Þjóðviljinn - 01.09.1974, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 1. september 1974.
GUNNAR BENEDIKTSSON:
Guðmundur
Böðvarsson,
skáldið
á
Kirkjubóli
Um það bil sem sólin haföi
hnikað sér norður yfir hvarfbaug-
inn til aö boða nýtt vor og sumar á
norðurslóðum, kvaddi þetta líf
Guðmund Böövarsson, skáldið á
Kirkjubóli i Hvitárslðu. Þá var þó
nokkuð róstusamt I Islensku þjóö-
lifi og kom að lokum harðast nið-
ur á sviði bókagerðar. Tilviljunin
var ekki smekklegri en það, að þá
fékk ekkert hjól I prentverki á
Fróni að snúast, svo að enginn
þeirra, sem Guðmundur var
hjartfólgnastur, gat komið á
prent þökk sinni og virðingu, aö-
dáun og vinsemd og söknuði við
fráfall þessa öndvegissnillings.
En hverju varða minninga-
greinar I tilefni af slðustu andar-
tökum Guðmundar Böðvarssonar
eða útför, I blaðsnepli sem hent er
út I horn að yfirliti loknu og er
gleymt innan stundar I önn dag-
anna? Hitt skiptir öllu máli, aö
Guömundur Böövarsson er ekki
dáinn, heldur lifir hann. Hverju
varöar, þótt hans llkami gerist
saltkorn I mold? Hitt skiptir öllu,
aö Guömundurer ogverður, með-
an Islensk tunga er töluð, krydd
þess þjóölífs, sem lifað er á þeim
smáa bletti, sem heitir Island,
þeirrar smáu reikistjörnu, sem
heitir Jörð.
Það þykir vlst sjálfsagt að
dæma það tilviljun, að það kvæði
Guðmundar, sem sennilega verð-
ur talinn hans svanasöngur, skuli
vlgja stórhátlö héraðsins, sem ól
hann, á stórafmæli þjóðar hans I
landinu, sem allir eftirminnileg-
ustu ómar skáldskapar hans voru
helgaðir. En llklega á ekki að
kalla það tilviljun, heldur tákn.
Auövitað er Guðmundur með þjóð
sinni á hennar stærstu hátlða-
stundum, — og ekki aðeins á dán-
arárinu, heldur mun svo verða
um aldir fram.
Þegar ég sjálfan þjóðhátiðar-
daginn á Þingvöllum renndi aug-
um Þjóðhátiðarljóð 1974 eftir
Guðmund, þá fannst mér fyrst
eins og hér hefði ég Guðmund all-
an. En auðvitað er hann hér ekki
allur. Viö erum hvergi öll nema I
öllu okkar llfi. Ef einhver vildi
mælast til þess, að ég segði til um,
hvar I röö kvæða hans ég vildi
skipa þvl kvæði að mælistiku
skáldlegrar auðlegðar, þá neyðist
ég til að biðja aö hafa mig afsak-
aöan, þvl að enginn fræðimaöur
er ég I þeirri grein að lesa á slíkar
stikur.
Kvæðið ber mig heim til hans.
Þar er að visu ekkert bréf að
finna upp á það, að hann sé heima
I Hvltárslöu, en þó er það enn eins
og áður, að nálægð hennar leggur
honum orðá tungu. Hann er innan
vébanda i villtum heimi og vakir
þar yfir hlýjum sólskinsbletti.
Voriö hefur vafið landiö armi sln-
um og þltt isa vetrar af bláum
tjörnum. Ungamamma kom
loftsins löngu vegi og vænti börn-
um slnum griða á heiði að baki
byggðum, þrösturinn á sér hreiö-
ur I kjarrinu, og heiðlóan á I
brjósti sér dulinn draum um eyna
góðu I norðurátt.
„Gott er að eiga vé I villtum
heimi”, segir skáldið. 1 þessari
einu ljóöllnu hljómar hinn per-
sónulegi grunntónn alls þess, er
Guðmundur lét frá sér fara. Það
er sælan I skauti heilags friðar-
reits, draumurinn um þann reit
og tilfinningin fyrir vá hins villta
heims, er umlykur. Þetta geröi
allan hans skáldferil að baráttu
fyrir þessum friði og lofsöng um
landið, sem var eins og guð hefði
útvaliö til aö vera uppfylling frið-
ardrauma mannlegs lífs. í Þjóð-
hátíðarkvæði slnu dýpkar Guð-
mundur frásagnir okkar fornu
rita um þaö, aö norrænir vikingar
eru ekki þeir fyrstu, sem leita sér
hér bólfestu, slá eign á ónumið
land og stofnsettu þjóðfélag, sem
frá upphafi var skipað þeim and-
stæðum, sem báru I sér sjálfseyð-
inguna sjálfa. Á undan þeim
komu aðrir menn. Og þeim var
þetta frjálsa og fagra land hið
sama og það varð Guðmundi Böö-
varssyni 11—12 öldum siðar:
„friömannsins draumaland”,
sem bauð „einverunnar unað”.
