Þjóðviljinn - 27.11.1975, Síða 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 27. nóvember 1975.
Minning
Gunnar Gunnarsson
rithöfundur 1889-1975
Aldinn höfðingi islenzkra lista-
manna er fallinn frá. Gunnar
Gunnarsson var hetja; hann fór
snauður sveitadrengur með
drauma sina út i heiminn, vann
fræga sigra og varð mikill rit-
höfundur og byggði allt sitt gengi
á sjálfum sér, afli sinu og áræði,
vitsmunum og stórhug. Hann var
heill maður, og hlýr var hann.
Gunnar Gunnarsson var vinur
vina sinna; i Ambalessögu hinni
fomu segir af manni að hann var
stór óvinum sinum en vinum
sinum ljúfur og litillátur. Svo sem
titt er um mjög metnaðarrika
menn sem hefjast af eigin
rammleik var Gunnar
Gunnarsson stoltur maður og
óljúftað láta sinnhlut væri á hann
leitað, og kann að vera að á
stundum hafi einhverjum þótt
hann stirðurogstriðlundaður eins
og Grimur Thomsen segir um
Halldór Snorrason i samnefndu
kvæði; en þar segir lika að hann
hafi verið æðrulaus og jafn-
hugaður. Geta má þess, að
Grimur Thomsen var eftirlætis-
skáld Gunnars og segir það sina
sögu að snemma i okkar persónu-
legu kynnum var það að Gunnar
leiddi mig afsíðis 1 gestaboði á
sinu heimili til að fara með áður-
nefht kvæði fyrir mig sem mér er
siðan ferskt i minni. Ég hygg að
Gunnar Gunnarsson hafi fáa óvini
átt á efri árum ef nokkra. Hann
sat i heiðrikju á litfögru hausti,
mildur og góðviljaður, geðrikur
sem fyrr en viðsýnn og frjáls.
Ég ætla ekki hér að tala margt
að sinni um hin miklu verk hans.
Þjóðin tregar skáld sitt; en verk
hansmunulifa áfram i hugum og
hjörtum þjóðarinnar, og halda
áfram að minna okkur á hvað við
erum rik. Sjálfur sakna ég vinar
sem var mér örlátur á geð sitt og
hlýju, vinar sem var mér mjög
kær.
Þegar Gunnar Gunnarsson hóf
feril sinn var óvænlegt fyrir
islenzka höfunda að þrifast hér á
landi af skáldskap sinum einum,
þótt að visu megi minnast þess að
fyrstu skáldalaun sem Alþingi
veitti voru rausnarlegri en
nokkru sinni siðan. Að undan-
skildum þeim launum sem voru
veitt fáum rosknum skáldum eins-
og Matthiasi Jochumssyni og
miðuð við góð embættislaun þá
var óhugsandi að lifa af launum
fyrir ritstörf, og er reyndar ekki
vænlegt ennþá með þessari
margfrægu bókmenntaþjóð,
nema tekjurnar komi utan úr
heimi. Gunnar Gunnarsson var
einn þeirra stórhuga manna sem
lögðu I vikingu og hófu að skrifa á
útlendu máli. Annar var Jóhann
Sigurjónsson leikritaskáldið frá
Laxamýri, fornvinur hans,
töfrarinn mikli i atvikum
dægranna. Þeir ortu um islenzkt
fólk, islenzk örlög, og sögðu
erlendum lesendum frá þessu
gleymda fólki sinni þjóð svo
athygli vakti viða um lönd og
öfluðu fjár og frama. Gunnar
vann það afrek að ná sliku valdi á
danskri tungu að með afburðum
þóttu tök hans á þvi máli, i keppni
við barnfædda heimamenn og
þarlandsskáld. Af ýmsum
löndum sinum hlutu báðir þess-
ir menn nokkurt ámæli fyrir
að skrifa verk sin á erlendu
máli, einkum Gunnar, og mun
honum hafa sviðið oft undan; og
margir voru öfundarmenn þegar
frægðarsögurnar tóku að berast
af sigrunum sem hann vann um
löndin. 1 hugsun og hjarta
Gunnars Gunnarssonar lifði ætið
Island; og i verkum einsog
Fjallkirkjunni eða Svartfugli,
Aðventu, Vikivaka, og fleiri
bókum reisti hann islenzku
mannlifi hugsun og tilfinningum
ódauðlegan minnisvarða, skóp
heillandi hugvekju um Island og
fólk þess sem ekki forgengur
né deyr.
