Þjóðviljinn - 10.09.1974, Blaðsíða 6

6 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriöjudagur 10. september 1974
Nýjar stafsetningarreglur
Hvað segja
Enn er búiö aö breyta stafsetningunni og við megum
fara aö endurskoða skólalærdóminn.
Breytingarnar nú eru þó ekki eins róttækar og sú sem
varð í fyrra, þegar zetan var afnumin, og deilur um nýju
stafsetninguna og greinarmerkjasetninguna verða þvi
væntanlega ekki eins hatrammar og þá. Raunar virðist
stefnan vera meira frjálsræði í þessum efnum, valfrelsi
á víða að ríkja og enginn er svosem skyldugur til að hlíta
reglunum fremur en hann vill — nema höfundar skóla-
bóka, kennarar og nemendur þeirra, a.m.k. á prófum.
Hver verða áhrif nýju reglnanna? Verður stafsetn-
ingarkennslan og-námið auðveldara? Sparast timi i ís-
lenskukennslunni i heild? Hefði kannski átt að ganga
lengra?
Þjóðviljinn ræddi málið við nokkra íslenskufræðinga,
sem kenna islensku og þarmeð stafsetningu í framhalds-
skólum.
Veldur engum
spjöllum á málinu
Gunnar Finnbogason, skóla-
stjóri Gagnfræöaskóla Austur-
bæjar, sagði m.a.:
— Veigamesta breytingin,
niðurfelling zetunnar, varðstrax i
fyrra, en aðalbreytingin i reglun-
um, sem gengu i gildi nú 1.
september, er að rita skuli litinn
staf I nöfnum þjóða. Þegar búið er
að venja sig á eitthvað ákveðið
lengi, þykir annað ankannalegt I
fyrstu,og það má segja um þetta;
hinsvegar hefur einn af mestu rit-
höfundum þjóðarinnar, Halldór
Laxness.haft þennan rithátt lengi.
Ég er ekki ánægður með ein-
stök atriði, þar sem talað er um
valfrelsi. Auövitað má endalaust
deila um hvort sé réttara, t.d. að
skrifa litinn eða stóran staf i Eim-
skipafélagið, og sjálfum er mér i
rauninni alveg sama, en þægi-
legra hefði verið, að um slikt gildi
ákveðin regla. Þá eru það tvi-
myndir orða einsog t.d. sögnin að
girða eða gyrða og fleiri ámóta
með i eða y. Þetta eru u.þ.b. 50
ur að kenna þetta.
Valfrelsið um að skrifa i einu
eða tveim orðum finnst mér ann-
ars eðlis en um nöfn og vera til
bóta.
f heild hafa breytingarnar verið
miðaðar við að gera stafsetning-
orö, auðvelt að leita uppruna að nefndin tæki af skarið og á- una auðveldari án þess að valda
þeirra flestra, en erfitt með 1/5 kvæði, að þessi orð skuli rita með spjöllum á málinu og það finnst
hluta þeirra og þar hefði ég kosið, einföldu. Það er svotil ógjörning- mér hafa tekist.
kennarar?
Stafsetningarreglurnar
1 augiýsingu menntamálaráðu-
neytisins um islenska stafsetn-
ingu, sem gildi tók 1. september,
eru einsog fram kemur I viðtölun-
um við kennarana i rauninni ekki
veigamiklar breytingar utan af-
náms zetunnar. Um hana var svo
rækilega fjallað hvarvetna i
fyrra, að ekki er ástæða til að
rifja það upp hér, en aðrar helstu
breytingar birtast hér, einsog þær
koma fyrir i auglýsingunni:
6. gr.
a) Valfrjálst er, hvort rita skal
stóran eða litinn staf i styttu
eða breyttu nafni stofnunar eða
nafni stofnunarhluta (deildar
innan stofnunar), ef einungis er
um eina stofnun að ræða hér-
lendis og misskilningur eða
ruglingur ólikiegur, enda séu
nöfnin þá að jafnaði notuð með
viðskeyttum greini, t.d. Há-
skólinn eða háskólinn, Mennta-
rnálaráðuneyti (ð) eða mennta-
málaráðuneyti (ð), Ríkisútgáf-
an eða ríkisútgáfan, Samband-
iðeða sambandið, Eimskipafé-
lagið eða eimskipafélagið,
thaldsflokkurinn eða ihalds-
flokkurinn o.S.frv.
b) Nöfn persónugerðra hluta og
hugmynda má rita meö stórum
staf, t.d. Noröanvindur, ef
vindurinn er hugsaður sem
persóna. — Helstu persónur
sögunnar voru Þekkingin og
Astin.
