur hefiur
færzt til — en það er önnur
saga. „Frumteiki" ísitenzkira
bófcmennta og þar með er-
indi þeirra hlýtur fyrst og
firemst að byggja á því, að
þær miðli með fullgildum
hætti reynslu sérstæðs sam-
félags, sem er í sj álfiu sér
ekki mertoari éða ómertoari en
íbúa Færeyja, Guatemala eða
Kntar. Meðan við eigum
nototora menn á hiveirri öld
sem það gefca, þótt svo þeir
verði taldir á fingrum ann-
anrar bandar, er ástæðulaust
að ætla að okkur sé bezt að
sitja heima og fara hvergi.
Arni Bergmann.
i
i
1