Þjóðviljinn - 20.06.1976, Side 11

verðleikar verka en að vera likleg
til að slá aðsóknarmet eru viður-
kennd staðreynd. Verkefnaval
leikhúsa sannar það. Allir vita að
ein gerðleikrita er vænlegri til að
draga að áhorfendur en önnur. Að
henni alveg ólastaðri hafa okkur
vitanlega aldrei verið færðar
sönnur á aö það kosti meiri vinnu
eða hæfileika aö semja leikrit i
þeim dúr. Meðan svo er ekki,
komum við ekki auga á forsendur
þess að greitt sé meira fyrir slik
verk en önnur. Ekki fær leikari
hærri laun fyrir að leika i farsa en
öðrum leikritum.
t auövaldsþjóöfélögum sem
okkar er oft bent á aö notkun leik-
hússins af leikriti sé afnot. Það
greiði þvi höfundi fyrir afnotarétt
af verki hans. A þeim forsendum
eigi að borga meira fyrir afnot
margra á leikriti en afnot fárra.
En leikrit er ekki hlutur sem
slitnar við notkun. Það er leikhús-
inu til skammar aö veröleggja
leikrit eftir sjónarmiöum kram-
ara. Enda er leikhúsiö á Noröur-
löndum uppúr sliku vaxið á flest-
um öðrum sviðum, svo sem t.d.
niðurgreiöslsla aðgöngumiða-
verðs ber vott um.
En hvaö viljum við þá? Við
viljum að höfundurinn verði
innangarösmaður i leikhúsinu.
Með þvi er átt við að gert sé ráð
fyrir höfundum sem sjálfsögöum
starfshópi innan leikhússins, þ.e.
laun þeirra séu tekin inná
kostn aðaráætlun og að þeir sem
starfshópur hafi eölilega áhrif á
stefnumótun og aðra ákvaröana-
töku lýöræðislega rekins leikhúss.
Hvort sem við hugsum okkur að
höfundar hafiað6töðu til að skrifa
leikrit sin innan veggja leik-
hússins eða ekki, er eölilegt aö
leikhús hafi á föstum launum
jafnmarga höfunda og tala nýrra
innlendra leikrita er sem þaö
sýnir á ári hverju. Þetta ætti ekki
að þykja ósanngjarnt, þvi að
varla heldur nokkur þvi fram i
fullri alvöru, að hægt sé að búast
við þvi að fólk skrifi meira en eitt
leikrit á ári.
Nú kann einhver aö spyrja sem
svo: Ef höfundur fær greidd árs-
laun fyrir að skrifa leikrit, er þá
ekki verið að margborga honum,
ef leikrithans er fært upp oftar en
einu sinni? Kannski er hægt að
hugsa sér þaö. En við verðum að
styöjast við þann veruleika sem
viö búum við. í fámennu og ein-
angruðu landi er það svo sjald-
gæft aö verk séu sviðsett oft, að
ekki tekurþviaðreikna það með i
dæminu. Og jafnvel þó að eitt og
eitt verk leikritahöfundar komist
á flakk, vegur vonin um slikt
aldrei uppá móti þvi fjárhagslega
óöryggi sem hann stofnar sér i
með starfsvali sinu. Hversu
afkastamikill sem höfundur kann
að vera, er engin leið aö búast við
þvi að uppfært sé eftir hann nýtt
leikrit árlega um langt skeið.
Stundum hefur hann eytt löngum
tima i að semja verk, sem af ein-
hverjum ástæðum fer aldrei á
fjalirnar, og svo eru leikrita-
höfundar fæddir með þeim ósköp-
um að geta orðið heilsulausir eða
jafnvel gamlir, ef þeim endist
aldur til.
Er höfundurinn
ekki leikhúsmaður?
Auðvitað er það aöalatriöið að
höfundur sé ráðinn að leikhúsi til
þess að semja leikrit. En vel má
hugsa sér að leikhúsin ráði til
ýmissa annarra starfa höfunda,
sem það getur ekki eöa vill ekki
að svo stöddu ráöa til leikrita-
gerðar. Slikar ráðningar gætu
orðið bæði höfundum og leik-
húsinu til mikils gagns. Vanþekk-
ing höfundar á starfsemi leik-
hússins er honum oft fjötur um
fót.einkum i byrjun. En i leikhúsi
eru unnin mörg störf sem höfund-
ar ættu að vera gjaldgengir i,
engu síður en hverjir aðrir leik-
húsmenn.
Þvi er náttúrulega þannig farið
um leikritahöfunda einsog aðra
leikhúsmenn, t.d. leikara, að
menntun þeirra og hæfileikar
liggja fremur á einu sviði en öðru.
