Þjóðviljinn - 08.05.1975, Síða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 8. mai 1975.
LOFTUR GUTTORMSSON SAGNFRÆÐINGUR:
Lok evrópustyrjaldar
Rauði fáninn dreginn a6 húni á rikisþinghúsbyggingunni I Berlin 30.
april 1945, en þann dag réð Hitler sé bana I neöanjaröarbyrgi sinu 800
metra I burtu.
1 dag, hinn 8. mai, minnast
þjóöir Evrópu þess að þrir tugir
ára eru liðnir siðan ægilegasti
hildarleikur i sögu álfunnar var
til lykta leiddur. Þennan dag fyrir
þrjátiu árum vottaði Keitel
marskálkur skilyrðislausa upp-
gjöf Þriðja rikisins með undir-
skrift sinni i Berlin. Viku áður
hafði foringi þess, Adolf Hitler,
ráðið sér bana, ásamt nokkrum
nánustu samverkamönnum, i
neðanjarðarbyrgi sinu i Berlin
þar sem rauður fáni merktur
hamri og sigð blakti nú yfir hrun-
inni borg.
„Byssurnar hættu að hvella og
sprengjurnar að falla í Evrópu
um miðnætti 8.-9. mai 1945, og
undarleg en langþráð þögn
lagðist yfir meginlandið i fyrsta
skipti siðan 1. september 1939. f
fimm ár átta mánuði og sjö daga
frá þeim degi talið höfðu miljónir
karla og kvenna verið drepnar á
hundraö vigvöilum og i þúsund
sprengjuhrjáðum borgum, og enn
öðrum miljónum verið tortimt i
gasklefum nasista eða á barmi
fjöldaskotgrafa SS-manna i Rúss-
landi og Póllandi — allt vegna
þorsta Adolfs Hitler i land-
vinninga handa þjóðverjum.
Meirihluti flestallra gamalla
borga i Evrópu var i rústum, og
úr þeim lagði með hlýnandi veðri
dauninn af óteljandi ógreftruðum
likum”.
Þannig lýsir William L. Shirer
endalokum styrjaldarinnar i hinu
mikla verki sinu, The Rise and
Fall of the Third Reich.
Og samt þótti Adolf Hitler ekki
nóg að gert: Siðustu orð
hans er skráð voru hljóða
svo: „Enn skal að þvi stefnt að
vinna lönd i austri til handa
þýskri þjóð”. í þessum mæltum
orðum mátti foringinn nema með
eigin eyrum stórskotahrið rauða
hersins i Berlin. Návist hans var
hið sögulega svar við þráhyggju
nasista, sókninni i austur (der
Drang nach Osten). Svo gjörsam-
lega hafði áformið snúist i and-
hverfu sina. ósigur nasismans
markaði með nokkrum hætti upp-
haf að samtima sögu Evrópu,
markaði ásjónu hennar i liki
Austurs og Vesturs þar sem miðj-
an, Þýskaland, sundraðist og
samlagaðist hinum tveim and-
stæðu skautum. Enn þann dag i
dag ber skipan Evrópu, bæði hin
hagræna og hin pólitiska, merki
þessa.
Hernaðaraögeröir rauöa hersins á berlinarsvæöinu siöustu 3 vikur
striösins. Strikaiina: vigstöövarnar 16. aprii nálægt fljótunum Od-
er-Neisse. Punktalina: vigstöövarnar 6. mai nálægt ánni Elbe.
