Þjóðviljinn - 09.02.1975, Page 17

Sunnudagur 9. febrúar 1975 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 17
— þ.e. þeirra riku og menntuðu,
við listir — rekur sögur af dauf-
legu snobbi, áhugaleysi og auðum
bekkjum i dýruin sölum þar sem
tónlistarsnillingar koma fram.
Og hann nefnir Sovétrikin sem
.andstæðu: þar eru tónlistár-
salirnir fullir.
Sem fyrr segir: Halldór hefur i
gagnrýni sinni á rikjandi ástand
mestan huga við nýja sambýlis-
hætti í listum, nýtt samband við
fólkið, sem sósialisminn og
sósialisk viðhorf viðrast ein geta
boðið upp á. ósjálfrátt koina upp i
hugann minningarorð Jean Paul
Sartres um italska kommúnista-
foringjann Togliatti, i hugleið-
ingum um samvistir þeirra
kemur fram hliðstæð andúð á þvi
að hafna i einangraðri snilld, þrá
eftir „kærleika fólksins”.
Þjóðlegur þáttur
Þegarblaðað er i grein Kristins
Eirikur Magnússon: æskan og
samfylkingin
eða þá grein Björns Franzsonar
um list og samfélag frá marxisku
sjónarmiði, þá gæti svo virst að
Rauðir pennar hefðu boðað mjög
einsýna og þrönga stefnu i
bókmenntum: illt er það allt og
bölvað sem borgararnir gera
(sbr. einnig grein Halldórs) lifi
alþjóðlegar byltingarbók-
menntir! Vitanlega er það ekki
nema rétt, að Rauðir pennar voru
ekki skrifaðir i einhverskonar
akademisku jafnvægi, enda hefðu
þeir þá ekki sætt slikum
tiðindum. En eins og minnst var
þegar á i fyrstu samantekt þegar
vitnað var i Frelsisljóð
Jóhannesar úr Kötluin, þá var
málið aldrei svona einfalt. Rauðir
pennar voru alþjóðlegir
byltingarsinnar, en þeir voru uin
leð rammþjóðlegir, mjög með
hugann við islenskan menningar-
arf og þeir voru einnig kröfu-
harðir fagurkerar.
Við hliðina á herhvöt Kristins I
,,Ný bókmenntastefna” er að
finna grein eftir hann um sonn-
ettu Jónasar Hallgrimssonar, Ég
bið að heilsa, finlega ljóðræna
skoðun á formi og inntaki og
hljómgæðum þessa litla ljóðs.
Þar er lagt út af frægum orðum
Rilkes um að ljóðið sé reynsla en
ekki tilfinningasafn og hvernig
„öll vitund þjóðarinnar”
kristallast i Jónasi og annað það
sem óralangt er frá stéttastriði
kreppuáranna. t Rauðum
pennum 1936 hyllir Kristinn
Sigurð Nordal af mikiu örlæti.
Hann segir t.d.: „Fyrir minum
sjónum hefur Sigurður Nordal
fyrstur manna kveikt lif og
skilning i bókmenntasögu
íslands.... Hvað var Völuspá
áður? (en Sigurður skrifaði um
hana). Sundurlaus erindi, stuðlað
mál, listaverk. En þegar andi
Nordals hafði lýst hana upp,
eignaðist hún fyrst lif og sál, þá
varð hún lifrænn heimur, með
útsýni um heilar aldir, stórbrotin
timamótasaga, þjóðarörlög, ekki
köld fortið heldur lifandi samtið,
saga sem við erum að lifa núna.. i
vörslum slikra manna er
islenskum þjóðararfi vel borgiö”.
