Þjóðviljinn - 25.10.1973, Síða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 25. október 1973.
Fimmtudagur 25. október 1973. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
Séó yfir Rennelong-odda, hluta af
höfninni og miöborginni I Sydney.
livelfingarnar hans Jörns Utzons
eru freinst. Til vinstri óperusal-
urinn. til hægri hljómleikasalur-
inn. A bak vift ris þriðja og lægsta
hvelfingasamstæöan yfir veit-
ingasölunum. Alman til vinstri er
39 sinnum 107 metrar að stærð, 5fi
mctra há, en sú til hægri er 54
sinnum 122 metrar að flatarmáli
og þakið teygir sig fi7 metra upp I
loftið.
Um síðustu helgi var ein
glæsilegasta bygging þess-
arar aldar tekín í notkun
með mikilli viðhöfn. Sjálf
Elisabet Englandsdrottn-
ing var fengin til að fljúga
suður um hálfan hnöttinn
svo að vígslan mætti vera
sem hátíðlegust.
Óperan i Sydney í
Ástralíu vekur mikla aðdá-
un og furðu: Þvílíkt hús
hefur aldrei áður verið
byggt — hvernig getur
nokkrum manni dottið í
hug að teikna svona hús?
Og að til skuli vera stjórn-
völd/ sem láta smiða svona
furðuverk.
Sinfónía úr stáli og gleri,
hefur húsið verið kallað.
Aldrei verður Sydney söm
og hún var, áður en danski
arkitektinn Jörn Utzon setti
hin hvítu segl hugmynda
sinna niður á Bennelong-
odda.
#
Astralíumenn hafa hingað til
verið þekktari fyrir flest annað en
heimsviðburði i menningarmál-
um. En nú verða heldur betur
umskipti, þegar þeir i sama
mánuðinum eignast bæði nóbels-
skáld og óperuhús.
„óperan er annað og meira en
byggingarfræðilegt afreksverk,
hún er upphafið að nýju tima-
skeiði i menningarlifi landsins”,
segir Gough Whitlam forsætis-
ráðherra.
Whitlam er Verkamanna-
flokksmaður, og svo var einnig
Cahill sá sem var forsætisráð-
herra fylkisins Nýja Suður-Wales
árið 1954, en þá fæddist hugmynd-
in um að koma upp veglegu húsi
undir menningarlifið i Sydney.
Verkamannaflokksmönnum hafði
nefnilega lengi runnið það til
rifja, hvað þeirra stóra land, heil
heimsálfa, var afskipt i menning-
arlegum efnum. Þeir vildu menn-
ingarlega reisn, sem skirskotaði
til alþýðu manna. Og hvað var þá
betra en myndarlegt söngleikja-
og hljómlistarhús?
Eugene Goosens var á sinum
tima stjórnandi Sinfóniuhljóm-
sveitarinnar i Sydney og skóla-
stjóri tónlistarskólans þar og
hann benti Cahill á það, hvað það
væri óviðunandi að ekki skyldi
vera almennileg menningarmið-
stöð i borginni fyrir leiklist og
tónlist. Engin borg i Evrópu af
sambærilegri stærð væri svo alls
vesöl.
Cahill tók hann á orðinu, og 1955
var ákveðiö að reisa slikt hús. Þá
var efnt til alþjóðlegrar sam-
keppni meðal arkitekta um útlit
og gerð hússins.
Þáttur af Jörn Utzon
Snemma á árinu 1957 var til-
kynnt um úrslitin i hugmynda-
samkeppninni. Alþjóðleg dóm-
nefnd undir forustu hins fræga
ameriska finnsk ættaða arkitekts,
Eero Saarinen, veitti fyrstu verð-
launin þá óþekktum Dana, Jörn
Utzon, Saarinen á að hafa sagt, að
hann vissi ekkert um það, hvort
mannlegur máttur gæti komið
upp þessari byggingu, sem Hörn
hafði rissað á blöðin, en það væri
freistandi að byggja þetta hús, á
sama hátt og það hefði veriö
freistandi á sinum tima að byggja
þau mannvirki sem frægust hafa
orðið i sögu byggingarlistarinnar.