Bandalag af illri
nauösyn
Þær breytingar sem urðu á
pólitiskri skipan álfunnar með
ósigri nasimsans leiða hugann að
sjálfum gangi styrjaldarinnar,
meginstefnu hennar og burðarás-
um. Hin fyrri heimsstyrjöld
kostaði Þýskaland tvennar vig-
stöðvar i austri og vestri. Hið
sama varð uppi á teningnum er
nasistar öttu þýskri þjóð út i hina
siðari heimsstyrjöld. Þeir sáu til
þess að hún varð með timanum
„Zweifrontenkrieg”, þ.e. strið á
tvennum vigstöðvum. Eftir inn-
rás nasista i Rússland 1941 varð
smám saman til það bandalag
milli engilsaxnesku stórveldanna
tveggja annars vegar og Sovét-
rikjanna hins vegar sem entist
þar til sigur var unninn. Þegar
haft er i huga hversu Munchen-
samingurinn og þýsk-rússneski
griðasáttmálinn höfðu eitrað
sambúðina milli þessara stór-
velda á undanfarandi árum er
vist að aðeins sameiginlegur
óvinur megnaði að draga þá til
samvinnu og samstöðu. Sovétrik-
in höfðu haldið grið við nasista á
meðan þeir undirokuðu Frakk-
land og gerðu sem harðasta
sprengjuhrið af bretum: og ef-
laust má telja að bretar hefðu lát-
ið afskiptalaus hernaðarátök
milli Sovétrikjanna og Þýska-
lands ef kviknað hefðu áður en
Hitler sigaði herjum sinum i
vesturátt. Augljóslega var til
þessa bandalags stofnað „af illri
nauðsyn” til þess að varna þvi að
verða sameiginlegum fjanda að
bráð.
Til þess að nýta kosti sliks
bandalags hefðu kraftar and-
stæðingsins þurft að dreifast á
a.m.k. tvennar vigstöðvar. Sú
varð þó ekki raunin, svo teljandi
sé, á þvi örlagarika ári 1942 þegar
úrslitin réðust. Verður manni þá
fyrst hugsað til þeirra þáttaskila
sem orusturnar við El-Alamein i
Norður-Afriku og Stalingrad eru
vanalega taldar hafa markað. En
hér er óliku saman að jafna. Við
El-Alamein höfðu bretar og sam-
veldislönd þeirra mikla yfirburði
i liðsafla og herbúnaði eins og
þessi tafla sýnir.
Viö EI-
Alamein:
Banda
Þjóöverj
menn: 0g italir:
Liðsafli......... 195.000 104.000
þar af 50.000 Þjóðverjar
Skriðdrekar........1.029 489
Fallbyssur.........2.311 1.219
Flugvélar............750 675
10,5 cis — þjv — loftur frh — BB
Eins og sjá má hafði Montgo-
mery allar forsendur til að sigr-
ast á fjanda sinum, Rommel,
hvað hann og gerði. Ennfremur
er ljóst að framlag þjóðverja til
Afrikustriðsins var alger auka-
geta hjá höfuðverkefni þýska
hersins árið 1942, þ.e. að vinna
lokasigur á Rauða hernum. Þvi
lagði Hitler slikt ofurkapp á að
vinna Stalingrad er varð imynd
hins kommúniska Rússlands.
Þegar lokaátökin hófust um borg-
ina (eða öllu heldur: i borginni)
haustið 1942 höfðu þjóðverjar á að
skipa yfir einni miljón manna á
Stalingradvigstöðvunum, um 700
skriðdrekum, 10.000 fallbyssum
og 1200 flugvélum. Liðsafli Rauöa
hersins var þá svipaður og her-
gagnakostur öllu meiri, að her-
flugvélum þó undanskildum. Með
þessi hlutföll i huga sýnist skrið-
drekaorustan við El-Alamein, er
stóð nokkra daga, harla léttvæg
hjá fólkorustunni við Stalingrad
sem stóð mánuðum saman (sept.
1942—jan. 1943) — og var Stalin-
grad þó ekki nema ein af mörgum
vigstöðvum þar eystra.
Stalfn og
Churchill
Allt þetta hefur trúlega verið
.Fimmtudagur 8. mai 1975. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 9
Ósigur þjóöverja viö Stallngrad (nú Volgograd) veturinn 1942-43 skipti sköpum I
styrjöldinni. 91 þúsund þýskir hermenn voru teknir til fanga en 147 þúsund félagar
þeirra féllu. A rúmum 6 mánuöum missti þýski herinn hálfa aðra miljón vopnfærra
manna á austurvigstöövunum (fallnir, særöir og teknir til fanga).
Hitler I essinu sinu.
