Þjóðviljinn - 28.04.1976, Blaðsíða 8

8 SfrÐA — ÞJÓffrVfLJINN Miövikudagttr 28. aprfl 1976
ALDARMINNING
t gær voru hundrað ár liðin frá
fæðingu Theódórs Friðriksson-
ar, rithöfundar. Hann var fædd-
ur 27. april 1876 i Nýjabæ i Flat-
ey á Skjálfanda, elsta barn
hjónanna Sesselju Eliasdóttur
og Friðriks Jónssonar.
Þrátt fyrir fádæma erfið ævi-
kjör tókst Theódór Friðrikssyni
að setja saman bækur sem lengi
munu halda nafni hans á lofti.
Mun hiklaust mega fullyrða að
ein þeirra, sjálfsævisagan: ,,í
verum" skipi veglegan sess
meðal islenskra sjálfsævisagna
og reynist óbrotgjarn minnis-
varði um hinn ólærða og sistrit-
andi alþýðumann, sem gæddur
var slikri athyglis- og frásagn-
argáfu að engir örðugleikar
fengu kæft.
Ég kynntist Theódór Friðriks-
syni nokkuð á siðustu árum
hans og á um hann góðar og
einkar notalegar minningar.
Mér hefur verið það sérstök
ánægja siðastliðna tvo vetur að
kynna útvarpshlustendum
manninn og rithöfundinn Theó-
dór með lestri.
Hef ég orðið þess var með
margvislegu móti, að býsna stór
hópur útvarpshlustenda, jafnt
úr röðum yngra fólks sem eldra,
metur mikils frásagnarhæfi-
leika Theódórs og er honum
þakkiátur fyrir ritun einhverra
einlægustu óg notalegustu
minningarbókar, sem við is-
lendingar eigum.
Á aldarafmæli Theódórs
Friðrikssonar birtist hér að ósk
minni hin ágæta grein, sem
Ölafur Jóhann Sigurðsson skrif-
aði um hann látinn. Þá birtist
einnig stuttur kafli úr hinum
langa og snjalla ritdómi Þór-
bergs Þórðarsonar, sem rituð
var um sjálfsævisöguna ,,t ver-
um” i Timarit Máls og og menn-
ingar 1942.
Loks birtist hér tilvitnun i
grein eftir Arnór Sigurjónsson
úr timaritinu Helgafelli .1945.
Astæðan til birtingar hennar er
sú, að enn i dag verð ég þess var
að einstaka maður á örðugt með
að trúa þvi að Theódór sé raun-
verulegur höfundur sjálfsævi-
sögu sinnar, þar hljóti aðrir
„lærðari og listfengari” menn
að eiga drjúgan hlut að máli. Er
þá helst giskað á Arnór Sigur-
jónsson, sem menn vissu að var
vinur Theódórs og hjálp-
aði honum við að búa sjálfs-
ævisöguna undir prentun. En
sem betur fer þarf ekki að fara i
grafgöturum þetta. Arnór hefur
sjálfur, af gefnu tilefni, lýst
skýrt og skilmerkilega sam-
starfi þeirra Theódórs.
Þremur mönnum er það eink-
um að þakka að Theódór öðlað-
ist það næði og hlaut þá hvatn-
ingu sem til þurfti, svo að hann
gæti skrifað sjálfsævisögu sina,
slika sem hún varð. Það voru
þeir Arnór Sigurjónsson,
Sigurður Nordal og Vilmundur
Jónsson.
Theódór Friðriksson andaðist
i Reykjavik 8. april 1948 tæplega
72 ára að aldri. Bjart er yfir
minningu hans.
Gils Guðmundsson.
Theódór Friðriksson
Fáein minningarorð
Theódór Friðriksson
Þegar ég var þingsveinn haust-
ið 1934, heyrði ég merkilega ræðu,
sem ég man enn i dag. Ræðu
þessa flutti ekki alþingismaður,
heldur pallvörður.