8. gr.
Fara skal eftir málvitund um,
hvort ritaður er stór stafur i upp-
runalegum sérnöfnum i orötökum
og málsháttum, t.d. Þrándur I
Götu, eða þrándur i götu, Nú er
setinn Svarfaðardalur, Sá er galli
á gjöf Njarðar.
9. gr.
a) Hátfðanöfnskal þvi aöeins rita
með stórum staf, að fyrri hluti
þeirra sé sérnafn, t.d.
Margrétarmessa, Þorláks-
messa o.s.frv.
b) Um viðurnefniog nokkur önn-
ur orð, samsett á sama hátt,
gildirsama regla og um hátiða-
nöfn t.d. (Helgi) Hundingsbani,
Hólsfjaliahangikjöt, Verners-
lögmál o.s.frv.
ll.gr.
a) Þjóðaheiti, þjóöflokkaheiti,
nöfn á fbúum landshluta (hér-
aöa, hreppa)og ibúum heims-
álfa skal rita með litlum staf,
t.d. islendingur, mongóli, aust-
firðingur, keldh verfingur,
evrópumaður.
b) Tungumálaheiti og nöfn á
mállýskumskal rita með litlum
staf, t.d. fslenska, vestfirska,
jóska.
12.gr.
Nöfn á fylgismönnum stefna,
jafnt stjórnmálastefna, sem ann-
arra, skal rita með litlum staf,
t.d. framsóknarmaður, sjálf-
stæðismaður, alþýðuflokksmað-
ur, sósialisti; guðspekingur, ný-
guðfræðingur, o.s.frv.
Þar sem reglurnar um eitt orö
eða tvö eru nokkuð flóknar og
hafa verið heldur á reiki i vitund
flestra að undanförnu, birtast þær
hér f heild, bæði breytingar og
þaö sem óbreytt stendur.
Um eitt orð eða tvö.
34. gr.
1. Stofnsamsetningar skal rita
sem eina heild
2. Rita skal sem tvö orð fornöfnin
annar hvor, annar hver, annar
tveggja og hvor tveggja. Þessi
orð eru ekki stofnsamsetning-
ar, enda beygist fyrri liður og I
sumum tilvikum báðir.
3. Af sumum orðum eru til —
jafnframt stofnsamsetningu —
orðasambönd, gerð af sömu liö-
um. Stofnsamsetningin er rituð
sem ein heild, orðasamböndin
sem tvö orð.
Dæmi: heiðindómur: heiðinn
dómur; kristindómur, kristinn
dómur, kristinfræöi (kvk. et.):
kristin fræöi (hvk flt.); meiri-
hluti: meiri hluti; minnihluti:
minni hluti.
Athuga ber, að I orðasamband-
inu beygist fyrri hlutinn, en
helst óbreyttur i samsetta orð-
inu, t.d. (frá) heiönum dómi:
(frá) heiöindómi; (frá) mcira
hluta: (frá) meirihluta.
4. I nokkrum örnefnum og sam-
nöfnum, sem þannig eru sam-
sett, aö fyrri liður er veikt lýs-
ingarorð, beygja flestir fyrri
lið. Allt um það skal örnefnið
eða samnafniö ritað sem ein
heild, t.d. Breiðifjöröur, þf.
Breiöafjörö (eða nf. Breiða-
fjöröur, þf. Breiöafjörö); nf.
Kaldakinn, þf. Köldukinn (eða
nf. Kaldakinn, þf. Kaldakinn);
Hæstiréttur (þf. Hæstarétt).
35. gr.
