Þjóðviljinn - 24.01.1976, Blaðsíða 4

4 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 24. janúar 1976.
Áriö 1916 hafði verðlagið hækk-
að um 73%, en kaupið aðeins um
29%.
Árið 1917 hafði verðlag hækkað
um 231%, en kaupið aðeins um
89%.
Árið 1918 hafði verðlag hækkað
um 284%, en kaupið aðeins um
114%
Árið 1920 hafði verðlag hækkað
um 405% (frá 1914), en kaupið að-
eins um 287%.
Ég lit svo á, að meðferðin á
verkafólki, einmitt á þessum ár-
um, þegar gifurlega mikill nýr
auður verður til i landinu, sé einn
svartasti bletturinn i allri Is-
landssögunni. Einmitt með þetta i
huga getum við rétt imyndað okk-
ur, hvað gerst hefði á árum siðari
heimsstyrjaldarinnar, ef verka-
lýðshreyfingin hefði ekki þá verið
orðin það afl faglega og pólitiskt,
sem úrslitum réði.
kr. 1,25 og gilti það kaup siðan til
1930.
Átökin i Alþýðuflokknum á
þriðja áratugnum endurspeglast
mjög i Dagsbrún, átök vinstri og
hægri manna. I átökunum um
kaupgjaldsmálin, ekki sist i sam-
bandi við kauplækkunartilraunir
atvinnurekenda, var langt frá þvi
að menn væru sammála innan
Dagsbrúnar, og 1925 kemur ný
stjórn i félaginu. Héðinn er felld-
ur frá formennsku, en við tekur
,,rauða stjórin”, sem svo var
nefnd. Formaður þeirrar stjórnar
var Magnús V. Jóhannesson, sem
þá var i hópi vinstri manna i Al-
þýðuflokknum, og siðar varð fá-
tækrafulltrúi i Reykjavik. Vara-
formaður var Guðmundur R.
Oddsson i Alþýðubrauðgerðinni,
ritari var Ársæll Sigurðsson, fé-
hirðir var Filippus Ámundason og
fjármálaritari Guðjón Benedikts-
RÆTT VIÐ
EÐVARÐ SIGURÐSSON
Sósialiskt innihald
baráttunnar
— En á árum heimsstyrjaldar-
innar fyrri verða þó þáttaskil i
sögu verkalýðshreyfingarinnar á
lslandi, Alþýðusambandið og Al-
þýðuflokkurinn stofnuð.
— Já, á þessum árum fer hin
pólitiska meðvitund landsmanna,
og þá ekki sist verkafólks, mjög
vaxandi. Alþýðusambandið og
Alþýðuflokkurinn eru stofnuð i
mars 1916. Pólitísk umræða færist
i aukana innan verkalýðshreyf-
ingarinnar i heild, einnig innan
Dagsbrúnar, og pólitisk meðvit-
und félagsmanna náði auknum
þroska.
Ólafur Friðriksson, sá mikli
eldhugi og brautryðjandi, kemur
inn i Dagsbrún árið 1915, og verð-
ur þar strax mikill áhrifamaður,
og seinna langtimum i stjórn
Dagsbrúnar. 1916 er fyrsti fulltrúi
verkamanna i Reykjavik kosinn á
Alþingi, Jörundur Brynjólfsson,
sem enn er á lifi, þáverandi for-
maður Dagsbrúnar.
Þessi pólitiska þróun i verka-
lýðshreyfingunni keraur hvað
best i ljós, þegar Héðinn
Valdimarsson, sem þá hafði ný-
lokið hagfræðiprófi erlendis, og
þegar orðinn áhrifamaður i Al-
þýðuflokknum. er kosinn formað-
ur Dagsbrúnar i ársbyrjun 1922.
Árið eftir, 1923, er svo fyrsta 1.
mai kröfugangan farin i Reykja-
vik, og þar með sú fyrsta hér á
landi, — og sýna kröfurnar þá, að
hið sósialiska innihald baráttunn-
ar fer vaxandi. Með tilkomu
Héðins Valdimarssonar i
formennsku fyrir Dagsbrún, þá
hefst má segja nýtt timabil i sögu
félagsins. Héðinn var stórbrotinn
forystumaður, og setti á margan
hátt nýjan svip á félagið.
Beinar kauplækkanir
— „Rauða stjórnin”
— Það er á árunum miili 1920 og
1930, sem átök fara vaxandi milli
vinstri arms og hægri arms innan
Alþýðuflokksins, og þá einnig i
verkalýðsfélögunum almennt,
ekki sist i Dagsbrún.
