Þjóðviljinn - 01.09.1974, Blaðsíða 2

I
2 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 1. september 1974.
1 kvæöi slnu, Hörpuskel, minn-
ist Guðmundur Böðvarsson vetr-
arkvölds i bernsku sinni, þegar
þetta sigilda og einfalda leikfang,
hörpuskelin, varð honum dýr-
gripur og teikn frá djúpsins dun-
andi söndum:
Hvað snerti það mig
þó að hríðaði meira og meira
I myrkri og snæ,
fyrst dýrðlegri hafnið
fékk enginn annar að heyra
né átti sér blárri sæ
i kvöldvökulok
er ég lagði þig mér við eyra
i litlum bæ.
Þó að þetta kvæði sé heillandi
lýsing á imyndunarafli barnssál-
ar, finnst mér mega leggja i það
aðra og dýpri merkingu. Þegar
Guðmundur var orðinn þroskaður
listamaður, varð það sterkasta
sérkenni hans að sameina
fölskvalausa átthagaást og heitan
áhuga á friði og hamingju alls
mannkyns. Hvor þessara kennda
magnaði hina, glöggskyggni á un-
að hins næsta og hins fjærsta var
honum jafn eiginleg.
Ég ætla mér ekki þá dul að gefa
neinar skýringar á þroskaferli
Guðmundar sem listamanns og
göfugmennis, en þó má vera, að
einhverjum þætti fróðlegt að
heyra dálitið um æviferil hans og
umhverfi. Hver getur þá dregið af
þvi sinar ályktanir.
Litli bærinn, sem um getur i
Hörpuskel, er efalaust Kirkjuból.
Þar hófu foreldrar Guðmundar
búskap um aldamótin, þau Böðv-
ar Jónsson og Kristin Jónsdóttir.
Kirkjuból var smájörð, aðeins
skák I Siðufjalli milli Hvamms og
Bjarnastaða. Þarna bjuggu þau
,,við litinn auð — en enga nauð”,
eins og Guðmundur segir. Jón og
Þorsteinn voru eldri bræður Guð-
mundar, mikil prúðmenni og
sæmdarbændur i Borgarfirði,
þegar þeir fengu aldur til. Kristin
móöir þeirra var mild og hófsöm
kona af traustum og merkum
borgfirskum bændaættum. Það
vill svo til, að af frændum hennar
og forfeðrum eru til sagnir um ó-
venju þroskaða réttlætiskennd i
afskiptum af viðureign valds-
manna og litilmagna. Egill á Þor-
gautsstöðum Draut gapastokkinn
i Siðumúla, en sæmdarmaðurinn
Daniel á Fróðastöðum tók upp
hnifinn, þegar binda skyldi Þiðrik
sveitunga hans. En I þeim ættum
var lika margt um gáfað fróð-
leiksfólk, og þangað á kyn sitt að
rekja ung skáldkona úr Hvitár-
siðu, Þuriður Guðmundsdóttir.
Kristin móðir Guðmundar varð
ekki langllf, hún dó úr taksótt i
köldum og hriplekum bænum á
Kirkjubóli haustið 1914, þegar
Guðmundur var 10 ára. t Brekku-
kotsannál setur Halldór Laxness
fram þá köldu kenningu að ungu
barni sé hollt að missa móður
sina og þar næst föður sinn. Og
með öllum þeim fyrirvörum, sem
höfundurinn hefur eflaust ætlast
til að settir yrðu, má kannski
segja, að i þessu sé mikill sann-
leikur fólginn.