Þar var þögnin, eins og skáldið á
Kirkjubóli naut hennar slöar, „of-
in elfarniði og lindar”, þar var
„ilmreyr I skógi, hvönn I gili og
mó og friöarhöfn á hvitalygnum
vogi”. Svo var ísland frá upphafi
hverjum þeim, er þess vildi njóta
I þrá hjartans eftir friði. Þetta
var land frumbernsku byggðar-
innar, þetta voru æskustöðvar
skáldsins, og þetta var drauma-
land þess sama skálds til handa
þjóð þess um ókomin ár.
En I kjölfar þessarar leitar eftir
friði fljóta svo þau örlög, sem
þyngst hefur þrúgað samtið okk-
ar. Á eftir komu strlðsmenn „til
vlga búnir” og „friömenn” hurfu
af sviðinu. Þá voru ákveðin örlög
eyjarbúans I norðurhöfum. Þá
var skáldi þjóðarinnar haslaður
völlur I ást til þeirrar friðsældar,
sem skapari jarðar I upphafi
gæddi þennan hólma og llf hans,
og I heilögu strlði gegn strlðsguð-
inum, sem á vald sitt I galdri
„heimsku og grimmdar”, sem
ÍDauð frelsi, sem var „aöeins fals
og dulin kúgun”, sem bauö frið,
sem var ekkert annað en „svika-
logn á milli bylja”. Og skáldiö
minnir þjóð sína á það á ellefu
hundruð ára afmæli hennar, að
eitt sinn átti hún sverð, „en sigur
þess var enginn, sverö þitt gekk
alltaf beint I hjarta þitt”.
Samvistir viö friðsæld og feg-
urð Islenskrar byggðar, þar sem
islensk þjóð átti alla sina tilveru
frá upphafi til siðustu aldar,
unaðurinn af samstarfinu við
gróðurmögn landsins, samllfunin
við örlög þjóðarinnar I bllðu og
strlðu, andúðin gegn óvinum
hennar og baráttan gegn öflum
þeim, sem ofsótt hafa og þrúgaö
llf litilmagnans á jörðinni, —
þetta voru þeir tónar, sem hljóm-
uðu af sfirengjum skáldhörpunnar
á Kirkjubóli I flestum viöamestu
kviöum hennar, einhverjir þeirra
eða allir samofnir I eina hljóm-
kviöu. Það hefur ekki veriö mikið
orð á þvl gert, að Guðmundur
Böövarsson væri baráttuskáld.
Vlst var um það, að I kvæðum
hans fór ekki mikið fyrir þeim
orðum, sem tömust voru okkar
annáluðustu baráttumönnum á
sviði orðlistar. En Guömundur
beitti brandi af meiri mýkt en
flestum er lagin, hann reiddi ekki
alltaf hátt til höggs, þegar slst
nam I höggi stað. Flestum er gef-
iö aö geta ljúflega skynjað feg-
uröina og hlýleikann, hreinleik-
ann og brennhita ættjarðarástar-
innar, þar sem hann gengur með
drengunum slnum og upplýkur
fyrir honum fegurð ættlandsins
og bregður upp llfsreynslu þjóðar
hans I fáum látlausum orðum til
að innprenta honum, aö hann á
þetta land, og það með, að þetta
land á hann. Aróöurinn dylst ekki.
Sumum finnst ef til vill oröið
áróður of mengað af pólitlsku
gromsi til þess aö hægt sé að nota
það I sambandi við þann yndis-
leika, sem umlykur kvæðiö frá
upphafi til enda. Við komumst þó
litlu nær með að segja, að kvæöið
sé ein yndisleg prédikun, þvl aö
ekki eru þeir fáir, sem telja, að
prédikun og list megi aldrei nefna
I sömu andrá. Svona langt getur
menningarleg flatneskja komist I
þvl aö rangfæra hugtök. Þrátt
fyrir alla slna kliðmýkt og unað
rósemdar I hverju orði er kvæðið
ein samfelld prédikun um skyld-
urnar við föðurlandiö, markviss
og óvægin. Ég efa stórlega, að
stórsynduga ■ kirkjugesti I Skál-
holti á öndverðri 18. öld hafi hryllt
meira undir reiðilestrum Jóns
biskups Vídallns en þjóðnfðinga
miðrar 20. aldar undan föðurleg-
um leiðbeiningum Guðmundar
Böðvarssonar til drengsins slns,
er hann leiöir við hlið sér. En I
bæði skiptin var jafn erfitt aö
troða I eyrun eða banna boöskap-
inn. Hver myndi þess umkominn
að banna boðun refsidóma hins
stranga allsherjargoöa mannlegs
lifs frá helgidómi kirkju hans? Og
þó er hálfu óálitlegra aö láta opin-
berlega I ljós vanþóknun við að
heyra rödd ættjarðarástar, sem
talar rödd hjartahreinleikans I
eyra hjartfólgins sonar. Þótt sú
rödd sé ei svo hávær, sem Þór-
dunur hins reiða guös, þá getur
hún enn næmar og með kvala-
fyllri sársauka snortiö innstu
taugar þess nlðings, sem situr á
svikráðum við ættjörð slna I eftir-
sókn neikvæðra verðmæta. En
það er ekki hægt aö láta það eftir
sér að hneykslast.
