Þjóðviljinn - 22.02.1976, Blaðsíða 11

Sunnudagur 22. febrúar 1976 ÞJÓÐVILJINN — StDA 11
raunsætt á þann persónulega
máta sem afmarkar og þrengir.
Atvikið er augljóst og þarfnast
ekki skýringar en vinnur á i þeim
galdri sem kallast að lesa á milli
linanna. Þessi myndhugsun er
lauslega tengd poppstefnunni,
hún á sér frekar sarnsvörun við
hugdettur belgiska súrrealistans
René Magritte.
Jón Reykdal stendur rnun nær
þeim formrænu ávinningum sem
abstraktið innleiddi í myndlist is-
lendinga heldur en poppstefn-
unni. Verk hans á sýningunni
virðastifljótu bragði vera undan-
farar hinnar pólitisku myndraðar
„Timi andófsins”.
Björg Þorsteinsdóttir hangir á
grænni grein i þessu safni þar
sem eru mjúkgrunnsþrykk
hennar. Lýsing hennar er hlut-
laus afmynd veruleiks, listilega
útfærð og tæknivædd.
Merki popplistar i verkurn
Arnars Herbertssonar eru óveru-
leg, surrealiskur frarnsagnar
mátinn sprengir af sér aðvifandi
áhrif kunnrar neysluvöru: Ornó,
Marc fluor, Bio tex: þessi tákn
eru að visu vel staðsett i rnyndurn
listarnannsins, en það rnyndu
önnur tákn einnig vera. Að öðru
leyti eru rnyndlausnir Arnars
Herbertssonar flugbeitt hnifslag i
rotið lifsforrn sern engist sundur
og sarnan.
Erró hefur I rnörg ár safnað
sama sundurleitustu atriðum
samfélagsins og raðað i myndir,
heirnildir hans eru t.d. visindarit
auglýsingar og myndasögur.
Meginþráður eða inntak fram-
leiðslu hans er afstöðulaus yfir-
sýn i samslætti skoplegra atvika
og harmrænna. 1 stuttu máli sagt,
þá endurbyggir hann veruleik
með þvi að brjóta hann niður.
Hann sýnir barnaskap mann-
fólksins með sama jafnaðar-
geðinu og hrottaskap þess. Á
sýningunni i Listasafninu hefur
langþráður draurnur ræst, list
njótendur fá loks tækifæri til að
kynnast myndum þessa merka
meistara, — og ætti það að vera
hvatning til viðkomandi aðilja að
setja sarnan stóra yfirlitssýningu
á verkurn hans.
Mynd Kristján Guðmundssonar
er vettvangur margs konar
hluta; spegill, keðja, bárujárn,
kubbar o.fl. Þótt undariegt virðist
þá er þessi mynd nátengdust
abstraktlinunni af öllurn verk
um sýningarinnar. Afturámóti
hefur framlag listamannsins i
heild verið undir merki hug-
myndarinnar (Conceptual art)
rneð nokkru ivafi poppsins i
fyrstu.
Sigurður Guðrnundsson fellur
undir sviplika skilgreiningu þar
sern hugrnyndafræðilegur grund-
völlur rnynda hans er það sern út-
færsla byggist á. Þeir bræður
voru atkvæðarniklir frarn-
kværndarnenn að „tilraunurn i
nafni listarinnar” og hefði verið
kærkornið að sjá þá þætti tilraun-
anna sern höfðuðu til poppstefn-
unnar.
Mynd Magnúsar Pálssonar er
frumlegasta verkið i þessu safni
og fjarskyldast popplistinni. Það
er gert undir áhrifum Con-
septualstefnunnar, og er slag
kraftur þess fólginn i þremur at-
riðum: ákveðin lengd afmark-
aðra, samstæðra teikninga var
ljósprentuð og vafin á rúllu. 1
öðru lagi, þá er verkið veggfóður.
Að siðustu er það óvenjulegt fyrir
þá sök að fólki gafst kostur á að
kaupa bútsamkvæmt máli! Þetta
er timamótaverk i islenskri lista-
sögu, látlaust og öðru óháð en
ætið nýstárlegt.
Eftirmáli
Þessi lauslega úttekt á islenskri
popplist er gerð af nokkrurn van
efnum, tiltækar heimildir eru fá-
tæklegar og dreifðar, — minnið er
ómarktækt af ýmsum ástæðum.
Hinn örtstækkandi hópur list-
fræöinga hefur ekki (svo vitað sé)
sinnt að marki rannsóknum á
islenskri nútimamyndlist, og þeir
sern hrærðust i popplist hér áður
fyrr þeir eru kannski staðráðnir i
að geyrna sér þetta tirnabil
þangað til rósrauður bjarrni
svipleiftranna hefur fylgt þeirn
frarná grafarbakkann: — þá fyr^,.
rná vænta endurrninningan-.a?