Sunnudag einn var ég að rölta
um ganginn fyrir framan neðri
deild og hafði ekkert sérstakt
fyrir stafni. Húsið var eins og autt
leiksvið, engir þjóðskörungar á
ferli, hvergi skammir né há-
reysti, kyrrð og friður i öllum söl-
um. Þá gekk skyndilega maður á
sextugsaldri inn á þetta leiksvið
og raulaði fyrir munni sér gamla
stöku. Hann tók mig tali eins og
stundum áður, spurði mig tiðinda
austan úr Arnessýslu, en fór siðan
að segja mér sögur af fólki sem
hann hafði kynnst, lýsa þorpum
og sveitum, þar sem hann hafði
dvalist, skýra mér frá ýmislegu
markverðu, sem fyrir hann hafði
borið á langri vegferð. Frásögn
hans var svo sönn og lifandi, en
jafnframt þrungin svo annarlegri
kynngi að ég gleymdi stund og
stað. Mér virtist Alþingishúsið
hafa hamskipti i sifellu. Stundum
var það litil eyja, þar sem allt
skorti nema fátækt og harðrétti,
stundum bátskel á úfnum sjó,
stundum veigalitið hákarlaskip i
blindhríð og vetrarmyrkri norður
i tshafi, stundum slorkös i ver-
stöð, stundum svellfreðinn torf-
bær i óbyggðum, stundum hafis,
fjallgarður, heiði, vatnsfall,
brimlending. Fram á þessi hrika-
legu svið þryptust án afláts sér-
kennilegar hetjur, drengilegar á
sviþ, hugrakkar, einbeittar og af-
renndar að afli. 1 stað silfurdósa,
vindils og sjálfblekungs héldu
þær á hákarlaskálm, flatnings-
breddu, bjóði, orfi, hrifu, reku og
kvisl. Þær voru sjaldnast prúð-
búnar, áttu ekki i neinum veru-
legum illdeilum hverjar við aðra,
báru litið skyn á stjórnmál, höfðu
aldrei stigið fæti sinum inn i raf-
lýsta sali og kunnu ekki þá iþrótt
að flytja blaðalaust langa ræðu
um ekki neitt. Stutt og kjarngóð
tilsvör þeirra gátu hinsvegar
leiftrað af mannviti og falið að
baki sér eftirminnilega sögu, sem
bar af margri lærðri stofuræðu
einsog gull af eiri. Hér var sem sé
alþýða landsins komin á vett-
vang. Undir þungskýjuðum himni
háði hún harða og þrotlausa
baráttú fyrir frumstæðustu lifs-
nauðsynjum sinum, einattháska-
legri en nútimastyrjöld og ávallt
óvænlegri til hagnaðar.
Lengi dags hlýddi ég gagntek-
inn á frásagnir pallvarðarins.
Stundum horfði ég á hann undr-
andi og ætlaði naumast að trúa
þvi, að hann hefði sjálfur staðið i
þessu geigvænlega striði frá
blautu barnsbeini og einlægt ver
ið þar, sem bardaginn var
harðastur og eftirtekjan rýrust.
Hitt fannst mér ennþá ótrúlegra,
að hann skyldi hafa skrifað
margar bækur, þrátt fyrir stöð-
uga örbirgð og vægðarlausan
þrældóm. Ég mæltist til þess, að
hann byði mér heim til sin og
sýndi mér þessar bækur. Það var
auðsótt. Um kvöldið sá ég þær all-
ar i herbergi hans uppi á lofti i
Þingholtsstræti 28. Þær voru þá
orðnarsjö talsins, en frumdrög að
þeirri áttundu lágu á borði hans.
Pallvörðurinn var Theódór Frið-
riksson.
Rithöfundarferill Theódórs er
mikil og furðuleg hetjusaga.
Hann ólst upp i sárustu fátækt,
naut þvi nær engrar tilsagnar i
bernsku, komst ekki i nein kynni
við bókmenntir þjóðar sinnar,
meðan hann var á léttasta skeiði,
nam aldrei erlend tungumál og
Eftir
Ólaf
Jóhann
Sigurösson
gatekki um frjálsthöfuð strokið,
fyrr en hann var kominn hátt á
sjötugs aldur. Hann var
blásnauður alla ævi, þrælaði
myrkranna á milli á sjó og i landi,
en bar þó svo litinn hlut frá borði,
að þrátt fyrir reglusemi og sparn-
að gat hann naumast framfleytt
sjálfum sér og fjölskyldu sinni.
