Þjóðviljinn - 27.11.1975, Qupperneq 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 27. nóvember 1975.
Æskan lœtur
ekki hugsa
fyrir sig
Rœtt við Gunnar M. Magnúss?
rithöfund9 í tilefni útkomu nýrrar
bókar hans, Sœti númer sex
Gunnar M. Magnúss hefur um áratuga skeið verið
þjóðkunnur sem rithöfundur og einn þeirra vinsæl-
ustu hérlendis. Af ritverkum hans má nefna skáld-
söguna Brennandi skip, Virkið i norðri, heimildar-
ritið mikla um hernámsárin, bókina um Guðrúnu Á.
Simonar óperusöngkonu og Skáldir á Þröm, svo
drepið sé á þær bækur Gunnars sem liklega hafa
orðið hvað vinsælastar. Nú fyrir jólin koma út tvær
nýjar bækur eftir Gunnar, og ber önnur þeirra heit-
ið Sæti númer sex og er að efni til endurminningar
frá þátttöku höfundar i stjórnmálum og i baráttunni
gegn hersetunni, svo og heimildarrit um það tima-
bil. Gunnar hefur, sem kunnugt er, verið ódeigur
baráttumaður gegn hersetu á íslandi bókstaflega
sagt frá upphafi þeirrar baráttu, og mun ekki siður
þekktur af þvi en fyrir ritverk sin. — Bókin Sæti
númer sex,'sem er að koma út þessa dagana, er 343
blaðsiður að stærð, gefin út af Skuggsjá. Þjóðviljinn
hafði tal af Gunnari i tilefni útkomu bókarinnar og
fer það viðtal hér á eftir:
— Hvað vakti fyrir þér með
samningu þessarar bókar, Gunn-
ar?
— Það eru ein fimmtán til
tuttugu ár siðan ég byrjaði að
skrifa þessa bók, i smáþáttum.
Ég skrifaði hjá mér ýmislegt i
sambandi við atburðina, þegar
þeir voru að gerast, þegar ég var i
baráttu gegn hernum á sinum
tima. Það var strax eftir að
bandarikjamenn fóru fram á það
að fá að vera hér áfram, eftir að
þeir áttu að fara 1946, og siðan
sérstaklega eftir að herinn kemur
hingað i seinna skiptið 1951. Þá
fór ég að skrifa i Þjóðviljann
greinar, sem snertu þetta nýja
vibhorf, skrifaði hverja grein á
fætur annarri og þær höfðu þau
áhrif að fólk skrifaði mér hvaðan-
æva og vildi gjarnan verða þátt-
takendur i einhverri hreyfingu
gegn hernum. Þetta þróaðist svo,
að vorið 1953 var ákveðið að efna
til þjóðarsamkomu gegn hernum.
Þá skrifaði ég félögum og ein-
staklingum viða um land og at-
hugaði um þátttöku i þessari ráð-
stefnu gegn hernum, og niður-
staðan varð sú, að við héldum
ráðstefu fimmta til sjöunda mai
1953 með þátttöku frá fimmtiu til
sextiu félögum hvaðanæva af
landinu. Fulltrúar voru þrjú til
fjögur hundruð.
Byrja á fyrsta
framboði Ásgeirs
Ásgeirssonar
— Hvað gerðist á þessari ráð-
stefnu?
— Samkoman stóð i tvo daga.
Við gerðum þar ýmsar ályktanir,
mynduðum samtökin og héldum
þeim áfram. Sumt af þvi, sem er i
bókinni, skrifaði ég hjá mér um
atburði á æskustöðvum minum
fyrir vestan, og sumt hef ég tekið
úr dagbók minni. Ég byrja á þvi
þegar Asgeir Ásgeirsson býður
sig fram i fyrsta sinn i Vestur-
ísafjarðarsýslu 1923. Ég hafði
ekki kosningarétt þá, en var for-
maður iþróttafélagsins Stefnis i
Súgandafirði. Við Stefnismenn
höfðum samkomu fyrir Ásgeir
eftir framboðsfundina og höfðum
aðganginn ókeypis. Þar flutti
hann fyrirlestur um Dalakarlana;
hann hafði verið i Sviþjóð. Hann
vann á þvi mikið fylgi og var
kannski búinn að vinna fylgi strax
er hann kom og sýndi sig i sýsl-
unni, tuttugu og niu ára gamall,
glæsilegur maður og gáfaður og á
allan hátt viðfelldinn og elskuleg-
ur. Siðan var það að ég fór til
Reykjavikur og þá varð hann
kennari minn, i Kennaraskólan-
um, og nokkrum árum seinna
bauð ég mig fram á móti honum
tvisvar sinnum, árið 1933 og 34,
fyrir Alþýðuflokkinn. I fyrra
skiptið var Asgeir framsóknar-
maður og i það siðara utanflokka.