1 grein um Matthias Jochumsson
eftir Kristinn, sein birtist i
árganginum 1938 má einmitt
greina skemmtilegan samruna
, almenns húmanisks áhuga á
menningararfi og nýs félagslegs
skilnings. Kristinn rekur félags-
legar forsendur þess sem hann
kallar „manntrú” nitjándu aldar
og hvernig hún gat birst annars-
ÖNNUR
GREIN
Jón Magnússon: nóbelsskáld
fjörutíu árum siðar.
vegar i mannúð, hinsvegar i
ofmetnaði og kúgun. Hann rekur
þá þætti i Matthiasi sjálfum og
umhverfi hans sein beina honum
á brautir „sterkrar allýsandi
mannúðar” — ber lof á þessi
mannúðarviðhorf og lýsir um leið
takmörkunum þeirra i nútiina-
samfélagi.
Kjarvalshöll!
Svipuð dæmi má og rekja af
Halldóri Laxness. Þvi fer fjarri
að hann sé einungis að salla niöur
„borgaralegar nútiinabók-
menntir”. Þegar i fyrsta árgangi
birtir hann tvær greinar um
islenskar listir sem bornar eru
uppi af þjóðlegum metnaði fyrst
og fremst. Hann kvartar yfir
átakanlegum skorti á þjóðlegri
tónmenningu. A tónleikum finnur
Halldór sér til sárrar skapraunar
að „okkar lög voru fyrst og
fremst bergmál af list,'meira eða
minna misheppnað ap eftir tónlist
annarraþjóðaófundvis á alla upp-
runalega tjáningu”. Hann segir
að islenskir tónsmiðir hafi ekki
uppgötvað sitt eigið land enn —
nema Jón Leifs, hann „hefur
heyrt islenska tóna”, við fordæmi
manna sem hans tengir Halldór
vonir uin virðingu þjóðarinnar
„meðal annarra talandi lif-
heilda”. 1 grein um Kjarval i
saina árgangi segir hann svo með
ótviræðu þjóðarstolti, að „ég
efast uin að landslagsmálverkið
standi nokkursstaðar með öllu
meiri blóma uin þessar mundir
en einmitt á Islandi”. Við þessa
gleði tengir hann svo lýðræðis-
kröfu sina um að slik list sé „eign
fólksins sjálfs”, það sé óhæfa að
menn séu að fela verk Kjarvals
fyrir almenningi i einkastofum
sinum — i þvi sambandi ber hann
frain kröfu um að verk Kjarvals
séu til sýnis i sérstakri höll væri
gaman að vit.a hvort hér er i
fyrsta sinn i menningarumræðu
minnst á það Kjarvalshús, sem
ætlar að verða mjög i skötuliki
eins og mörg önnur menningar-
framkvæmd á Islandi.
Fleiri dæini mætti nefna um
það, að Rauðir pennar sýna
einkar vel að islensk róttækni,
sem er vissulega tengd við
alþjóðlega strauma, hefur alltaf
þróast eftir sjálfstæðum
forsendum, verið mjög tengd
þjóðernishyggju, þjóðlegu stolti
og sérvisku.
Samfy Ikingartónn
Frá og með öðrum árgangi
Rauðra penna er sem nokkuð
breyti um tón i greinum ritsins.
Það fer minna fyrir byltingunni
og meira fyrir samfylkingunni.
Samfylkingu kommúnista og
sósialdemókrata og frjáslyndra
menntamanna gegn fasisma og
fasismadaðri.
Þankagangur samfylkingar-
boðbera keinur mjög glögglega
fram i grein eftir Sigurð
Einarsson, sem siðar varð séra
og bjó i Holti. Greinin heitir A
iiðandi stund og kom i árgang-
inum 1937.
Sigurður byrjar á skemmtilegu
dæmi af ungum nasista sem hann
heyrir til á kaffihúsi: hann er að
skýra stúlkukind einni frá þvi, að
sálgreining sé aðferð sem gyðing-
urinn Freud hafi fundið upp til að
svala kynhvötum sinum. Frá
þessu dæmi rekur hann sig um
úttekt á kreppu borgaralegra
þjóðfélaga að svofelldri
niðurstöðu: „Það mannfélags-
skipulag, sem nú engist i
krampateygjum um öll Vestur-
lönd, er dauðadæmt..