Föður sinum Böðvari hefur
Guðmundur sjálfur lýst svo vel,
að þar hef ég auðvitað engu við að
bæta. Þar kemur fram að Böðvar
hefur verið fljúgandi gáfaður og
skemmtilegur maður, en ör i lund
og funaði upp, ef réttlætiskennd
hans var misboðið. En langrækni
skildi hann ekki og kallaði hana
fýlu. Ekki að undra að maður
með slika skapgerð læsi Þyrna og
lærði spjaldanna á milli. Um ætt
Böðvars er til þess tekið, að þeir
hann að Gilsbakka i Hvitársiðu,
sem var prestsetur og mikið
menningarheimili. Með sínum
hröðu gáfum tókst honum að afla
sér þar ótrúlega mikillar mennt-
unar og menningar i hjáverkum
frá vinnumennskunni. Eitt sinn
var hann svo óheppinn að verða
handlama i glimu. Séra Magnús
Andrésson, sem var orðinn blind-
ur, fékk hann þá til að lesa fyrir
sig um tima. Fyrir valinu varð
dönsk bók um sálarrannsóknir,
„Sjælens Bevidsthed”. Fór nú
saman, að klerkur var orðlagður
snilldarkennari, eins og Árni Þór-
arinsson hefur best lýst, og nem-
andinn gerhugull, og er ekki að
orðlengja, að Guðmundur gleypti
þarna I sig dönskuna. En eina
skólagangan hafði verið i far-
skóla hjá föður minum, Bergþóri I
PALLBERGÞORSSON:
SKÁLDIÐ
OG
HVÍTÁRSÍÐAN
Guðmundur Böðvarsson 18 ára.
voru allir þremenningar, Halldór
Laxness, Stefán Jónsson rithöf-
undur og Guðmundur Böðvars-
son. Langamma þeirra allra var
sem sagt Margrét Þorláksdóttir,
sem bjó I Fljótstungu I Hvitár-
siðu, en var ættuð frá Harrastöð-
um I Dalasýslu. tslenskar bók-
menntir væru svipminni, ef henn-
ar hefði ekki notið við. Slikar gáf-
ur skjóta ekki allt i einu upp koll-
inum i ættum, og til dæmis telur
Kristleifur á Kroppi i ritum sin-
um, að miklir hæfileikar og
greind hafi búið I föðurbróður
Böðvars, Guðmundi Böðvarssyni
frá Hallkelsstöðum, fátækum
veiðimanni og kvæðamanni i
Hvítársíðu á 19. öld.
Eftir lát Kristínar á Kirkjubóli
hætti Böðvar búskap um árabil.
Guðmundur var siðan I tvö ár á
Bjarnastöðum og eftir það i nofek-
ur ár i Reykholtsdal. Þá ifcm
INGIMAR JULIUSSON:
VIÐ LÁT
GUÐMUNDAR
BÖÐVARSSONAR
Eitrið sem þeir dreifðu
yfir skóga Vietnams
og eyddi grænu skrúði þeirra
— hve fjarlægt var það okkur
nú hefur það fallið
á fimmtíuogfimmþúsund tré
okkar fátæklegu skóga
— lauf þeirra eru sviðin á þessu vori
stofninn laufgræni í Hvítársíðunni
hann sem bar í sér lífsmáttinn
sem ekkert eitur fær grandað
— fallinn er hann fyrir exi
skógarhöggsmannsins
fuglar himinsins hafa borið frjó hans
um landið
— vonina um líf
og laufgræna skóga að nýju
Fljótstungu, hluta úr tveim vetr-
um. Þeir voru þremenningar og
góðir vinir, og hér má skjóta þvi
inn i að báðir hneigðust til rót-
tækra þjóðmálaskoðana, þegar á
leið ævina. Ég veit sannast að
segja ekki, hvor hafði þar fremur
áhrif á hinn. Þegar nú Guðmund-
ur var á Gilsbakka og mennta-
þorstinn vakinn, kom til mála, að
hann flyttist vestur um haf til
frænku sinnar og fengi aðstöðu til
náms. Þetta tók Böðvar faðir
hans ekki I mál, það ýfði þau
gömlu sár að sveitin hafði sent
foreldra hans til Vesturheims i
fátækt þeirra. En hann féllst á að
greiða fyrir þvi, að Guðmundur
yrði laus úr vinnumennskunni um
sex vikna skeið til þess að gefa sig
að námi á Gilsbakka. Þá var
Ragnheiður dóttir séra Magnúsar
nýkomin frá Danmörku, mikil
gáfukona og kennari eins og hún
átti kyn til, og hún mun aðallega
hafa stjórnað lestri Guðmundar.