Höndin lafir út úr brennsluofninum. Allt aö 6 miljón manns var útrýmt I dauðabúðum
nasista.
i mm* *
A Jalta-ráðstefnunni I febrúar 1945 sömdu hinir „þrlr stóru” um skiptingu sigurlaunanna aö styrjöldinni
lokinni. Sitjandi frá vinstri: ChurchiII forsætisráðherra breta, Roosevelt bandarlkjaforseti og Stalln
bóndi I Kreml.
ofarlega i huga Stalins marskálks
þegar hann átti viðræður við
Churchill i Moskvu um það leyti
er verst horfði fyrir rússum sum-
arið 1942. Churchill var þangað
kominn m.a. til að tilkynna Stal-
in, „hinum mikla byltingarleið-
toga og djúphygla rússneska
stjórnmálamanni og hermanni”
að gagnstætt þvi er hann hafði áð-
ur látið i veðri vaka gætu vestur-
veldin ekki opnað aðrar vigstöðv-
ar i Evrópu á yfirstandandi ári.
Marskálkurinn brást illa við
þessum tiðindum, að sögn Chur-
chills. Sjálfur gat Chruchill ekki
lokað augunum fyrir þvi að i
þessu bandalagi „illrar nauðsynj-
ar” var byrðum svo misskipt að
hinn rússneski bandamaður hafði
gilda ástæðu til að hreyfa mót-
mælum. Þótt þau væru diplómat-
isk á fundinum áttu þau eftir að
snúast i beiskju og andúð rússa i
garð breta seinni hluta ársins
þegar úrslit Stalingradorustunn-
ar voru sem tvfsýnust.
Stórsókn rússa
Hin þráláta krafa rússa um
aðrar vigstöðvar i Evrópu varð
ekki að veruleika fyrr en með inn-
rásinni i Normandi tveimur árum
siðar. Fram að þeim tima mæddi
meginþungi þýsku hernaðarvél-
arinnar á Rauða hernum (Afriku-
og ítaliustyrjöldin batt ekki nema
litinn hluta þýska hersins). Rúss-
ar gátu eignað sér sjálfir heiður-
inn af þvi að hafa frelsað meiri-
hluta lands sins undan oki nasista
og þurftu ekki að gjalda banda-
mönnunum i vestri mikla þakkar-
skuld ef undan eru skildar þýð-
ingarmiklar sendingar birgða og
flutningatækja. t stórsókn Rauða
hersins árið 1944 sem færði viglin-
una allt vestur að Vislu i Póllandi
höfðu rússar lika slika yfirburöi I
mannafla og hertólum að sam-
spilið við bandamennina skipti þá
minna máli en áður. Eftir sem
áður lá meginherstyrkur þjóð-
verja á austurvigstöðvunum, 185
herdeildir samanborið við 107
herdeildir i vestri. Aframhald-
andi stórsóknar rússa mátti
vænta i byrjun árs 1945.
/,Stórkostleg orðsending"
Hinn 6. janúar 1945 þegar Ar-
dennasókn þjóðverja i vestri
hafði komið engilsöxum i nokkra
klipu fékk Stalin svohljóðandi
orðsendingu frá breska forsætis-
ráöherranum, Churchill: „Orust-
an i vestri sækist þunglega svo að
æðsta herstjórnin getur þurft að
taka viðamiklar ákvarðanir á
næstunni.... Það er eindregin ósk
og tilmæli Eisenhowers hershöfð-
ingja að hann fái vitneskju um
ráðagerðir yðar.... Megum vér
reiða oss á meiriháttar sókn af
hálfu rússa á Visluvigstöðvunum
eða annars staðar i janúar....
Málið er áriðandi að minum
dómi”.
Ekki er ósennilegt að Stalin hafi
orðið hugsað til sinna fyrri mála-
leitana og undirtekta Churchills
við þeim þegar hann svaraði for-
sætisráðherranum daginn eftir
svohljóðandi: „...með hliðsjón af
stöðu bandamanna vorra á vest-
urvigstöðvunum hefur æðsta her-
stjórnin ákveðið að hraða öllum
undirbúningi og hefja umfangs-
mikla sókn á öllum miðvigstöðv-
unum, hvað sem veðurhorfum
liður, eigi siðar en seinni hluta
janúarmánaðar”. Churchill svar-
aði um hæl: „Ég er yður afar
þakklátur fyrir hina stórkostlegu
orðsendingu yðar. Ég hef látið
hana ganga til Eisenhowers hers-
höfðingja, honum einum til kynn-
ingar. Megi allar hollar vættir
fylgja hinu drengilega áformi yð-
ar. Fregnin sem þér fluttuð mér
verður mikil uppörvun fyrir Eis-
enhower, þvi að.... þjóðverjar
verða nú að dreifa varaliði sinu”.