Formælendur þess...munu ekki
geta leyst þær skipulagslegu mót-
setningar, sem eru að sprengja
hvert auðvaldsriki innan frá. Af
öllu þvi semhefur verið hugsað á
jarðriki, er það hinn visindalegi
sósialismi einn sem getur bent á
nokkur úrræði.. Á engum vett-
vangi er neitt auðvaldsþjóðfélag
megnugt þess að halda áfram
þeirri menningarþróun, sem gaf
þvi gildi sitt og sögulegan til-
verurétt um leið”.
Umhverfing
staöreynda
Margar slikar tilvitnanir má
finna i greinum Rauðra penna.
Fyrst og siðast er það tekið fram,
að kreppan og uppgangur
fasismans sýni að borgaralegt
þjóðfélag hafi lokið skeiði sinu.
Firnaverk fasismans hafa
bersýnilega haft afar sterk áhrif
á menn og þá ekki siður það, sem
við nútimainenn munum fæstir
eftir — að meðal „venjulegra”
ihaldsmanna og i málgögnuin
þeirra hér á landi áttu fasisk
viðhorf lygilega miklum
vinsældum að fagna, enda þótt
nasistaflokkurinn sjálfur væri
hér ekki fjölmennur. „Fasisminn
finnur sinn Franco tilbúinn i
hverju landi” segir Sigurður, en
þá var einmitt i fullum gangi
borgarastyrjöldin á Spáni, sein
örfaði menn mjög til samstöðu á
vinstra armi viða um lönd. Hann
segir og m.a. „Látlaus
umhverfiing staðreynda og sá
skipulagði ruglingur allra
hugtaka, sem ihaldsblöðin gera
að aðalstarfi sinu, getur auðveld-
lega haft sin örlagaþrungnu áhrif
um það er lýkur”. Eitthvað svip-
að gæti verið skrifað enn i dag.
Heimurinn breytist og breytist
ekki.
Sigurður hvetur svo til þess að
alþýða efli pólitisk saintök sin óg
stéttarsamtök og geri þau iafn-
framt að vettvangi visindalegrar
fræðslu um félags og menningar-
mál. I þvi sambandi heitir hann á
menn að styðja sem.mest Mál og
menningu.en þegar hér er komið
sögu, eru Rauðir pennar orðnir
málgagn þess félags, sem einmitt
er stofnað 1937.
Samfylkingargreinarnar eru
allmargar, sem fyrr segir. Ekki
sist i árganginum 1936. Gisli
Ásmundsson gagnrýnir þar þá
„hlutlausu menntamenn” sem
ekki treysta sér til að kjósa sér
hlut hvorki þegar spurt er um
„séreign eða sameign” né heldur
i sjálfstæðismálum (ásælni breta
og þjóðverja á tslandi). Eirikur
Magnússon og Helgi Laxdal
ávarpa ungt fólk og stúdenta,
útlista hvernig „þjóðfélagiö tor-
veldar eða eyðileggur framtiðar-
vonir og vaxtarvilja alþýðu-
æskunnar m.a. með skertum
menntunarmöguleikum — og
hvetja til samfylkingarbaráttu.
Sovéskir og
þýskir
Kristinn E. Andrésson spyr
hvort menningin sé i hættu og
lýsir þá ógnum fasismans og
siðar svikum lýöræðisrikjanna
við Spán og Tékkóslóvakiu. Hjá
Kristni og öðrum höfundum — t.d.