— Baráttan var hörð á þessum
árum. Atvinnurekendur notuðu
þá enn þá gömlu aðferð, að ráðast
beint á kaupið og lækka það, þeg-
ar eitthvað bjátaði á hjá þeim.
Þetta tókst þeim tvivegis á þess-
um áratug, i fyrra skiptið 1921. Þá
kröfðust atvinnurekendur kaup-
lækkunar bæði hjá togarasjó-
mönnum og verkamönnum i
landi. Þeir heimtuðu að kaup
verkamanna yrði lækkað úr kr.
1 ;48 i kr. 0,90. Þeim tókst að
lækka kaupið i kr. 1.20. Þetta
kaup hækkaði svo aftur nokkru
siðar i kr. 1.40, en árið 1927 var
enn gerð bein kauplækkunarárás,
sem endaði með þvi, að kaupið
var ákveðið kr. 1,25 i framhaldi af
verulegum átökum við togaraeig-
endur, einkum Kveldúlf, en
Thorsararnir vildu þá ekki greiða
hærra kaup en eina krónu á
klukkustund. Kom til vinnustöðv-
unar, og urðu þeir að sætta sig við
son. Þessi stjórn var við völd i tvö
ár, en 1927 tók Héðinn aftur við
stjórnartaumum.
Kommúnistarnir
reknir úr Dagsbrún
1930 má segja, að enn verði
þáttaskil i sögu Dagsbrúnar. Þau
verða annars vegar i tengslum
við þá þróun, sem átti sér stað
innan stjórnmálaarms verka-
lýðshreyfingarinnar, þegar end-
anlega slitnaði milli vinstri og
hægri arms Alþýðuflokksins, og
Kommúnistaflokkur Islands var
stofnaður, og svo hins vegar einn-
ig i tengslum við þá þróun efna-
hags- og atvinnumála i landinu,
sem hófst um og uppúr 1930 með
heimskreppunni miklu.
— Og ef ég man rétt, þá er það
þetta merkisár, sem þú gengur i
Dagsbrún, þá tvitugur að aldri.
— Já, það er rétt, og ég hef
verið þátttakandi með einum eða
öðrum hætti i flestum meginat-
burðum i sögu félagsins þau 45 ár,
sem siðan eru liðin.
Árið 1931 skipuleggjum við,
sem vorum i Kommúnistaflokkn-
um, lið okkar í Dagsbrún. Frá
þeim árum væri margs að minn-
ast. Fyrst voru þar aðalforystu-
menn okkar þeir Guðjón
Benediktsson og Brynjóifur
Bjarnason, siðar ráðherra, en
stjórn félagsins þoldi ekki slika
andstæðinga, og voru þeir ásamt
Eggert Þorbjarnarsyni og Gunn-
ari Benediktssyni reknir úr félag-
inu á árunum 1931—1933. Þegar
þessir forystumenn okkar höfðu
verið reknir með ofbeldisaðferð-
um, þá féllu störfin i hlut okkar
yngri og óvanari manna.
Á þessum árum 1930—1940 ger-
ist viðburðarik saga. 1 hags-
munabaráttunni verður sá merk-
isatburður árið 1930, að vinnutim-
inn er styttur i fyrsta sinn frá
stofnun Dagsbrúnar. I stað þess
að byrja klukkan 6 á morgnana,
hófst nú vinna klukkan 7, og dag-
kaupið hækkaði þó litið eitt.
Timakaupið var nú ákveðið kr.
1,36 og hélst óbreytt til ársins
1937.
Fleira er kjarabót
en kauphækkun ein
Persónulega er mér mjög
minnisstæð þessi breyting fyrri
hiuta árs 1930, að byrja vinnu
klukkan 7 á morgnana i stað
klukkan 6 áður. Ég hafði þá þegar
unnið verkamannavinnu i nokkur
ár, og er mér einkar minnisstætt
hve geysileg breyting þetta var.
P’ann ég þá best, að fieira er
kjarabót en kauphækkun ein.
Undanfari þessarar vinnutima-
styttingar var sá, að veturinn
1929—1930 hafði mikil næturvinna
verið unnin við höfnina, og marg-
ir verkamenn höfðu veikst úr
lungnabólgu af vosbúð og þræl-
dómi. Var þá um svipað leyti
ákveðið að banna næturvinnu eft-
ir klukkan 10 á kvöldin, og hefja
vinnu klukkan 7 að morgni i stað
klukkan 6.
Sameiningarstjórn Sigurðar Guðnasonar I Dagsbrún 1942. Frá vinstri: Helgi Guðmundsson, Emil
Tómasson, Hannes Stephensen, Sigurður Guðnason og Eðvarð Sigurðsson.