Rússneska herstjórnin stóð við
orð sin. Umræddri sókn var
hrundið af stað vestur fyrir Vislu
nokkrum dögum áður en ætlað
hafði verið. Og þessari sókn lykt-
aði ekki fyrr en með falli Berlinar
svo sem áður getur, á sama tima
brutust herir Montgomerys og
Eisenhowers austur fyrir miðbik
Þriðja rikisins. Hér, undir lok á-
takanna, hafði samleikur banda-
manna borið skjótan og rikulegan
ávöxt.
Skuggi sigurgleöinnar
Alþýða manna um alla Evrópu
fagnaði endurheimtu frelsi og
friði af innileik sem sameinaði
hlátur og grátur. Þaö var dansað
og sungið, faðmað og kysst i
London, Paris og Moskvu. t sið-
astnefndu höfuðborginni voru
menn svo sælir að þeir þurftu
jafnvel ekki að leita á náöir
sterkra drykkja, svo vitnað sé i
ummæli Alexanders Worth sem
fylgst hafði með gangi mála þar
eystra öll styrjaldararin af ein-
stakri gerhygli. „Undir um-
burðarlyndu eftirliti borgara-
varða hikuðu menn ekki við að
skvetta af sér vatni uppviö veggi
Moskvuhótels svo flæddi um
breiða gangstéttina. Ekkert þvi-
likt hafði áður gerst i Moskvu-
borg”.
Almenningur gat gefið sig ó-
blandinni gleði á vald eftir ára-
langar þrengingar, ótta og skelf-
ingu. En með hliðsjón af þvi sem
á undan var gengið má fara nærri
um að fögnuður hinna opinberu
sigurvegara, handhafa valdsins,
hafi ekki verið laus við undir-
hyggju á þessum sigurdegi.
Skyldi þeim ekki hafa verið ofar-
lega i huga hvernig deila skyldi
sigurlaununum? Og var þess ekki
að vænta að þar sýndist nokkuð
sitt hverjum, Stalin, Churchill og
Truman,hinum nýbakaða forseta
Bandarikjanna, allt eftir þvi
hvernig þeir mátu hver fyrir sig
framlag þjóða sinna til sigursins,
afl þeirra og hagsmuni i nútið og
framtið? Þessar spurningar og
aðrar þeim skyldar varpa nokkru
ljósi á baksvið þess timabils er
fylgdi i kjölfar hins dýrmæta og
dýrkeypta sigurs yfir villi-
mennsku nazismans, þegar gló-
andi stál sigurvegaranna hertist i
kalt strið þeirra á milli.
Loftur Guttormsson
Misjöfn
fána-
gleði
Bæjaryfirvöld á Sauðárkróki
eru misfánaglöð. Til marks um
það er, að ekki á einni einustu
byggingu bæjarins né heldur á
bvggingum kaupfélagsins á
staðnum var hafður uppi fáni á
1. mai til heiðurs islenskum
verkalýð, sem ekki hefur siður
unnið samvinnuhreyfingunni á
Sauðárkróki og bæjaryfirvöldum
þar en öðrum. A opinberum bygg-
ingum var fáni aðeins hafður uppi
á sjúkrahúsinu, hjá Rafmagns-
veitum rikisins og á húsnæði
sýsluskrifstofunnar.
Hins vegar er fánagleði bæjar-
yfirvalda öllu meiri i dag, mánu-
daginn 5. mai, en þá er hafður
uppi fáni á húsum bæjarins, blár
feldur og gular stjörnur i hring
þar á. Mun þetta vera fáni
Evrópuráðsins.
Sjálfsagt finnst fyrirsvars-
mönnum bæjarins, að þeir eigi
Evrópuráðinu meira upp aö unna
en islenskum verkalýö og því beri
fremur að heiðra ráðiö en lýðinn.
Haukur/—úþ