1. Eignarfallssamsetningar skal
rita sem eina heild. Hér sker á-
herslan yfirleittúr, hvort um er
að ræða eignarfallssamsetn-
ingu eöa orðasamband. Reglan
er sú, að I eignarfallssamsetn-
ingu hvilir aðaláhersla á fyrra
eða fyrsta atkvæði (ef um fleiri
en eitt atkvæði er að ræða)
fyrri samsetningarliðar, en
aukaáhersla (léttari áhersla) á
upphafi siðari samsetningar-
liðar, t.d. bóndadóttir (með
aðaláherslu á bónd-, en aukaá-
herslu á dótt-). Orð, mynduð
eins og bóndadóttir.eru algeng,
en orðasambönd eins og bónda
dóttireru fátið i islensku (nema
helst I skáldskap), þar sem
aðalreglan er, að eignarfalls-
orð, sem stjórnast af nafnorði,
komi á eftir stýriorðinu, sbr.
Sigriöur er bóndadóttir: Sigrfö-
ur er dóttir bónda o.s.frv.
2. Ef eignarfallsliðir eru notaðir
til að auka vægi (intensitet)
merkingar, er valfrjálst, hvort
þeir eru ritaðir áfastir siðari lið
eða hvort band er sett milli lið-
anna. t.d. óvenjugóöur eða ó-
venju-góður. Ástæðan er sú, að
jafnþung áhersla getur hvilt á
báðum liðum.
Dæmium liði af þessu tæi: af-
bragðs-, aftaka-, ágætis-, for-
kunnar-, fjölda-, furöu-, ný-
tisku-, ódæma-, óhemju-, ó-
skapa-, óvenju-, rokna-, undra-,
t.d. afbragösgóöur eða af-
bragðs-góður o.s.frv.
Athuga ber, að á orðin fjarska
og einkar er litið sem atviks-
orð, og eru þau þvi ekki rituð á-
föst, t.d. fjarska góöur, einkar
alþýðlegur.
36. gr.
1. Forliði, sem lita má á sem for-
skeyti, skal rita áfasta, t.d.
aöal- (aðalinngangur), ai- (t.d.
algóður), and- (t.d. andstæö-
ingur), au- (t.d. aufúsa), for-
(t.d. formaöur), frum-(t.d. frum-
stæöur), full- (t.d. fullgóöur),
gagn- (gegn-) t.d. gagnstæöur,
gegndrepa, ger- (gjör-) (t.d. ger-
breyta, gjörbreyta), megin- (t.d.
meginland), mis-(t.d. misbjóöa),
ný- (t.d. nýkominn), of- (t.d. of-
bjóöa), ó-(t.d. ósannindi) or-(t.d.
orlof), sam- (t.d. samskeyti), si-
(t.d. sifelldur), tor- (t.d. torlæs),
van- (t.d. vanviröa), önd- (t.d.
öndveröur), ör- (t.d. örmagna).
2. a)
Forliðina all-, hálf-, jafn- og
lang-má rita áfasta eða tengja
þá með bandi við næsta orðið,
t.d. allgóöur (eða all-góöur)*,
jafngóður (eða jafn-góður),
hálfundarlegur (eða hálf-und-
arlegur); langstærstur (eða
lang-stærstur).
Sérstaöa þessara forliða stafar
af þvi, að jafnþung áhersla get-
ur hvilt á báðum orðliðum.
b)
Afar, ofog ofur skal rita áföst
nafnorðum. t.d. afarkostir, of-
framleiðsla, ofurmenni.en laus
frá lýsingarorðum og atviks-
orðum, t.d. afar stór, afar vel,
of stór, of vel, ofur einfaldur,
ofur glaðlega.
Ofskal rita áfast sögnum, t.d.
ofbjóða, sbr. 1. lið.
3. Forsetningar (atviksorð), not-
uð sem forskeyti, skal rita á-
fastar (áföst), enda hvilir aðal-
áhersla á þeim.
Ilæmi: að- (t.d. aðfcrð), af-
(t.d. afsanna), at-(t.d. atferli),
á- (t.d. áburður), fram- (t.d.
framkoma), framan- (t.d.
framanverður), frammi- (t.d.
frammistaða), frá- (t.d. frá-
færur), fyrir- (t.d. fyrirskip-
un), hjá- (t.d. hjáseta), inn-
(t.d. innlendur), inni-(t.d. inni-
vcra), innan-(t.d. innantökur),
i-(t.d. ihuga), með- (t.d. með-
mæli), mót- (t.d. mótdrægur),
til- (t.d. tilburöir), uin- (t.d.
umboð), undan- (t.d. undan-
fari}, undir- (t.d. undirgefni),
upp- (t.d. uppgjöf) uppi- (t.d.
uppiskroppa), út- (t.d. útför),
úti-(t.d. útilega), viö-(t.d. viö-
kvæmur), viður-(t.d. viöurlög)
yfir- (t.d. yfirmaöur).