Kreppuárin miklu fóru nú i
hönd með öllu sinu atvinnuleysi.
Stéttabaráttan harðnar mikið og
kemur fyrst og fremst fram i bar-
áttunni gegn atvinnuleysinu.
9. nóvember —
Upphaf samfylk-
ingarbaráttunnar
Þann 9. nóvember vinnur reyk-
viskur verkalýður sinn stærsta
varnarsigur, þegar tókst að
hrinda kaupiækkunaráformum
atvinnurekenda og bæjarstjórn-
arinnar i Reykjavik, en atvinnu-
leysið átti að nota til að lækka
kaupið úr 1,36 á timann i eina
krónu. Þessari kauplækkunará-
rás tókst verkamönnum að
hrinda, en þó ekki fyrr en allt lög-
reglulið Reykjavikur var orðið ó-
vigt, vegna átakanna við verka-
menn sem fram fóru við Góð-
templarahúsið við Tjörnina, þar
sem bæjarstjórnin hélt fund.
Eðvarð Sigurðsson, afhendir
Hannesi Stephensen gullmerki
Dagsbrúnar, þegar Hannes lét af
formennsku I félaginu, en Eðvarð
tók við árið 1961.
Sfðan hefur bein kauplækkun
með áður hefðbundnum hætti
aldrei verið reynd.
9. nóvember 1932 varð upphaf
þeirrar miklu samfylkingarbar-
áttu verkalýðs Reykjavikur, sem
fram kom svo greinilega á næstu
árum og hámarki náði á pólitisk-
um vettvangi með stofnun Sam-
einingarflokks alþýðu — Sósial-
istaflokksins árið 1938, en þar
sameinuðust i einum flokki þeir,
sem verið höfðu i Kommúnista-
flokki íslands og vinstri menn Al-
þýðuflokksins'undir forystu Héð-
ins Valdimarssonar, sem þá var
formaður Dagsbrúnar og vara-
formaður Alþýðuflokksins.
Ári fyrir stofnun Sameiningar-
flokksins hafði Héðinn
Valdimarsson fengið samþykkta
á félagsfundi i Dagsbrún áskorun
á Alþýðuflokkinn og Kommún-
istaflokkinn um að flokkarnir
sameinuðust i einum nýjum al-
þýðuflokki, — alþýðuflokki með
litlum staf, eins og frægt varð i
umræðum þess tima. Hinn nýi
flokkur átti ekki að vera flokkur
sömu gerðar og Alþýðuflokkurinn
(með stórum starf) þá var orðinn.
Það er enginn efi á þvi, að þessi
samþykkt og hlutur Héðins
Valdimarssonar i samfylkingar-
baráttunni hafði geysimikil áhrif,
og mér liggur við að segja úrslita-
áhrif um þær farsælu málalyktir,
sem samfylkingarbaráttan á
stjórnm álasviðinu fékk með
stofnun hins nýja flokks.
Og þóttdvöl Héðins Valdimars-
sonar hafi ekki orðið löng i hinum
nýja flokki, þá hefur það verk,
sem hann stóð að, sem formaður
Dagsbrúnar við sameiningu
vinstri aflanna, borið sinn mikla
ávöxt engu að siður.
Sigurárið 1942 —
Sameiningarstjórn
Sigurðar Guðnasonar
— Þótt minningar þinar um
kreppuárin væru vafalaust efni i
margar fróðlegar bækur, þá
verðum við hér að stikla á stóru.
Við skulum því snúa okkur, að
enn nýjum og merkum tímamót-
um, árinu 1942 og þeim umskipt-
um, sem þá verða bæði i Dags-
brún og hvað pólitisk styrkleika-
hlutföll i þjóðfélaginu varðar.
— Atburðir ársins 1942 leiddu i
ljós hver styrkur vinstri manna i
verkalýðshreyfingunni var orðinn
bæði faglega og pólitiskt. Sá
styrkur hefur i stórum dráttum
haldist siðan, nú i fullan aldar-
þriðjung, og sett sitt mark ekki
aðeins á lifskjör verkafólksins,
heldur þjóðlifið allt.
1 byrjun heimsstyrjaldarinnar
siðari voru allir tilburðir af hálfu
ráðandi stéttar i þjóðfélaginu við
það miðaðir, að sagan frá heims-
styrjaldarárunum fyrri endur-
tæki sig, sagan um eymdarkjör
verkafólks við hliðina á mikilli
auðsöfnun fámennrar gróðastétt-
ar. Ætti maður að lýsa undanfara
umskiptanna i Dagsbrún 1942 og
pólitiskrar sigurgöngu þess árs,
þá koma i hugann gengislækkunin
1939, versnandi lifskjör, að-
gerðarleysi ýmsra helstu forystu-
manna i verkalýðshreyfingunni,
en þá var t.d. ihaldsstjórn i Dags-
brún (samstjórn ihalds og krata),
— og i ársbyrjun 1942 eru gerðar-
dómslögin, eða „þrælalögin” eins
og þau voru almennt kölluð, sett
og þar með bannaðar allar kaup-
hækkanir og öll verkfallsbarátta.