Jörn Utzon hafði aldrei til
Astraliu komið þegar hann gerði
frumteikningar sinar að óperunni
sem nú er risin við höfnina i
stærstu borg þessarar fjarlægu
heimsálfu. Hann átti heima rétt
hjá þorpinu Hellebæk á Norður-
Sjálandi, nokkra kilómetra frá
Helsingjaeyri.
Þegar hann hlaut verðlaunin —
raunar aðeins litla 10 þúsund
ástralska doilara — var hann 38
ára að aldri og var að byrja að á-
vinna sér nokkurt nafn meðal
danskra arkitekta fyrir frumleg-
ar hugmyndir. A þeim grundvelli
hafði hann þegar unnið i nokkrum
samkeppnum. En hann hafði litla
reynslu i að gera hugmyndir sin-
ar jarðfastar.
Jörn þessi hlýtur að vera
skelja- eða kuðungafræðingur,
segja sumir, þvi að hvolfþökin
sem nú eru risin við höfnina i
Sydney minna á ekkert fremur en
ákveðna skeljategund. Nefnilega
Lopha Critagalli, en hún á einmitt
heima við strendur Astraliu.
En Jörn þekkti vissulega ekki
þessa skel. Nær væri að benda á
hin hvitu segl sem stundum sjást
á sundunum kringum dönsku eyj-
arnar. Hver veit nema þær hafi
gefið honum innblásturinn? En
aðrir benda á það, að hann hafi
ungur maður gert viðreist um
heiminn og orðið fyrir miklum á-
hrifum frá byggingarstil löngu
horfinna þjóða. Til að mynda
haldi hann mikið upp á Maya-hof-
in i Mexikó. Megi sjá þeirra
merki i verkum hans.
Tillögur þær sem hann sendi
dómnefndinni i Sydney i upphafi
þóttu heldur en ekki ónákvæmar,
verkfræðilega séð, og skissu-
kenndar. Samt voru einmitt þær
valdar úr 233 tillögum frá 62 lönd-
um.
Djarfir menn
Það þurfti mikla dirfsku til þess
að verðlauna einmitt þessar til
lögur hins óþekkta Dana. Manns
sem kannski var ekki nema
skýjaborgasmiður. En það þurfti
miklu meiri dirfsku til þess að
taka einmitt þessa fyrstu-
verðlauna-hugmynd og hefja
byggingu eftir henni. Fyrir það á
innar varð örlitið öðruvisi en áður
hafði veriö gert ráð fyrir.
Afram var unnið næstu árin, en
mest i teiknistofum og tölvumið
stöðvum. Sýnilegum byggingar-
framkvæmdum seinkaði stöðugt,
en kostnaður hlóðst upp. Þetta
átti höfuðþáttinn i þvi að steypa
vinum Utzons i Verkamanna-
flokknum af stóli i fylkinu, og vor-
ið 1965 tók Frjálslyndi flokkurinn
við stjórnartaumum þar. yfirvöld
höfðu allt á hornum sér varðandi
bygginguna og lenti Jörn Utzon i
deilum við þau, svo og við verk-
fræðinga um uppgerð hússins, um
byggingarefni og þátt undirverk-
taka. Afleiðingin af öllu þessu var
að Jörn sagði af sér sem arkitekt
óperunnar snemma árs 1966.
Hann flutti aftur heim til Dan-
merkur með konu sina og börn og
sást ekki i Astralfu næstu árin.
Hvort honum var boðið núna að
vera viðstaddur vigsluna, er oss
ókunnugt.
Stafar fögrum bjarma
Skipuð var nefnd arkitekta i
stað Utzons til að halda áfram
hönnun byggingarinnar og hafa
eftirlit með framkvæmdum.
Upp komst húsið að lokum, en
það er sagt að mörgum hafi þótt
það æði skritið að sjá hvergi nafn
höfundarins, Jörns Utzons, á
skiltunum sem greindu bygginga-
meistara, verktaka o.þ.h. á bygg-
ingarstaðnum.
Þegar byggingunni var lokið i
júli i sumar, hafði hún verið
þrisvar sinnum lengur i takinu en
upphaflega hafði verið ráðgert,
og kostnaðurinn var kominn upp i
100 miljónir ástralskra dollara.