Það sýnir með öðru stórhug
Gunnars Gunnarssonar og
metnað aö siðustu árum sinum
varði hann þrotlaust til að snúa
hinum útlendu textum sinum á
Islenzka tungu, og hlifði sér
hvergi þrátt fyrir háan aldur til
að geta skilað þjóð sinni þessum
miklu bókum á sinu eigin islenzka
máli. Hvern morgun hóf hann
starf klukkan sex hvort sem var
sumarbjart eða dimmt af vetri;
og ætlaði sér kannski ekki alltaf
af, og fékk enda nokkrar við-
varanir frá þeim sem hremmir
okkur öll að lokum. í sumar leið
sagði hann mér að hann þyrfti
nokkur ár að lifa enn til að ljúka
þvi verki. Þvi miður rættist ekki
sú ósk hans að fá þau ár að það
mætti takast. En honum tókst að
snúa mörgum sinna helztu verka
á það sérstæða og svipsterka mál
sem var hans eigið, barhans riku
einkenni, geðs hans og stolts, ög-'
unar og reisn.
1 elli sinni var Gunnar
Gunnarsson mildur en aldrei litil-
þægur, sálarkraftar hans voru
ærnir og óbilaðir fram á hinzta
dag. Og vasklegur var hann að
sjá hann skunda á heilsubótar-
göngum sinum, lotinn nokkuð að
visu, en einbeittur og ferðugur.
Jafnan var hann fús að ljá göðum
málstað lið sitt þegar hann sann-
færðist um réttmæti þess en
flanaði að öngu, skoðaði hvert
mál vel en þegar hann hafði tekið
ákvörðun varð honum ekki
haggað frá þvi sem honum
sýndist rétt mál. Okkar skoðanir
fóru ekki alltaf saman en fyrra
sundurlyndis lét hann mig aldrei
gjalda þegar persónuleg kynni
höfðu tekizt með okkur sem varð
vinátta, við deildum aldrei þá og
virtum skoðanir hvor annars. Ég
tel mér mikla gæfu að hafa fengið
að kynnast manninum sjálfum,
og virti heilindi hans og mann-
heill flestum fremur.
Mér var það mjög hollt og
lærdómsrikt að fá að kynnast
Gunnari Gunnarssyni, og njóta
vinarhugar hans og góðvilja,
þekkingar og reynslu, og
vitsmuna. Ég vissi að hann væri
mikill höfundur; en manngæði
hans og heilindi voru mér mikil
uppspretta fagnaðar og virðing-
arvaki.
Gunnar Gunnarsson stofnaði
Bandalag íslenzkra Listamanna
ásamt Jóni Leifs, og var fyrsti
forseti þess. Islenzkir listanienn
telja sér sæmd að þvi að Gunnar
Gunnarsson skyldi þiggja að vera
heiðursforseti BIL. Nú kveðja
islenzkir listamenn að leiðar-
lokum sinn aldna höfðingja með
söknuði og djúpri virðingu, votta
þeirri góðu og heilsteyptu konu
sem stóð við hans hlið frú
Fransizku ogþeim væna hópi sem
frá þeim er runninn samúð og
vinarhug i þeirife sorg.
Th or V ilh já 1 m sson
Það var um jólin 1939 að ég
kynntist verkum Gunnars
Gunnarssonar fyrst. Foreldrar
minir fengu að gjöf litla bók, sem
i augum minum þá bar einkenni-
legt nafn, er ég naumast skildi:
Aðventa.
Þeim mun auðskildari var at-
vikarás bókarinnar hverjum
sveitapilti: saga fjármanns, er
hætti lifi sinu i leit eftirlegukinda
á öræfum i fannfergi og stórhrið-
um meðan norðurhelft heims-
kringlunnar flaug gegnum
skammdegismyrkrið.
Ég lifði þessi jól með Fjalla-
Bensa á hágöngum norðurhjar-
ans, og börn eru svo gæfusamir
lesendur að innri merking og boð-
skapur góðrar sögu seitlar inn i
þau ómeðvitað án allra umbrota i
lærdómsgreinum.
Auk áþreifanlegrar og gripan-
legrar svaðilfararsögu Bensa
skynjaði ég svo sem i framhaldi
af torræðu heiti eitthvað af dul
bókarinnar: Hvað rak Benedikt á
fjöll? Var það ást hans á sauðfé —
virðing fyrir öllu lifi — eða innri
þörf?
Ég sá fyrir fáum dögum brot úr
sjónvarpsviðtali við Gunnar
Gunnarsson. Þar likti hann sjálf-
um sér við Benedikt i Aðventu.