Þar var vist ekki slegið slöku við,
og til dæmis náði hann þeim tök-
um á ensku á þessum stutta tíma,
að hann gat slðar tekið að sér að
verða milligöngumaður félaga
sinna I koiavinnu I Reykjavík og
Englendinga, sem semja þurfti
við. Sömu málakunnáttu notaði
hann sér, þegar hann þýddi kvið-
ur Dantes með glæsibrag.
Þegar Guðmundur var tólf ára,
komst frændi hans einn i visur,
sem drengurinn hafði skemmt sér
við aðsetja saman og kom þeim á
framfæri við barnablaðið
Æskuna. Þetta upphaf skáldskap-
arferils hafði sorglegan endi, þvi
að við kirkju á Gilsbakka nokkru
slðar lét vinnumaður þar þess
getið I heyranda hljóði, að i Æsk-
unni stæði, að visur, sem borist
hefðu frá Guðmundi Böðvarssyni,
væru ekki nógu góðar og þyrftu
lagfæringar við, ef þær ættu að
birtast. Þetta var þvi meiri
hneisa, sem visnagerð var annars
afar mikið stunduð i Hvitársiðu,
og sá var varla maður með mönn-
um, sem ekki tók þátt i henni.
Kunnugir menn segja, til
dæmis Sigurður frá Haukagili, að
ungmennafélagsblöð frá þessum
tima geymi talsvert af þessum
kveðskap, og þó að hann væri
misjafn, hafi þar komið fram
ýmsir mjög efnilegir ljóðasmiðir.
Meðal þeirra var Ragnheiður á
Gilsbakka, og vist er að hún mun
fljótlega hafa séð hvað I Guð-
mundi bjó. Hún hvatti hann þvi tii
skáldskapar með ráðum og dáð,
og fyrir það á þessi aldna öðlings-
kona á Hvitárbakka skilið alþjóð-
ar þökk.
Nokkru eftir dvölina á Gils-
bakka var Guðmundur einn vetur
i verkamannavinnu i Reykjavik,
en hún var stopul, og þá voru
stundirnar vel notaðar á Lands-
bókasafninu.
Þess er rétt að geta, að á þess-
um árum var mikill hugur I is-
lenskum skáldum og rithöfundum
að reka af sér slyðruorðið og
leggja jafnvel undir sig heiminn.
Framaferill Gunnars Gunnars-
sonar var hafinn. Jóhann Sigur-
jónsson var orðinn frægur. Hall-
dór frá Laxnesi ætlaði sér ekki lit-
inn hlut, en menn þekktu vel til
hans i Hvltárslðunni.‘Davið hafði
slegið nýja strengi. Þórbergur
sendi frá sér bréfið fræga til
Láru. Ég veit ekki, hvaða áhrif
þessi alda hefur haft á Guðmund,
en svo mikið er vist, að á þessum
árum tekur hann þá ákvörðun að
takmarka sig ekki við tækifæris-
vísurog bæjarimur, heldur skyldi
hærra stefnt.
Árið 1926 fluttist Guðmundur
loks heim að Kirkjubóli með föður
sinum, sem nú hafði gift sig i ann-
að sinn, en lést af slysförum eftir
6 ára hjúskap árið 1932. Þá má
segja að lokið væri erfiðum
reynslutíma Guðmundar, en þó
gjöfulum og dýrmætum á margan
hátt.
Nú hefjast manndómsárin, og
mikið var bjart yfir Guðmundi á
Kirkjubóii á þessum timum. Á
næsta bæ, Hvammi, var að alast
upp ung og fögur unnusta hans,
Ingibjörg Sigurðardóttir, þre-
menningur við hann, komin af
Margréti i Fljótstungu. Móðir
hennar var Helga Jónsdóttir,
mikil hetja i alþýðustétt, sem
Eðvarð Sigurðsson sagði eftir-
minnilega frá i útvarpsþáttum
sinum um Grimsstaðaholt
bernsku sinnar. Og nú fer Guð-
mundur að finna hinn sanna tón
ljóða sinna:
Kyssti mig sól og sagði:
Sérðu ekki hvað ég skln?