Að svo mæltu er vert að þakka
starfsfólki Listasafnsins, og þá
sérstaklega Ólafi Kvaran, fyrir
þessa nauðsynlegu úttekt á
byltingarkenndu timabili I mynd-
list landsins.
I.
Hugtakið popplist er mjög
viðfeðmt að merkingu pg er á
engan hátt jafn afmarkað og
nákvæmt og önnur stilhugtök
eins og til að mynda im-
pressionismi eða kúbismi.
Hugtakið popplist var fyrst
notað i byrjun sjötta áratugar-
ins af óháða hópnum (The
Independent Group), sem var
hópur listamanna og gagnrýn-
enda i London, er tók til um-
fjöllunar ýmsar hliðar og
afurðir hinnar formönguðu
stórborgarmenningar. I fyrstu
var hugtakið bundið við afurð-
ir á borð við auglýsingar, fata-
hönnun, teiknimyndaseriur,
kúrekmyndir og fleira i þá
veru. Óháði hópurinn beitti sér
fyrir nyjum skilningi á gildi
þessara fyrirbrigða og hafnaði
þvi viðhorfi, sem var ráðandi,
að fella þau undir lifsflótta, af-
slöppun eða hvers konar af-
þreyingu, heldur áleit að taka
ætti þessum afurðum af fyllstu
alvöru. Einn talsmaður hóps-
ins lýsti viðhorfinu þannig:
„Efnið var hin fjöldafram-
leidda borgarmenning: kvik-
myndir, auglýsingar, visinda-
skáldsögur og popptónlist. Við
höfðum ekki sömu fyrirlitn-
ingu á hinni formönguðu
menningu, sem var ráðandi
meðal menntamanna, heldur
tókurn henni sern staðreynd,
ræddum hana i smáatriðum
og neyttum hennar af ákafa.
Arangurinn af samræðum
okkar var meðal annars sá að
við losuðum poppmenninguna
frá afþreyingarhugtakinu, og
meðhöndluðum hana þess i
stað af sömu alvöru og list.”
(L. Alloway)
Mótsetningunni milli listar
með stóru L annars vegar og
annarra afurða og myndgerða
hins vegar er hér algjörlega
hafnað. Menningarhugtakið er
ekki lengur bundið við „æðri
listír”, heldur er nú notuð mun
viðtækari skilgreining, þar
sem allar afurðir manneskj-
unnar skal skoða em list.
Þessi listsýn Óháða hópsins,
var eins og áður segir bundin
hinum fjölmörgu þáttum stór-
borgarmenningarinnar, en
þegar listamenn eins og Peter
Blake, Allen Jones og Richard
Hamilton sem tilheyrðu þess-
um hópi hófu að nota þennan
efnivið i sin eigin verk færðist
merking popplistarhugtaksins
yfir á þá og verk þeirra voru
heimfærð undir yfirskriftina
popplist.
Það er fyrst og fremst þetta
sem telja má hinn sameigin-
lega grundvöll popplistarinn-
ar, að efniviður hennar er
sóttur i formangaða borgar-
menningu. Popplistamaður-
inn sækir tilfinningalega og
sjónræna upplifun i hvers-
dagsleika neysluþjóöfélags-
ins, sem hann hvort tveggja
notar sem myndefni og form-
gerð — eða hann notar hlutina
sjálfa í verk sin.
Enda þótt popplistín sé ensk
að uppruna, þá varð þunga-
miðja hennar öðru fremur i
Bandarikjunum á sjöunda
áratugnum. Þar störfuðu
listamenn eins og Jasper
Johns, Robert Rauschenberg,
Roy Lichtenstein, Claes
Oldenburg, James Rosen-
quist, Andy Warhol og Tom
Wesselmann, svo nokkrir full-
trúar ameriskrar popplistar
séu nefndir.
Hér er um að ræða lista-
menn, sem um margt fara
ólikar leiðir. Rauschenberg
sprengdi upp þegar um miðj-
an sjötta áratuginn hið hefð-
bundna oli'umálverk með þvi
að nota hversdagslega þri-
viddarhluti i oliumálverk sin,
útvarpstæki, stóla, öldósir o.fl.
og setti þannig hlutina i nýtt
og óvænt samhengi, þar sem
þeir fengu nýtt hlutverk og
merkingu. Oldenburg útfærir
m.a. algenga matarrétti i
feiknstóra plastskúlptúra, en
Andy Warhol vinnur einkum
út frá ljósmyndum, sem hann
yfirfærir i sáldþrykk, t.d. af
Jackie Kennedy eða Carnp-
bell-súpudós og máir þannig
út i rauninni mismuninn á
þeirri ljósmynd sem hann vel-
ur og þvi sem er handunnið af
listamanninum sjálfum. Roy
Lichtenstein byggir einnig
Formáli í sýningarskrá
Punktar
um
popplist
Róska: Boðun Marlu (1967)
verk sin á öðrum myndum
eins og Warhol, og verk hans
eru eins konar tilvitnanir i
teiknirnyndaseriur, sern hann
einangrar og stækkar upp en
notar að öðru leyti fullkom-
lega myndmál teiknimynda-
seriunnar.