Hann komst að orði eitthvað á þá
leið að lif sitt hefði verið endalaus
leit að sannleika, starf sitt heföi
verið eins konar eftirleit á öræf-
um þar sem hann hefði sjálfsagt
oft farið villur vegar.
t yfirlætisleysi sinu er þessi
samliking Gunnars rétt, en eink-
um vegna þess að likt og Benedikt
fór hann ekki villur vegar og eins
og hann bjargaði hann mörgu lifi
til byggða.
Ef til vill er Aðventa ungu fólki
ekki öldungis sjálfsagðar inn-
göngudyr að höfundarverki
Gunnars þó að tilviljun réði þvi að
ég álpaðist þar inn, og ég man að
ári siðar las ég Fóstbræður af enn
meiri spenningi og gleði.
Siðan liðu árin æðimörg og ein-
hverjum fleiri verkum Gunnars
kynntist ég i timans rás án þess
að ég muni eftir umtalsverðri
lifsreynslu i þvi sambandi.
Svo var það á jólaföstu 1960. Ég
sat á háskólabókasafninu i Winni-
peg. Það kyngdi niður snjó dag
eftir dag og grænir runnar, sem
báru rauð ber, hurfu brátt I fann-
dyngjuna. Manitobasléttan lukti
borgina eins og hvit eilifð.
Samkvæmt ströngustu skyldu-
rækni styrkþega átti ég að gera
eitthvað allt annað þegar ég af
rælni opnaði Landnámuútgáfuna
af Kirkjunni á fjallinu.
— Þau ár eru liðin.
Ég hef varla siðan ég var barn
orðið jafn-bergnuminn af nokkru
skáldverki. Ég man ekki hvort
það liðu dagar, vikur eða mánuð-
ir. Ég opnaði ekki bók eftir nokk-
urn annan mann en Gunnar
Gunnarsson og las öll verk hans i
útgáfu Landnámu spjaldanna á
milli.
Þá varð mér ljóst, og hefur sið-
an verið, að Gunnar Gunnarsson
er einn af örfáum mikilmennum
islenskra bókm.ennta.
Þess verður ekki freistað i
þessum linum að skilgreina höf-
undarverk Gunnars Gunnarsson-
ar, stöðu hans i íslenskum bók-
menntum eða gildi skáldskapar
hans — enda verk sem biður ann-
arrar stundar.
Hitt vil ég minna á að starfs-
dagur hans varð lengri en ann-
arra skálda og verk hans fjöl-
breyttari að formi og efni en
flestra annarra höfunda.
Fyrstu bækur sinar, tvö ljóða-
kver, gaf hann út 1906, og hann
féll með pennann i hendi. Siðasta
daginn, sem hann lifði, vann hann
að nýþýðingu og endursamningu
Fóstbræðra, en nú siðustu árin
hefur hann af kappi og elju unnið
að þvi að umsemja og þýða á is-
lensku þau skáldverk sin, sem
hann i öndverðu fékk búning
danskrar tungu.
Þetta þýðingarstarf Gunnars er
ómetanlegt. Nú fyrst að þvi loknu
eiga islenskir lesendur þess kost
að lesa ýmis helstu verk hans á
hans eigin máli. Engar þýðingar
annarra, hversu snjallar sem eru,
geta komið i þess stað. Og Gunnar
Gunnarsson unni ættjörð sinni og
móðurmáli um aðra hluti fram,
þótt örlög hans yrðu þau að starfa
hádegisbilið úr ævi sinni með
annarri þjóð.
„íslenzk tunga er ekki aðeins
ein af undirstöðunum, hún er aðal
grundvöllurinn undir þvi sjálf-
stæði, sem við nú höfum endur-
heimt. Takist okkur ekki að
vernda hana og viðhalda fram-
vegis, mun þetta sjálfstæði aldrei
verða annað en dauður stafur á
blaðsnepli...” sagði hann i Árbók
45.
Ekki veit ég hvort nokkurn
tima hvarflaði að Gunnari sú
hugsun að hann hefði sæmilega
goldið danskri tungu fósturlaunin
með þeirri auðlegð ágætra skáld-
verka, er hann samdi á þvi máli,
en hitt þótti mér stundum sem
ekki væri það einber höfundar-
metnaður hans að vita sögur sin-
ar tilkvæmar með islensku tungu-
taki sjálfs sin, heldur miklu frem-
ur áfjáð ást sonar á móður, er
knúði hina öldnu hetju til að inna
islensku máli sonarskyldu.
Gunnar samdi ljóð og leikrit.