Þá var hann forsætisráðherra.
Hann hafði ekki fylgt mági sin-
um, Tryggva Þórhallssyni, i
Bændaflokkinn, sem Tryggvi
stofnaði, en gat ekki verið áfram i
Framsóknarflokknum undir
stjórn Jónasar. Það var þá, sér-
staklega i seinni kosningunum,
sem ég boðaði sósialisma eftir
minni getu og ástæðum, og það
hafði töluverð áhrif, og Asgeir
Asgeirsson fann það, og sagði oft
á framboðsfundunum þá, að það
væri auðfundið, að straumurinn
lægi til vinstri i þjóðfélaginu. Og
jafnvel sagði hann á einum fundi
að það væri að myndast nýtt afl i
þjóðfélaginu, sem yrði að taka til-
lit til, og það væri verkalýðs-
hreyfingin. Hann var þá utan-
flokka, er hann sagði þetta. Hann
kallaði á varðskip til að flytja sig
suður og bauð okkur Guðmundi
Benediktssyni, sem var fyrir
Sjálfstæðisflokkinn, að verða sér
samferða. Á leiðinni kom Ásgeir
inn i klefann til min, bauð mér
dús og sagði að ég myndi vinna
töluvert á, enda ætti ég það skilið.
Mér þótti vænt um aðheyra þetta,
enda varð sú raunin á að ég bætti
fylgið úr 35 atkvæðum árið áður i
164 atkvæði, og fékk þá varaupp-
bótarþingmannsbréf til Alþingis.
Ég fór þó ekki inn á Alþingi þá,
þvi að séra Sigurður Einarsson,
sem bauð sig fram fyrir Alþýðu-
flokkinn i Barðastrandarsýslu,
fékk hærri prósenttölu.
Merkasti áratugur
aldarinnar
— Hvað tók þá við hjá þér?
— Siðan var ég erlendis i tvö
ár, ’36og 37, kom heim haustið 37.
Þá var klofningur i Alþýðuflokkn-
um og ég lenti i Héðinsarminum
og varð meðal stofnenda Samein-
ingarflokks alþýðu — sósialista-
flokksins. Á þessum tima varð ég
lika einn af stofnendum Félags
byltingarsinnaðra rithöfunda,
sem var mjög merkt félag á sinni
tið. Við stofnuðum Rauða penna
undir forustu Kristins E. Andrés-
sonar, en þeir komu út i fjögur ár,
og upp úr þessum félagsskap
stofnast Mál og menning. En á
þessum áratug, sem ég tel merk-
asta áratug aldarinnar á Islandi,
árin 1930—40 voru stofnuð á milli
þrjátiu og fjörutiu verkalýðsfélög
og iðnaðarmannafélög, i þeirri
kreppu og þeim erfiðleikum,sem
þá voru. Þetta var mesti félags-
málaáratugur aldarinnar, og
hann hefur varað til þessa dags,
vegna þess að á þessum timum
unnu félögin að margskonar bót-
um og fengu uppfylltar ýmsar
kröfur fyrir alþýðufólk og verka-
lýðsfélögin, til dæmis um laun,
um orlof, um réttindi sveina, um
innanlandsframleiðslu i stað er-
lendrar framleiðslu, og þannig
mætti lengi telja. En mörg þess-
ara félaga eru nú að eiga þrjátiu
og fimm og fjörutiu og fimm ára
afmæli.
Virkiö í norðri
— Svo kom striðið.
— Þá var ég ritstjóri Útvarps-
tiðinda, og við hjá Útvarpstiðind-
um ákváðum að skrifa eða láta
skrifa sögu styrjaldarinnar, bæði
á innlendum og erlendum vett-
vangi. Og það varð úr, að ég tæki
að mér að skrifa það innlenda.
Þegar 1941 fór ég að viða að mér
ýmsu efni i þeim tilgangi. Úr
þessu varð til Virkið i norðri,
geysimikið rit i þremur bindum,
yfir tólfhundruð blaðsiður alls.