Þriðji hópur listamanna,
sem hér er felldur undir popp-
hugtakíð, starfaði aðallega i
Frakklandi á sjöunda ára-
tugnum, en verk þeirra hafa
einnig verið felld undir yfir-
skriftina „le nouveau real-
isme” (nýtt raunsæi). Með þvi
að skipa þessum hópi lista-
manna undir popphugtakið er
það vikkað út til muna, þar
sem þeir eru um margt mjög
ólikir enskum og ameriskum
popplistamönnum og standa
mun nær dadaismanum.
Megintjáningarmiðill þessara
listarnanna eins og Arrnan,
Sporerri og Jean Tinguely er
samsafn hversdagslegra
hluta, „assernblage”, sern
listamaðurinn velur úr um-
hverfi sinu og byggir upp verk
sin og skapar ný tengsl milli
hlutanna. Arman byggir til að
mynda verk sin af samsafni
hversdagslegra hluta og þá
gjarnan af sömu gerð, eins og
t.d. kaffikönnurn, rnyndavél-
um eða skrúfum og skapar
þannig nýjan ljóðrænan veru-
leika. Jean Tinguely notar
ýrnsa vélarhluti, sern hann
byggir úr nýjar „absúrd vél-
ar”, án nokkurs notagildis.
Pierre Restany, aðalhug-
myndafræðingur þessa hóps,'
hélt þvi fram að þetta væri
nýtt landslagsmálverk. t stað
þess að mála kýr og beitilönd
var myndefnið nú bilahlutar
og ýmis brot úr hinu iðnvædda
umhverfi. Hann leit á verk
þessara listamanna sem eins
konar þjóðháttalýsingar okk-
ar tima, þar sem listamaður-
inn vinnur með myndefni og
hluti, sem eru sameiginlegir
öllum, sem lifa i borgarum-
hverfi. Þannig mundu þessi
verk hjálpa manneskjunni að
finna sjálfa sig aftur i iðnaðar-
þjóðfélaginu.
Það breytilega útlit, sem
popplistín hefur fengið á hin-
um ýmsu stöðum i heiminum
á sér að sjálfsögðu margar
skýringar, en sá þáttur sem ef
til vill er þyngstur á metunum
er hinn sjónræni þrýstingur
sem hver og einn upplifir á
hverjum stað.
En hver er listsöguleg staða
popplistarinnar, til hvaða
hefðar heyrir hún og hvar má
finna forsendur að myndmáli
hennar? Rætur margra
grundvallarþátta popplistar-
innarmá rekja til dadaismans
frá árurn fyrri heirns-
styrjaldarinnar og til súrreal-
ismans, sem var ein áhrifa-
mesta listastefna áranna milli
heimssty rjalda. Marcel
Duchamp, sem var áhrifa-
mestur þeirra dadaistanna,
sendi þegar árið 1914 fjölda-
framleiddan flöskuþurrkara
inn á listsýningu og súrreal-
isminn notaði i miklum mæli
einstaka þriviða hluti, sem
listamennirnir völdu úr um-
hverfi sinu, einöngruðu þá frá
upphaflegu samhengi sinu og
stilltu þeim upp sem lista-
verkum.Þótt popplistin notaði
þannig aðferðir dadaismans
ogsúrrealismans, þá er mark-
mið hennar gjörólikt. Dada-
isminn var I senn heiftúðug
árás og háð á hið borgaralega
þjóðfélag og ráðandi listskiln-
ing, en popplistin hefur litið af
þessari árásarhneigð dada-
ismans og hefur á engan hátt
sambærilegan hugmyndaleg-
anboðskap, jafnframt þvi sem
hana skortir hina innhverfu
vidd súrrealismans.
En popplistin á ekki ein-
ungis rætur að rekja til vissra
þátta i dadaismanum og súr-
realismanum, heldur er
myndmál margra þeirra mót-
að af þeim formrænu ávinn-
ingum, sem óhlutlæga listin
náði; gildir það i senn um hinn
óhlutlæga expressionisma og
hið formstranga flatarmál-
verk, þótt ekki sé um að ræða
nein hugmyndaleg tengsl
fremuren við dadaismann eða
súrrealismann.