Gleymdu nú vetrargaddinum
sára,
gleymdu honum ástln min.
Nú er ég átján ára.
Það var mikill hlýleiki og feg-
urð yfir búskapnum á Kirkjubóli.
Birkið tók að teygja sprota sina
upp úr fallega hvamminum,
byggingar voru reistar af hagleik
og smekkvisi, túnið stækkaði,
listgripir voru skornir út, járnið
hamrað i smiðjunni, hverfisteinn-
inn var stiginn, og ljárinn hvein.
Manni fannst, að á Kirkjubóli
væri alltaf vor. Og börnin uxu úr
grasi, „stúlkan og drengirnir
tveir”.
En hafi verið vor i búskap Guð-
mundar, þá var það þó enn frem-
ur I ljóðabókum hans, sem nú fóru
að koma út hver af annarri. Eina
af fyrstu bókunum hans las ég á
göngu milli bæja, og tilsýndar
hefur það liklega verið undarlegt
ferðalag^, staðnæmst hvað eftir
annað þar sem skjólsælast var i
vorgolunni. Samt var þetta ekki
illa viðeigandi umhverfi til að
lesa slikar bókmenntir. Ekki var
það þó eingöngu dásömun náttúr-
unnar, sem hreif mann, heldur
allt eins sú næma réttlætiskennd,
sem upplag og uppeldi höfðu gefið
skáldinu i rikari mæli en flestum
öðrum. Það er sagt að enginn sé
spámaður I sinu föðurlandi, og
ekki munu Hvitsiðingar almennt
hafa gengið á undan i þvi að meta
kvæðagerð Guðmundar, en þeir
tóku þó ekki illa við sér og lang-
flestir glöddust af heilum huga
yfir velgengni hans.
Og nú er hægt að fara fljótt yfir
sögu. Arin liðu i fögru samræmi
og sambýli búskapar og skáld-
skapar, þangað til óhjákvæmilegt
lögmál lífsins tók smám saman i
taumana og batt endi á þetta
mikla ævintýri Hvitársiðunnar. Á
efri árum fluttist Guðmundur um
tima i kaupstaðinn, til Hafnar-
fjarðar, og gerðist þar bókavörð-
ur. Margir hugðu gott til fyrir
hans hönd og töldu nú aðstöðu
hans mundu batna til að sinna
hugðarefnum sínum. Sjálfur
leyndi hann þvi þó aldrei, að i
Hafnarfirði væri hann gestur og
mundi fljótlega snúa aftur heim,
enda varð sú raunin. Heilsan
hékk á veikum þræði, en svo lifs-
reyndur og vitur maður sem Guð-
mundur fann að besta heilsugæsl-
an var sú að taka upp fyrri hætti,
stunda jöfnum höndum erfiðis-
vinnu og starfsemi i þágu fegra
lifs og lista. Með eigin höndum
byggði hann sér nýtt hús heima á
Kirkjubóli og þar liðu siðustu árin
þeirra hjónanna, við mikla virð-
ingu og vináttu allra góðra
manna.
1 þessu spjalli um Guðmund
Böðvarsson hef ég aðallega hald-
ið mig við umhverfi hans og skil-
yrði, en ekki lýst manninum sjálf-
um að ráði, enda munu aðrir gera
það betur. En það er erfitt að
hugsa sér skemmtilegri, einlæg-
ari og hlýrri persónuleika og fjöl-
hæfari gáfur. Atvikin höguðu þvi
svo, að ljóðið varð viðfangsefni
hans, en mér er nær að halda, að
hann hefði getað náð afburða
árangri á ýmsum fleiri sviðum, i
málaralist, höggmyndalist eða
tónlist. En um það tjáir ekki að
tala, ekki heldur um það, að hon-
um skyldi ekki endast lengur ald-
ur. Að leiðarlokum er það gleðin
yfir þvl, að Hvitársiðan skyldi
eiga slikan son, sem er fyrir öllu.
Páll Bergþórsson.