Þær tvær bókmenntagreinar
verða elstar fundnar meðal verka
hans. Þá liggur eftir hann aragrúi
ritgerða, en meginverk hans eru
sögur — langar og stuttar.
Allar sögur hans — með örfáum
undantekningum smásagna —
eiga sér islenskt sögusvið og
mannlif að inntaki.
t minum augum varðar það
mestu um þessar sögur að meðal
þeirra eru nokkur verk, sem talin
verða i flokki þess ágætasta, er
þekkist i sagnagerð heimsins. Sú
er trú min að þær eigi enn um
langan aldur greiðan veg að hug-
um lesenda, sem hverfi inn i heim
skáldskaparins og láti veröldina
umhverfis lönd og leið. Slikum
sigurmætti góðrar listar hygg ég
þær búa yfir. Varðar þá minna
hvort þær verða lesnar i dönskum
frumbúningi sinum eða islenskri
endurgerð.
Þetta hygg ég vera megingildi
skáldskapar Gunnars. Hitt er svo
vafalaust að það hafði á sinum
tima mikla þýðingu og jók is-
lenskum höfundum metnað að
vita starfsbróður sinn sigra
tregðu lesenda meðal fjölmennra
menningarþjóða með skáldverk-
um sprottnum úr islensku lifi.
Likt og verk Gunnars i heild
verða naumast heimfærð undir
neinn sérstakan skóla, safnaði
hann ekki heldur umhverfis sig
neinni hjörð lærisveina og stæl-
enda.
„Skáld á ekki samleið með
neinum nema skaparanum,”
sagði hann um þann starfsbróður
sinn er hann mat hvað mest.
Gunnar Gunnarsson laut i senn
auðmjúkur og stoltur þvi hlut-
skipti skáldsins að vera einn i
veröldinni en finna til með öllum,
skynja i eigin lifi allra lif.
Þessi mikli einstaklingur — og i
nokkrum skilningi einfari — var
þó sist einrænn hjásetumaður.
Þvert á móti var hann opinskárri
og viðtökubetri öðrum mönnum,
sem ég hef þekkt, og heimili hans
sá rausnargarður þar sem gest-
um leið vel.
Einstaklingshyggja og mann-
leg samábyrgð var eitt þeirra
grundvallar-vandamála, sem
hann glimdi við i skáldskap sin-
um og gleggst kristallast i Svart-
fugli.
Það er megineinkenni á Gunn-
ari Gunnarssyni sem skáldi að öll
helstu verk hans fjalla um djúp-
stæðan og ævarandi mannlegan
vanda.
I upphafi Kirkjunnar á fjallinu
lýsir Gunnar þvi hversu Drottinn
stóð Ugga fyrir sjónum sem vænn
og virðulegur föðurafi, en Kölska
svipaði hins vegar til viðsjáls og
til alls búins móðurafa.
Sú tvihyggja, sem þarna birtist,
setur mark sitt á gjörvallt höf-
undarverk Gunnars Gunnarsson-
ar. Söguhetjur hans standa tiðum
frammi fyrir þeim vanda að velja
um kosti. Dramatisk spenna
verkanna vex af átökum ýtrustu
andstæðna: góðs og ills, réttlætis
og rangsleitni, lifs og dauða.
Milli svo ólikra kosta stendur
val manna i hörðum heimi. Af
togstreitu andstæðra afla og val-
möguleikum mannsins vex angist
hans og kvöl, samtimis þvi að
mikilleikur hans birtist i getu .til
að velja sér hlutskipti.
Öll meiri háttar verk Gunnars
eru borin uppi af djúpri siðferði-
legri alvöru manns, er skynjar
djúpt þá ábyrgð, sem það er að
vera manneskja.
Einhver merkilegasta heimild-
in um lifsskoðanir og lifsafstöðu
Gunnars . Gunnarssonar auk
skáldverka hans er ritgerð, sem
hann samdi um örlagahugtak
norrænna manna.
Hamingja skv. skilgreiningu
Gunnars er það ,,að una i eigin
hami: blómgast og nýtast sjálf-
um sér og öðrum á sinu markaða
sviði.” Niðingur varð hins vegar
sá, ,,er vildi seilast lengra en eðli
hans og ástæður leyfðu, — seilast
til skapa, er ekki áttu sér forsend-
ur i frumrökum hans.”
örlög manna búa i þeim sjálf-
um. Með vali ólikra kosta skapa
þeir sjálfum sér örlög. Hann lýk-
ur greininni á þessum orðum:
„Enginn veit hvenær einmitt
Framhald á bls. 14