En það varð aldrei úr þvi að er-
lenda sagan kæmi.
Þegar leið á striðið og útlit var
fyrir að bandarikjamenn færu
héðan með sinn her, urðu mjög
mikil átök hér i landinu, vegna
þess að bandarikjamenn vildu
ekki fara. I stað þess fóru þeir
fram á að fá landssvæði á nokkr-
um stöðum hér til niutiu og niu
ára, i Hvalfirði, við Skerjafjörð
og á Suðurnesjum. Það þýddi
sama og að hér yrði ævarandi
herseta. En vegna mjög sterkrar
andstöðu vinstrimanna og verka-
lýðshreyfingarinnar var ekki
samið við þá um landsréttindi á
þennan veg, en þeir höfðu áfram
nokkurt lið i varnarstöðinni á
Keflavikurflugvelli. Svo gengur
Island i Nató 1949, og tveimur ár-
um seinna, 1951, er samið bakvið
tjöldin, bakvið vitneskju þjóðar-
innar um það, að hér skuli verða
bandariskur her á Keflavikur-
velli, i nafni Nató. Það var þá,
sem ég fór að skrifa i Þjóðviljann
gegn hersetunni.
I stjórnmálin
á ný
— Þá hófstu afskipti af stjórn-
málum á ný?
— Þegar andspyrnuhreyfingin
gegn hernum hafði náð þessum
tökum, sem ég gat um áðan, fór
Sósialistaflokkurinn fram á það,
að ég yrði á lista flokksins við
þingkosningar. I fjórða sæti list-
ans i Reykjavik, sem var baráttu-
sæti. Ég gaf kost á þessu og fékk
samþykki stjórnar hernámsand-
stæðinga fyrir þvi að við tækjum
upp samvinnu við Sósialistaflokk-
inn. Ég hafði ætlað Hallgrimi
Jónassyni eða Sigriði Eiriksdótt-
ur þetta sæti, en þau færðust und-
an þvi, svo að það varð úr, að ég
tók sætið. Á sama tima er Þjóö-
varnarflokkurinn stofnaður.
Þeirra stefna var svo að segja ná-
kvæmlega eins og okkar, en þeir
þóttust hafa hreinan skjöld fram
yfir okkur, sem þeir kölluðu hina
fjarstýrðu. Útkoman varð sú að
tveir þeirra þjóðvarnarmanna,
Gils Guðmundsson og Bergur
Sigurbjörnsson, runnu inn, en ég
varð varamaður. En eftir þetta
eina kjörtimabil var vindurinn úr
þjóðvarnarmönnum og þeir náðu
ekki kosningu, en siðar gekk Gils
Guðmundsson til samvinnu við
sósialista, hina „fjarstýrðu”.
Sæti númer sex
— Um þetta leyti sastu um
tima á Alþingi?
— Ég var varamaður Sigurðar
Guðnasonar og var á Alþingi fyrir
hann i um hundrað daga, vetrar-
þingið 1955. Ég sat þar i sæti núm-
er sex, sem er i raun og veru sæti
34, en það á að vera réttlætanlegt
að láta það heita sæti númer sex,
hljómsins vegna, alveg eins og
þegar Jón Þorláksson sagði:
Vakri Skjóni hann skal heita /
honum mun ég nafnið veita / þó
að meri það sé brún. Ég segi i
bókinni frá samþingmönnum,
heldur i léttum og vingjarnlegum
tóni vona ég. Þetta eru nú aðal-
drögin i bókinni.
En það má segja að ég hafi
skrifað bókina af þörf fyrir að
láta ýmislegt það koma fram,
sem ekki hefur komið i ljós fyrr.
Ég veit um ýmislegt og hef verið i
ýmsu, sem ekki hefur verið ann-
arra.
—- Greinarnar, sem þú skrifaðir
i Þjóðviljann, hafa sem sagt orðið
kveikjan að fyrstu samtökum
hernámsandstæðinga?