En að eðlisfari var Guðmundur
Böðvarsson ekki baráttu-maður.
Hann hafði ekki nautn af barátt-
unni baráttunnar vegna. Þráin
eftir unaði róseminnar var tvl-
mælalaust einn rlkasti þáttur
gerðar hans. Það eru heldur ekki
mörg ljóöa hans, sem auöveld-
lega veröa flokkuð meö þeim ljóð-
um, sem við gefum það nafn. En á
siðari árum hans færðist það æ
meira I vöxt, að hann brygði sér
inn á svið blaðamannsins og tæki
þar til máls sem baráttumaður á
sviði þjóðmálanna. Oftast var það
I sambandi viö þá hörmung, að
hersveitir striðsóöasta herveldis
heims fá leyfi islenskra stjórn-
valda til að hreiöra um sig á
fósturjörð okkar, þar sem þeim er
lotiö I auðmýkt þýlyndisins og
þeim leyft sem þeim þóknast að
dorga I menningarhelgi þjóðar-
innar, á miðum þeirra verðmæta,
sem megnaö hafa að gefa þjóð-
inni þann tilverurétt, sem aldrei
varð I móti staðið og átti sigurinn
I sjálfs sins eðli. Það getur vart
dulist þeim, er þekktu Guömund
náið, að það var sterkt afl, sem á
eftir rak, þegar hann I sveita-
kyrrðinni, með hnignandi heilsu
og þverrandi krafta og vaxandi
þörf fyrir rósemd og friö, fær þó
ekki stillt sig um aö bregðast til
atlögu, þegar bornar voru á borö
fyrir þjóðina þær hugmyndir,
sem særðu tilfinningar íslend-
ingsins holundarsári eöa brutu öll
lögmál rökréttrar og heiðarlegr-
ar hugsunar. Þá kaus Guðmund-
ur sér það hlutskipti að mæta þar
til leiks.
Við Islendingar höfum tltt mælt
á þá lund, að góðskáld okkar og
aðra listamenn hafi reynst auð-
veldara að skilja, er þeir voru all-
ir, en I lifandi llfi þeirra, og viö
eigum margar harmsögur sem
dæmi þess. En ekki trúum við þvl,
að sá dómur verði felldur yfir
okkar samtlð, að hún hafi tregð-
ast við að meta Guðmund skáld
Böövarsson, þvl að vafasamt er,
að nokkurt skáld hafi verið hug-
ljúfara samtlð sinni en hann hér á
landi fyrr eða slöar. Þó finnst mér
stundum, þegar ég fer að leiða
hugann að skáldskap hans, að
persónuleg kynni muni ef til vill
trufla I þvi mati á vissan hátt. Ég
hef ekki þekkt neinn höfund list-
rænna verka, þar sem verk og
manngerð hefur fallið eins full-
komlega I eitt. Ég dreg mjög I
efa, að verk hans veröi nokkurn
tlma mikilvæg náma I rannsókn-
um um þróun I stefnum og
straumhvörfum bókmennta á
Islandi. Guðmundur Böðvarsson
hefði getað sagt með nafna sinum
skólaskáldi: „Mig varöar ekkert
um isma og istanna þrugl um
list”. En hann myndi aldrei hafa
sagt þaö I skætingi. Hann rak
aldrei horn I nýmæli I formi eða
efnistökum. Nýmælunum gaf
hann sig aldrei á vald, en velkom-
in voru þau i verk hans, þar sem
honum fundust þau klæða öðru
betur. En hann var alsaklaus af
þvi að eiga formiö að takmarki.
Það var ekki tillært frekar en
blómskrúðið jurtinni. Það var
eðlilegur þáttur heilbrigðrar og
fagurrar llfseiningar.
GUÐMUNDUR
BÖÐVARSSON
SKÁLD
Striðið þekkir þögnin ein
þeirra, er fram i dauða
hertu við afl og hvesstu við stein
höfuðgjaldið rauða.
En hver sem kvæðakempan var,
kristin eða heiðin,
sigur, sem hún úr býtum bar,
bragar um týndu leiðin.
Stöðugri bogum standa hám
stefin fornu og ungu,
kölluð i hæðir og hvisluð i strám
hljótt á skirri tungu.
Guð mun spara þessa þjóð,
þó að eldi rigni,
meðan ort er islenskt ljóð
af anda, kynngi og skyggni.
Þorsteinn Valdimarsson.