Kjör hans og þroskaskilyrði er til
dæmis ekki hægt að bera saman
við aðstæður hinna ágætu
sýslunga hans, Þorgils gjallanda,
Guðm. Friðjónssonar, Sigurjóns
Friðjónssonar, Indriða á Fjalli og
Huldu. Engu að siður varð Theó-
dór bæði afkastamikill og merkur
rithöfundur. tJt hafa komið tólf
bækur, en tvær þeirra, ævisaga
hans í verum og framh. hennar
Ofan jarðar og neðan, munu
ávallt skipa sérstæðan og virðu-
legan sess i Islenskum bók-
menntum. Sum skáldrit hans, svo
sem Brot og Tvær sögur, bera
einnig vitni um mikla hæfileika,
þótt augljóst sé, að höfundur
þeirra mundi hafa gert betur, ef
hann hefði getað aflað sér
menntunar á unga aldri og fengið
siðan að njóta sin. Þeir vita það
best, sem hlustuðu á Theódór,
þegar honum tókst upp, að hann
var gæddur einstæðri frásagnar-
gáfu. En jafnskjótt og hann tók
sér penna i hönd galt hann ævi-
kjara sinna, strits og slits, svo að
raunverulega kom áðeins fram
litið brot af þvi, sem i honum bjó.
Þess ber að geta, að ýmsir góð-
ir menn veittu Theódóri drengi-
legan stuðning á hinni örðugu rit-
höfundarbraut hans og má þar
helst nefna sira Jónas Jónasson
frá Hrafnagili, Sigurð Nordal og
Arnór Sigurjónsson. En þjóð-
félagið launaði honum aldrei að
verðleikum. Jafnvel eftir að hann
hafði skrifað ævisögu sina t ver-
um.einhverja merkustu bók, sem
birst hefur á islensku á siðustu
áratugum, varð hann að stunda
klakahögg hér i höfuðstaðnum og
aðra þvi lika erfiðisvinnu til þess
að geta dregið fram lifið og þurfa
ekki að vera upp á aðra kominn.
Siðustu fimm árin reyndist hon-
um þó kleift að sinna einvörðungu
hugðarefnum sinum. Og hann sat
um
þá ekki auðum höndum fremur en
endranær. Hann gerði mörgum
yngri mönnum skömm til, því að
hann lagði slikt kapp á að mennta
sig, að tvi'tugur fullhugi hefði
naumast gengið þar vasklegar að
veiki. Hann viðaði að sér margs-
konar fróðleik, skrifaði alla daga
og las fram á nætur. Þegar
heilsa hans bilaði skyndilega i
desembermánuði sl., hafði
hann tværbækur i smiðum, sagn-
ir af einkennilegu fólki og langa
skáldsögu. Hann lést á sjúkrah.
Hvftabandsins fimmtudaginn 8 .
april eftir þriggja mánaða legu.
Nokkrum dögum áður en hann dó,
reyndi hann að gera mér. skiljan-
legt veikur og lamaður, að nú
þyrfti hann að fara að hrista af
sér slenið og komast á fætur til
þess að ljúka við skáldsöguna, en
auk þess hefði hann i hyggju að
ferðastum landið i sumar, meðal
annars til Þingvalla. Hann var
þvi ekki saddur lifdaga, þegar
hann féll frá,þótt hann væri kom-
inn á áttræðisaldur og hefði löng-
um staðið i þvi striði, sem bugað
hefði sérhvern miðlungs mann
innan við fimmtugt.
Eins og áður er sagt, bar fund-
um okkar Theódórs fyrst saman i
Alþingishúsinu haustið 1934. Við
urðum þá þegar góðir kunningj-
ar, en siðar vinir. Mér fannst
hann alltaf hafa frá einhverju
merkilegu að segja, það sindraði
af honum lifsþrótturinn og glað-
værðin, þrátt fyrir allar þær
raunir, sem hann hafði orðið að
þola ogoftvarhann svo skemmti-
legur, að unun var að vera i
návist hans. En kærastur varð
hann mér fyrir sakir mannkosta
sinna, hjartahlýju og ljúf-
mennsku. Þessvegna mun ég
sakna hans, meðan ég lifi.
Ólafur Jóh. Sigurðsson.