Þórbergi Þórðarsyni i greininni
„Tvær þjóðir” (1935) er mjög
algengt að stillt sé upp fregnum
af jákvæðu sovésku fordæmi i
uppbyggingu og menningar-
málum andspænis formyrkvun
Þýskalands. En um leið eru að
Hinn
mark-
vissi
tilgangur
Hin nýja stefna þekkir sin
eigin samtengsi við veruleik-
ann, veit uin mátt sinn og mögu-
ieika. Hún hefur skilið, að það er
glæpur að sitja hjá aðgerðar-
laus, incðan baráttan um örlög
mannkynsins fer fram. 1 fyrsta
skipti I sögunni hefur listin eign-
ast markvissan, alþjóðlegan til-
gang. Hún sættir sig ekki lengur
við að útskýra heiminn, heldur
vill hún ganga með að því að
breyta honum... Skáld hennar
ganga fylktu liði til samstarfs
við hinn alþjóðiega verkalýð. 1
hinu lifræna sambandi við veru-
leikann, i hinum vitræna heims-
söguiega tilgangi sinum ris hin
nýja stefna svo voidug, að þær
sem á undan eru gcngnar eru
eins og veikar öldur I saman-
burði við hana.
Kristinn E. Andrésson: Ný
bókmenntastefna, Rauðir penn-
ar 1935.
„ástinni á efanum” þar sem hann
rýnir i félagslegar ástæður fyrir
því uppátæki borgaranna, að núa
sósialistum þvi si og æ um nasir
að þeir séu haldnir „prédikunar-
sýki” og „blindum átrúnaði”.
Gunnar á einnig hugleiðingar um
guðfræðideild háskólans og
allfræga úttekt á nokkrum skóla-
bræðrum sinum, sem menn
bjuggust við miklu af á sviði bók-
mennta — hafi tengsli þeirra
Kristjáns Albertssonar og Vil-
hjálms Þ. Gislasonr við fjármála-
auðvald og áhuga þeirra á
borgaralegu öryggi svipt þá orku
og dirfsku, orðið til að þeir
„leituðu sér athvarfs i skúma-
skotum þagnarinnar” eða færu
með meiningarlausan vaðal”.
Sveinn Bergsveinsson varar við
þvi, að islenskir menntamenn
sem forframast hafa i stórum
heimi taki upp á þvi að magna
vanmetakennd þjóðarinnar þegar
heim kemur með þvi að hund-
skamma hana fyrir margskonar
aumingjaskap — hvetur hann til
þess að farið sé að með lagni,
stunduð uppfræðsla með aðgát og
skilningi.
Picasso og
Hallgrimur
Svo mætti lengi telja. 1 bréfi til
Rauðra penna sker Þórbergur
upp herör gegn hugmyndum um
Hallgrimskirkju sem nú er orðið
fertugt hitamál og eilifðarmál
ekki siður en Kjarvalshús (Engar
nýjar kirkjur segir Þórbergur,
fyrr en búið er að reisa barna-
heimili, drykkjumannahæli, hæli
fyrir taugaveiklað fólk, barna- og
unglingaskóla osfrv.)! Jón
Magnússon, siðar fréttastjóri
útvarpsins, skrifar kynningu á
sænskum öreigaskáldum: þá eru
þeir enn ungir menn Móberg,
höfundur Vesturfaranna og
nóbelsskáldin nýbökuðu Eyvind
Johnson og Harry Martinson. Og
Jón Þorleifsson listmálari kynnir
Picasso i árganginum 1938. Þessi
grein er eitt af þvi sem minnir á
að mennigarpólitik aðstandenda
Rauðra penna var frá upphafi
miklu rýmri og opnari en hjá
mörgum þeim róttæklinguin úti i
Evrópu sem trúðu rökum sovét-
manna um að móderismi, til-
raunastarfseini i listum, væri
varhugaverð, gott ef ekki bein-
linis skaðleg.
koina upp vandainál sem
bersýnilega eru samfylkingar-
hugmyndum i pólitik og menn-
ingu fjötur um fót. Þar til dæinis
má nefna grein Björns Franz-
sonar uin ádrepur i Alþýðu-
blaðinu á réttarhöldin i Moskvu
yfir Zinovéf og Kainanéf og
fleirum. Birni finnst að með
þessum skrifuin sé verið að
„hella” vatni á mylnu
fasismans” og að „hægfara
jafnaðarmenn” leiki þann hættu-
lega leik að reyna að hnekkja
hugmyndum samfylkingarinnar.