En þau störf, sem okkur þykir
ekki fjarri lagi að margir
höfundar gætu innt af hendi á
borð við hvern annan leikhús-
mann, eru til dæmis eftirtaldar
stöður: Ritstjóri leikskrár, bóka-
vörður, blaðafulltrúi, sýningar-
stjóri, aðstoðarleikstjóri, bók-
mennta- og le klistarráðunautur,
leikhússtjóri. Einu hugsanlegu
mótbárurnar gegna því að telja
höfunda gjaldgenga i stöður
einsog þær sem hér hafa verið
nefnder, eru þær að höfundur sé
alls ekki leikh%usmaður. En
hann það kannski ekki?
Annars má geta þess til
gamans að islenskir leikrita-
höfundar buðust eitt sinn til að
taka að sér einn mikilvægasta
liðinn i starfsemi leikhúsanna i
Reykjavik, en þvi var hafnað. Við
siðustu samninga milli höfunda
og leikhúsa, kom það i ljós að
leikhúsin draga svonefnt fata-
geymslugjald af hverjum seldum
aðgöngumiða, áður en prósentur
höfundar eru reiknaðar. Gjald
þetta er kr. 70.- af hverjum miða.
Leikárið 1974-75 var tala leikhús-
gesta 150 þúsund. Fatagjald var
þvi kr. 10,5 miljónir. íslenskir
höfundar fengu á sama tima
greiddar 1,7 miljónir króna i
höfundarlaun. Buðumst við þvi til
þess að taka sjálfir að okkur fata-
gæsluna fyrir þá upphæð sem
leikhúsin reikna með og auka við
þeirri þjónustu að færa gestina i
yfirhafnirnar og gefa hverjum
þeirra einn konfektmola að
skilnaði. Ekki var ætlunin að hafa
neitt af fatageymslukonum,
heldur skyldu þeim verða send
heim þau laun sem leikhúsin
höfðu áður greitt þeim. Einsog
áður er sagt, var tilboði okkar
hafnað.
Á hverju höfum
við ráð?
Það kann að vera þó nokkur
munur á þvi bæði hér á íslandi og
á hinum Norðurlöndunum, hvers
konar rikisstjórn situr að völdum.
Eitt eiga þó allar rikisstjórnir
sammerkt — dæmalausa fast-
heldni á fé til menningarmála.
Það árar illa á Islandi núna, en
ekki urðum við varir við neitt
meira örlæti stjórnvalda til lista,
þegar efnahagsuppgangurinn var
sem mestur fyrir fáeinum árum.
Alltaf sami barlómurinn. ,,Við
höfum ekki ráð á þvi.”
Sannleikurinn er sá, að fárán-
lega litlum hluta þjóðartekna is-
lendinga og a.m.k. sumra ann-
arra Norðurlandaþjóða er varið
til menningarmála. En það gerir
ástandið ennþá alvarlegra að i ört
vaxandi mæli eru það afæturnar
sem gleypa megnið af þessari
hungurlús. Þetta á jafnt við
innanlands sem i norrænni sam-
vinnu. Afæturnar eru menningar-
býrokratarnir. Iðulega fer meira
fé i fundahöld um veitingu
styrkja, verðlauna etc. en sem
nemur þeirri upphæð sem aö
lokum kemst á leiðarend.a.
Dæmi: Bókmenntaverðlaun óg
tónlistarverðlaun Norðurlanda.
Verðlaunin eru 50 þúsund
danskar krónur. Kostnaður viö
veitingu þeirra á annað hundrað
þúsund danskar krónur!
íslenskir stjórnmálamenn
guma oft af þvi hversu mikil
menningarþjóð við islendingar
séum. Þeir tiunda afrek islenskra
listamanna og vilja gera þau að
sinum. En menningin má ekkert
kosta. „Við höfum ekki ráð á
þvi”. Tilhneigingin er sú að koma
á fót stofnunum til að geta sagt
t.d. „Við eigum þjóðleikhús”. En
siðan eru þessar stofnanir svelt-
ar, þær fá ekki nægilegt rekstrar-
fé. Og hvar er þá sparað? Flestir
kostnaöarliðir eru óhagganlegir.
Eiginlega allir nema sú upphæð
sem greiða á fyrir sjálfa listina,
sem þessar stofnanir voru þó
settar á fót fyrir. Eða var ekki
svo? 1 leiklist kemur þetta niður á
öllum listamönnum sem hana
stunda. En aðeins einn starfs-
hópur er þó algerlega afskiptur i
Islensku leikhúsi, sú starfsgrein
sem leggur til það hráefni sem öll
starfsemi leikhússins snýst um að
vinna úr — þ.e. stétt leikrita-
höfunda.