í ársbyrjun 1941 hafði félags-
fundur i Dagsbrún samþykkt með
yfirgnæfandi meirihluta að fara i
nýja kaupgjaldsbaráttu. Þá var
landið orðið herhumið, og bréski
herinn orðinn stærsti atvinnurek-
andinn i Reykjavik. Þessi
ákvörðun, og ákvörðun um vinnu-
stöðvun, var tekin i beinni and-
stöðu við þáverandi stjórn Dags-
brúnar.
Strax i upphafi þessarar bar-
áttu árið 1941 fangelsaði breski
herinn forystumenn verkfallsbar-
áttunnar, og var ég i hópi þeirra.
Með siikum ráðstöfunum og á-
róðri afturhaldsblaðanna tókst að
fá samþykkta i Dagsbrún með
mjög naumum meirihluta svo-
kallaöa sáttatillögu um óbreytt
kaup. Samningar voru bundnir til
ársloka 1941, en var ekki sagt
upp, og siðan komu „þrælalögin”
um bann við öllum verkföllum og
kauphækkunum.
Það var við þessar aðstæður,
sem stjórnarkjör fór fram i Dags-
brún i janúar 1942, fyrir 34 árum,
en þá sat að völdum i landinu
samstjórn ihalds og framsóknar
eins og nú.
Þarna tókst á ný viö stjórnar-
kjörið i Dagsbrún samfylking
verkamanna, pólitiskt má segja
að hún hafi verið milli okkar i
Sósialistaflokknum og verka-
manna i Alþýðuflokknum, og hin
nýja stjórn, sem kjörin var, skip-
uð samkvæmt þvi.
Þetta var sameiningarstjórn
Sigurðar Guðnasonar. Þessi nýja
stjórn, sem vissulega markar al-
ger timamót i sögu félagsins tek-
ur eins og áður sagði við félaginu
við þær aðstæður, að bannað er
með lögum að hækka kaup eða
beita verkföllum og kjarasamn-
ingar eru fastir.
Sköpum skipt —
,Skæruhernaðurinn,
En með kjöri þessarar nýju
stjórnar i Dagsbrún, með sigrum
vinstri aflanna i ýmsum öðrum
verkalýðsfélögum og með hinum
miklu sigrum Sósialistaflokksins
i sveitastjórnarkosningum og
tvennum alþingiskosningum
þetta ár, þá var sjáanlegt, að
styrkur verkalýðshreyfingarinn-
ar, bæði faglega og pólitiskt, var
nú orðinn allur annar en verið
hafði á timum heimsstyrjaldar-
innar fyrri, sem við áður höfum
minnst á i þessu spjalli. Og þess
vegna skipuðust nú mál á allt
annan veg en þá varðandi skipt-
ingu þjóðarauðsins.
Aðstæður verkalýðshreyfingar-
innar i ársbyrjun 1942, þegar með
engu móti varð komist að at-
vinnurekendum með venjulegum
samningaaðferðum, þær buðu
upp á nýja bardagaaðferð, og
varð þá til hinn viðfrægi „skæru-
hernaður”. Sá hernaður var háð-
ur á hinum ýmsu vinnustöðum;
vinna var lögð niður einn daginn á
þessum stað, annan á hinum, og
árangurinn varö sá, að i miðju ári
1942 voru „þrælalögin” orðin
pappirsgagn eitt.
Hvaö Dagsbrún áhrærir lauk
þessari baráttu með samningum
við Vinnuveitendafélagið, sem
undirskrifaðir voru 22. ágúst.
Sem dæmi um hvaða aðferðum
atvinnurekendur reyndu að beita
gegn þeim fræga „skæruhernaði”
má nefna, að þegar öll vinna
lagðist niður hjá Eimskip i júni
1942, þá svöruðu atvinnurekendur
með þvi, að Vinnuveitendasam-
bandið gaf út „svartan lista” með
nöfnum 300 verkamanna, sem þá
unnu hjá Eimskip, og var þannig
reynt að koma fram verkbanni á
þá.
En þetta kom fyrir ekki. Eim-
skipafélagið varð að beygja sig
fyrir kröfum verkamanna, og
segja má að þar með hafi verið
komið innsiglið á dauðadóminn