En hver er þá boðskapur
popplistarinnar? Alan Solo-
mon, einn helstí talsmaður
ameriskrar popplistar, segir
að popplistamaður hafi ekki
neinar ákveðnar meiningar
eða boðskap i verkum sinum,
og markmið hans sé einungis
að sýna okkur eigin hvers-
dagsleika og kenna okkur að
sjá á nýjan hátt venjulegustu
hluti i hinu daglega umhverfi.
Popplistamaðurinn Robert
Rauschenberg hefur sagt:
„Ég vil ekki breyta heimin-
um, ég vil einungis lifa i hon-
um. Ég óska þessað mitt verk
sé jafn skýrt, áhugavert og lif-
andi og sú staðreynd að þú
skulir einrnitt hafa sett upp
þetta hálsbindi i dag i staðinn -
fyrireitthvertannað.” Þessi af-
neitun ákveðins boðskapar
tengist öðrum áhrifamiklum
hugmyndum á sjöunda ára-
tugnum og þá ef tíl vill fyrst og
fremst þeim hugmyndum sem
fjölrniðlafræðingurinn McLu-
han setur frarn. Hann leggur
áherslu á að rniðillinn sé boð-
skapurinn. Ný tækni skapi
nýja listræna tjáningu og það
sé tjáningarkraftur rniðilsins
sern fyrst og frernst hefur gildi
fyrir listarnanninn. Sá tirni er
við fengurn upplýsingar okkar
aðallega rneð hinu prentaða
orði er að liða undir lok, þess i
satð kernur upplýsing-
astreyrnið aðallega gegnurn
rafeindarnyndina á sjónvarps-
skrerninurn. Sarnkværnt Mc-
Luhan þá hefur þetta i för rneð
sér grundvallarbreytingu á
heirnsrnynd okkar. Miðillinn
breytir veruleikanurn, rniðill-
inn er boðskapurinn. Þessi
þróun tækninnar skapar jafn-
frarnt rnöguleika fyrir okkur
til annarrar athugunar og
upplifunar á veruleikanurn i
kringurn okkur. Hinn nýi rnið-
ill skapar nýja rnanneskju. 1
kenningurn McLuhans telja
surnir felast afskiptaleysi eða
áhugaleysi á innihaldi boð-
skaparins. Það sé tæk-
ið/rniðillinn sern er i fyrir-
rúrni, en það sern hann tjáir
hafi rninna gildi.
A móti þessari túlkun á
popplistinni hefur komið fram
sú skoðun (hjá t.d. Barbara
Rose), að popplistin sé þrátt
fyrir allt ádeila á hið iðnvædda
allsnægtaþjóðfélag. Þannig
verða t.d. neysluhlutir og
„matar-skúlptúrar” Olden-
burgs eins konar trúmyndir i
efnishyggjuþjóðfélaginu, þar
sem Mammon er Guð og
verslunin hof hans.
II.
Eins og sagt er hér að fram-
an er merking popplistarhug-
taksins siður en svo einhlit og
afmörkuð; undir þetta stilhug-
tak falla listamenn sem beita
ýmsum tjáningarmiðlum og
ná fram ólikum áhrifum i
verkum sinum. Þessi sýning,
sem hér hefur verið sett sam-
an, á verkum islenskra lista-
manna, ber að sama brunni
hvaðþað snertir að mjög breið
skilgreining á popplistarhug-
takinu hefur verið lögð til
grundvallar við val verka á
sýninguna.
Þannig eru hér á sýningunni
annars vegar verk, sern kalla
mætti mjög dæmigerð popp-
listaverk, og má þar nefna t.d.
verk Sigurjóns Jóhannssonar,
sem hann gerði um miðjan
sjöunda áratuginn. Hins vegar
eru hér einnig sýnd verk lista-
manna sem fremur byggja á
þeim forsendum sem popplist-
in skapaði, þar sem hver og
einn fer sina persónulegu leið.
Ástæða er til að vekja sér-
staka athygli á hinum
popp-surrealistisku verkum
Erró hér á sýningunni. Hann
hefur um margra ára skeið
verið búsettur erlendis og er
löngu heimskunnur listamað-
ur en er islenskum almenningi
litt kunnur, þar eða hann hefur
ekki haldið hér sýningu um
langt árabil.
A það ber að leggja áherslu,
að þessi sýning hefur ekki
þann metnað að þekja i bók-
staflegri merkingu yfirskrift
sina „tslensk popplist”, þar eð
hér er sýnt einungis takmark-
að úrval verka eftir ákveðinn
hóp listamanna. Tengsla við
popplistina mun eflaust gæta i
verkum fleiri islenskra lista-
manria en hér eru kynntir á
sýningunni.
Ólafur Kvaran