— Greinilega. Greinarnar i
Þjóðviljanum höfðu mjög viðtæk
áhrif. Margir einstaklingar,
hvaðanæva af landinu, gáfu sig
fram, enda varð það mjög fjöl-
mennur og glæsilegur hópur, sem
stóð að þessu. Þetta eru fyrstu
samtökin gegn hernum. Ég vona
að eitthvað eimi enn eftir af þeim
baráttuanda, sem þá fór um
byggðir, og ég vona að þessar frá-
sagnir minar geti verið til styrkt-
ar þeim, sem lesa þetta og vita
ekki um ýmsa atburði, sem gerð-
ust á þessum árum, en eru svip-
aðs sinnis og ég.
Sviptingar í
stjórnmálum
— Þú minntist á að þú hefðir
boðað sósialisma sem frambjóð-
andi Alþýðuflokksins. Það hljóm-
ar nokkuð ankannalega nú á tim-'
um.
— Á þeim tima var Alþýðu-
flokkurinn það róttækur, að það
var svipað að koma fram fyrir
hann og Sósialistaflokkinn
seinna. Ég frétti þá að gamlir
kunningjar fyrir vestan hefðu
sagt: Skelfing er að vita hvernig
hann Gunnar er orðinn, eins og
þetta var almennilegur strákur
þegar hann var að alast upp, að
vera nú orðinn alþýðuflokksmað-
ur. Þá var litið á Alþýðuflokkinn
sem handlangara rússa og mjög
róttækan, og það siðarnefnda var
rétt. En siðan komu klofningarn-
ir. Fyrst klofnaði út úr Alþýðu-
flokknum þegar Kommúnista-
flokkurinn var stofnaður og siðan
aftur 1938, þegar Sósialistaflokk-
urinn var stofnaður. Þá voru
miklar sviptingar I stjórnmálum,
þvi að þá var nasisminn i uppsigl-
ingu og ungir nasistar gengu um
götur Reykjavikur borðalagðir,
en kommúnistar og róttækir
vinstrimenn mættu þeim tiðum
og stundum kom til átaka. Menn
beggja arma predikuðu á kössum
og kolabingjum eða af vörubilum
eftir ásíæðum, en á þessum árum
var mjög mikið um mót og ræðu-
höld i miðbænum i Reykjavik.
Þessi áratugur var áreiðanlega
sá heitasti á öldinni hér á landi i
þessum efnum eins og fleirum.
Brennandi skip
— Nasistar höfðu þá töluvert
fylgi i Reykjavik?
— Já. Þegar þeir marséruðu þá
um Austurstræti, fylltu þeir fast
að þvi hálft strætið. Þeir voru i
stökkum með nasistamerkinu á
erminni, gengu mjög hressilega
og voru hávaðasamir. Flestir
þeirra voru ungir menn, sem nú
eru orðnir rosknir og hafa margir
verið i háum embættum. Þeir
fóru svo margir yfir i Sjálfstæðis-
flokkinn og voru þar um skeið
sumir áhrifamenn.
— 1 bókinni minnist þú á skáld-
sögu þina, Brennandi skip, sem
kom út á þessum árum.
— Já, ég var þá byrjaður að
skrifa og gefa út bækur, og
Brennandi skip var ein af þeim.
Hún var, eins og Kristinn E.
Andrésson segir i bókmenntasögu
sinni, táknræn fyrir þann anda,
sem þá var rikjandi i skáldskap,
og málað mjög með svörtu og
hvitu. Það er ljóst. Þetta er
Reykjavikursaga, og hún hafði
töluvert mikil áhrif i þjóðfélaginu
og var skrifað mikið um hana.
Meðal annars var það prestur að
norðan, Benjamin Kristjánsson,
sem réðist á mig i Nýja dag-
blaðinu. Hann hafði þann hagleik,
að hann útbjó falskar forsendur
til að geta ráðist á mig, en vitan-
lega varpólitik bakvið þetta. For-
sendurnar, sem hann bjó til, voru
þær, að þetta væri barnabók.
Aðalsöguhetjan er drengur i
Reykjavik, en hún er um dreng-
inn en ekki verið að skrifa fyrir
drengi eða börn. En á þeim for-
sendum að þetta væri barnabók
gat Benjamin þessi ráðist á mig
og sýnt fram á, hvilikan óhroða
þessi höfundur væri að bera á
borð fyrir börn þjóðarinnar.
Hann gekk meira að segja svo
langt að hann vitnaði i Bibliuna
og sagði meðal annars að höfund-
ur sé óminnugur þess, sem
stendur i siðara bréfi Péturs:
„Hundurinn snýr aftur til spýju
sinnar og þvegið svin, til að velta
sér i saur.”