Fyrsta áætlun Cahills hafði verið
14 sinnum lægri.
Húsið er byggt á sendnu nesi
við höfnina i Sydney, og er þvi
svæðið umflotið sjó á þrjá vegu.
Má heita að nesið sé allt þakið af
byggingunni, en flatarmal hennar
eru tæpir tveir hektarar. Þurfti
að reka um 700 steypta staura i
sandinn og leðjuna allt að 13
metra niður til að treysta undir-
stöðuna.
Eiginlega er rangt að kalla
þetta óperuhús, þvi að það hlut-
verk hefur þokast til hliðar i með-
förunum, ef svo má segja. Alltaf
var ætlunin að hafa marga sali i
byggingunni, en þann stærsta
fyrir óperusal. Hins vegar kom i
ljós meðan á byggingarfram-
kvæmdum stóð, að hljómburður i
stærsta salnum mundi ekki henta
óperuflutningi. Sá salur er þvi nú
ætlaður til hljómleikahalds, en
minni salurinn (af þeim tveim
stóru) er fyrir óperuna.
Helstu vistarverurnar eru þá
þessar:
Hljómleikasalurinn með 2.700
sætum, 25 þúsund rúmmetrar að
stærð. Þar er stærsta pipuorgel
veraldar með 9.600 pipum. 1 þess-
um sal er einnig hægt aö halda
fundi og ráðstefnur og túlka sam-
timis á 5 tungumál. Salurinn er
allur klæddur ljósu birki.
Óperusalurinn, einnig ætlaður
listdansi og fyrir söngflokka,
rúmar 1.530 manns i sæti. Þarna
er loft og veggir nær alveg svört i
samræmi við nýjustu tisku i slik-
um sölum vestanhafs.
Sjónleikjasalurinn tekur 550
áhorfendur.
Þá er kvikmyndasalur fyrir 420
manns, en hann má einnig nota
fyrir kammermúsik.
Veitingasalir eru i bygging-
unni, og er talið að i henni allri
rúmist samtimis um 7 þúsund
manns.
Sérstaklega er rómað hvað það
stafar fögrum bjarma af húsinu
að utanverðu. Það er allt klætl
með sænskum steinflögum, og
eru þær um 1 miljón talsins, hver
um sig 12x12 sentimelrar, Þar
skiptast á gljáandi, næstum hvit
flaga og mött flaga, brún-gul.
Glerið var alveg sérstakt
vandamál, þvi að það þurfti að
hafa mikla berandi eiginleika,
þenjast litið fyrir sólarhitanum
og vera vel hljóðeinangrandi
vegna þyssins frá höfninni. Og
hvernig átti aö búa svo um hnúta
að brotin rúða dytti ekki niður á
hausinn á einhverjum háltvirtum
gesti? Það þurfti margra ára
vinnu arkitekta og verkfræðinga,
áður en þessu var borgið.
Allt glerið mundi þekja rúm-
lega hálfan hektara, Það eru um 2
þúsund rúður i 700 mismunandi
formum.
Hljómburðurinn i stóru sölun-
um tveimur er sagður afar full-
kominn, kannski það besta sem
menn hafa hingað til getað skap-
að á þvi sviði. Bergmálstiminn i
hljómleikasalnum er um 2
sekúndur, en 1,3 i óperusalnum.
Er þá miðað við hljóð af miðlungs
tiðni.
Þegar Sir Bernard Heinze
stjórnaði i fyrsta skipti hljóm-
sveit sinni, Sinfóniuhljómsveit-
inni i Sydney, i hljómleikasalnum
var hann mjög ánægður með út-
komuna: „Mér hefur aldrei þótt
eins þægilegt að stjórna og þarna.
Það var fullkomið jafnvægi milli
hljóðfæranna og hvert þeirra um
sig naut sin til fulls”.
En það er minni gleði yfir
óerpusalnum. Sviðið reynist
nefnilega allt of litið, enda er það
aðeins 12 metrar á breidd. Að
réttu lagi ætti það að vera helm-
ingi stærra. Þaö er til dæmis ekki
hægt að færa upp hinar fyrirferð-
armiklu óperur Wagners. Þess
vegna segja menn i Sydney þegar
illa liggur á þeim: Sydney vantar
bara eitt og það er óperuhús.