37.gr.
1. Ef forsetningar og samteng-
ingar eru orðnar til úrfleirien
einu orði, skal farið eftir upp-
runa, þ.e. hvert ,,orð” skal rit-
að út af fyrir sig.
Dæmi: á mcðal, á milli, I gcgn-
um; þó aö, þvl aö, þar eö, enda
þótt, til þess aö.
2. Atviksorð, sem mynduð eru af
fallorðum eða orðin eru til við
samvöxt smáorðs (viðskeytis)
og fallorös, skal rita i einni
heild.
Dæmi: allsendis, andæris,
framvegis, umhverfis, útbyrö-
is, þannig, aldrei, rösklega,
hálfvegis, gegnum, kringum,
langtum, aðeins, alltaf, ávallt
o.s.frv.
a) Athuga ber, að valfrjálst er
að rita hvort heldur sem er allt-
ofeða allt of, smámsamaneða
smám saman, ööruhverju eöa
ööru hverju.
Orð, sem enda á -megin, má
rita sem eina heild, ef fyrri
hlutinn er tvikvætt fornafn, sjá
lib 5, d, t.d. báðumegin, hinu-
megin, öörumegin.
b) Hvers vegna og þess vegna
eru orðasambönd, og ber þvi að
rita sem tvö orö, sbr. 5. lið. h.
c) Orð eða orðasambönd, sem
gerð eru af atviksorði (forsetn-
ingu) og eignarfalli nafnorðs,
má rita i einu orði eða tveimur,
t.d. innanlands (eða innan
lands), utanlands (eða utan
lands), neðanjarðar (eða neðan
jarðar), innanhúss (eða innan
húss), utangarös (eða utan
garös), innansveitar (eða
innan sveitar) o.s.frv.
3. Þegar atviksorð er til orðið úr
smáorðum, skal farið eftir upp-
runa, þ.e. hvert „orð” ritað út
af fyrir sig.
Dæmi: enn þá, enn fremur, hér
meö, á milli, i kringum, I gegn-
uin, með fram, fyrir fram.
Undantekningar eru orðin á-
fram og umfram.
4. Rita skal staðaratviksorð og
eftirfarandi forsetningu sem
tvö. orð:
Dæmi: fram hjá, inn i, út af, út
undan, út frá, yfir um, suður, i,
sunnan viö o.s.frv.
5. Orðasambönd, sem notuð eru i
atvikslegri merkingu, skal rita
i samræmi við uppruna, þ.e.
rita skal hvert „orð” út af fyrir
sig. Þó er i sumum tilvikum
valfrelsi um rithátt.
Dæmi:
a) Háttur: litils háttar, mikils
háttar, þess háttar.
b) Konar og kyns: alls konar,
eins konar, einhvers konar,
hvers konar, margs konar,
nokkurs konar, sams konar,
tvenns konar, ýmiss konar; alls
kyns, hvers kyns, margs kyns,
þess kyns o.s.frv. þessi sam-
bönd má einnig rita sem eitt
orö, t.d. allskonar; allskyns.
c) Kostur: alls kostar, eins
kostar, aö minnsta kosti.
d) Mcgin: báöum megin,
hérna megin, hinum megin,
þarna megin, þeim megin, öör-
um megin.
Sum þessara orða hafa þó vax-
ið saman i eina heild, og má þá
rita sem eitt orð, sbr. 2 lið, a.
e) Sinni: einu sinni, einhverju
sinni, hverju sinni, nokkru sinni
f) Staöur: alls staöar, annars
staöar, einhvers staöar, nokk-
urs staöar, sums staöarÞó má
einnig rita alstaðar og sum-
staöar.
g> Timi: einhvern tlma (tim-
ann), nokkurn tlma (tímann).
h) Vegna: hvers vegna, þess
vegna. Sjá 2. lið, b.
i) Vcgur: annars vegar, hins
vegar; einhvern veginn, engan
veginn, nokkurn veginn.
Aftru á móti skal rita hinseg-
inn, þanneginn.