Þarna er komið að þversögn sem
átti eftir að hafa mjög afdrifarik
áhrif: án Sovétrikjanna væri
bandalag gegn Hitler máttvana —
en þar voru einmitt að gerast
mjög iskyggilegir hlutir, sein
áreiðanlega settu margan góðan
dreng i vanda enda þótt fæstir
ættu annars kost þá en að taka
trúanlegar i stórum dráttuin
skýringar sovétmanna sjálfra á
atburðuin.
Margbreytileiki
Reyndar var allviða komið við i
greinum Rauðra penna. Skúli
Guðjónsson gerði úttekt á menn-
ingarástandi sveitanna og þar. og
hjá Birni Franzsyni má sjá drög
að fjölmiðlunarrýni sem siðar
komst i auknuin mæli á dagskrá
(„Hvað verkalýðurinn eða
öreigar allra landa hafast að fær
fólkið i sveitunum ekki að vita um
gegnum útvarpið, nema þá að
stöku sinnum kemur fyrir, að
talað er uin óeirðir og uppþot sein
hverja aðra glæpi og prakkara-
strik verkalýðsins”). Gunnar
Benediktsson á skarplega úttekt á
Ólafur Kárason
í samtímanum
Það fer ekki mikið fyrir beinni
ritdeilu i Rauðum pennum — af
þeim sjálfum verður ekki ráðið
hvernig viðtökurnar voru,
liklegast er að deilur um
einstakar staðhæfingar eða
kenningar i greinum ritsins hafi
komið fram i blaðaskrifum. En
það væri i sjálfu sér ekki erfitt að
nefna dæmi um þaö, að
aðstandendur Rauðra penna
sýndu yfirburði i skilningi og yfir-
sýn i umfjöllun t.d. um
bókmenntir. Ég nefni grein
Kristins E. Andréssonr uin fyrstu
tvö bindin af Ljósvikingnum.
A þeim tima, þegar mikið af
skrifum um Halldór Laxness voru
karp um að hann ýkti og
afskræmdi og gæfi þar með ranga
og neikvæða mynd af islenska
bóndanum, af islensku plássi af
tslandi yfirleitt, þá skipar
Kristinn persónum og boðskap
stærra samhengi: Nefnuin eitt
dæmi: „Það er alls ekkert deilu-
atriði, að heimili eins og Fótur
undir Fótarfæti (menn muna að
þar ólst Ólafur Kárason upp) er i
bókstafl. skilningi ekki til á Is-
landi. Höfundurinn er með allt
önnur sjónarmið i huga. Honum
gengur til hjarta hin andlega og
iikamlega kúgun mannsins.
Tilgangur hans er að lýsa þeirri
kúgun. Til þess velur hann
einfalda islenska mynd: Meðferö
á varnarlausuin niðursetningi,
svartasta dæmi kúgunar sem við
þekkjum úr sögu okkar. Það er
augljóst hvað hefur knúið skáldið
til að taka þetta yrkisefni. Það er
fasisminn... En hvað er svo um
raunhæfni sögunnar af hinum
islenska niðursetningi? Er það
vist, að lýsingin sé svo fjarri
veruleikanum. eða þurfti
kannski reynslu fasisinans til
þess að geta skilið niður i kjölinn
þá smánarmeðferð, sein niður-
setningar hafa raunverulega
orðið að þola á Islandi?”
(Um næstu helgi: skáldskapur i
Rauðum pennum — Hve hald-
góður reyndist boðskapurinn).