Þetta þarna er bara 100 miljón
dollara misskilningur. hj—
Aldrei fyrr hafði homo faber -
maðurinn smiður — staðif
frammi fyrir stærri vandamál
um. Það þurfti að finna upp
tækni til að leysa þau, og húr
kemur siðan öðrum til góða ann
ars staðar. Ove Arup og félagai
heitir breskt byggingafyrirtæk
sem var fengið til að sjá um bygg
ingarstig númer 2, veggi og þök
Aftur var það Dani sem kom ti
sögunnar, þvi Ove Arup forstöðu
maður fyrirtækisins er danskui
að ætt. Arup og félagar hófu út
reikninga sina við þakhvelfing
arnar árið 1957 og héldu sér við þí
og likanasmiði allt til 1961.
Náin samvinna var milli Arups
og Utzons og gerðu þeir upphaf
lega ráð fyrir þvi að steypa upf
sporbaugslaga bogana á staðnun
með þvi að hella þunnri stein-
steypu i mót. Samkvæmt þessu
var unnið lengi, en Jörn Utzon var
allz ekki sem ánægðastur yfir þvi
að þurfa að hafa tvöfalt þaklag,
innra og ytra, og taldi það ekki
nógu fallegt. Verkfræðingarnir
voru ekki heldur ánægðir með
sinn hlut.
Jörn þykir frábærlega vel að
sér i flatarmyndarfræði, og einn
góðan veðurdag hringdi hann i
Arup frá heimili sinu i Hellebæ og
sagði honum að rifa allar fyrri
teikningar. Þeir skyldu hafa
hvelfingarnar kúlulaga og gera
þær upp úr forsteyptum hlutum
sem væru hífðir upp og látnir
smella á sinn stað. Þetta að gera
hvelfingarnar kúlulaga i staðinn
fyrir að nota boga með flóknari
formúlu mundi einfalda verkið
mjög verulega, enda mundu þá
nægja örfáar gerðir bogahluta.
Ella hefðu þeir orðið svo margir,
að varla var unnt að hugsa sér að
forsteypa þá i einstökum hlutum.
Þetta var gert og féllst fylkis-
stjórnin á breytinguna 1962, þótt
þetta ylli þvi að útlit byggingar-
Viðlendustu tröppur I heiini liggja
upp að þessu húsi.
Hljómleikasalurinn er undir fjór-
um stærstu skeljaþökunum. t
loftinu er hringlaga smið, 12
metrar i þvermál, 24 metra frá
gótfi.
fylkisstjórnin i Nýja Suður-Wales
ótvirætt mikið hrós skilið.
Mönnum kom að visu saman
um það, að það hús sem byggt
yrði samkvæmt þessum drögum
yrði að visu mjög mikilfenglegt
og einstætt. En jafnframt var
bent á það, að þakhvelfingarnar
væru svo stórar og glannalegar,
að ástæða væri til þess að efast
um það, hvort nútima tækni væri
þess megnug að byggja þær og
láta þær standa.
Undirbúningsvinna að bygging-
unni hófst vorið 1958, og tæpu ári
siðar var hafist handa um jarð-
vinnuna, raunar áður en allar
teikningar lægju fyrir. Cahill var
mjög áfram um að byrjað yrði á
verkinu, en honum entist ekki
aldur til að fylgjast neitt verulega
með þvi. Hann lést haustið 1959.
En það reyndist hægara ort en
gjört að koma hugmyndunum af
pappirnum og á jörðina, einkum
að lyfta þeim upp i hvelfingarnar.
Fegursta
nýbyggi ng í
heimi eða
hundrað
miljón dollara
misskilningur
Óperuhúsiö í
Sydney á aö auka
Ástralíumönnum
sjálfstraust á
menningarsviðinu
Langur
byggingartími
og kostnaður?
Hver spyr að því
um dómkirkjuna
í Chartres?
Hún var meira en
öld í byggingu.
Danski arkitektinn
Jörn Utzon
er stoltur af verki
sínu og hann vísar
gagnrýni á bug:
Engin bílastæði
við húsið
í miljónaborginni?
Vissulega ekki
— það voru heldur
engin bílastæði
við Parþenon!