Að þykjast hafa ráð á leiklist án
þess að hafa ráð á höfundum er
fjarstæða. Henni mætti likja viö
þaö að reisa risastóra vatnsafls-
stöð þarsem ekki svo mikið sem
litil lækjarspræna rennur.
(Grein þessi birtist i maihefti
Vinduet, bókmenntatimariti
norska Gyldendals, sem helgaö
var leikritsn á Norðurlöndsm i til-
tilefni af norrænu leikhúsþingi i
Osló i mailok.)
Sunnudagur 20. júni 197fi ÞJÖÐVILJINN — SÍOA 11
Viðtal við Zjores
Médvédéf,
útlaga i London
Hvert
stefnir
andófs-
hreyfingin
sovéska?
Zjores Médvédef: llreifingin
mun breytast
Sjores Médvédef er liffræðing-
ur og starfar nú i London. Hann
var virkur i andófshreyf ingu
heima fyrir og var settur á geð-
veikrahæli árið 1970: þaðan slapp
hann eftir tvo mánuði vegna mót-
mæla visindamanna og rithöf-
unda. Um þá hluti hcfur Médvé-
def skrifað bókina „Hver er geð-
veikur?” ásamt bróöur sinum,
sagnfræöingnum Roj. Hann var
sviptur sovéskum rikisborgara-
réttifyrir bóksina „Tiu árum eft-
ir tvan Denisovitsj".
Blaöamaður spurði fyrst á
þessa leið: Æ fleiri gagnrýnendur
sovésks stjórnkerfis hafa sest að
á Vesturlöndum. Haldið þér að
hlustað verði á raddir þeirra með
sama áhuga og fyrr þegar þeir
voru enn i Sovétrikjunum? Æða
mun áhuginn á þvi sem þeir hafa
fram að færa minnka? Og er það
kannski lævisleg stefna sovéskra
yfirvalda að leyfa mönnum (eða
neyða þá) til aö flytja úr landi,
með það fyrir augum að lama það
sem einu nafni erkallaðlýðræðis-
hreyf ing?
Tveir hópar
— Þetta fer að verulegu leyti
eftir hegðun útf^ytjendanna.
Menn láta sér oft verða á þá
skyssu að lita á lýðræðishreyfing-
una i Sovétrikjunum sem eitthvað
einkynja, enda þótt innan hennar
séu á ferð mismunandi pólitiskar
stefnur ogheimspekileg viðhorf. t
þvi samhengi má skipta þeim
sem hafa farið úr landi'i tvo hópa
i stórum dráttum.
t öðrum hópnum eru þeir sem
fara i útlegð með það fyrir augum
beinlinis að halda uppi sambandi
við andófsmenn heima fyrir og
hjálpa með öllum ráðum þeim
sem gegn kúgun berjast. Þessir
menn hafa oftast góð sambönd
viö þá hópa sem áður hafa stutt
andófsstrauma i Sovétrikjunum.
£g á hér við sambönd við vinstri-
sinna, vegna þess að það er nokk-
uð út i hött að leita stuðnings
meðal hægrisinna. Sumpart
vegna þess að á okkar dögum eru
þaö einmitt vinstrisinnaðir
menntamenn sem móta almenn-
ingsálitið, og sumpart vegna
þess, að afturhaldssinnaðir
bandamenn hljóta að spilla fyrir
pólitisku starfi okkar.
Eða uppfræða vestrið?
En til er annar hópur útlaga,
sem telja þaöhelsta hlutverk sitt
að uppfræða hinn vestræna heim.
Aö þeirra áliti er öll viðleitni til
friðsamlegrar sambúöar við
Sovétrikin sprottin annað hvort af
fáfræði um hið sanna eðli sovét-
skipulagsins eða af þeirri sið-
ferðilegu upplausn sem áberandi
er á Vesturlöndum.
Það er hægt að ásaka Vestur-
löndum firnamargt, en það væri
samt að minum dömi barnalegt
að gera ráð fyrir þvi, að sam-
skipti þeirra við Sovétrikin séu
reistá fáfræði. Þvi miður verður
maður, jafnvel meðal þeirra sem
standa að timaritinu Kontinent
manna sem ég virði mikils, var
við slikan hugsanagang, með þvi
að Kontinent miðar frekar við að
særa Vesturlönd til aðgerða held-
ur en að hjáipa andófsmönnum
heima fyrir (Kontinent er hið öfl-
ugasta af timaritum „nýju útlag-
anna” og kemur út i Þýskalandi á
rússnesku og fleiri málum).
Erfiðleikar
— Er það yfir höfuð mögulegt
að halda uppi sambandi við and-
ófsmennina heima fyrir?
— Það er erfitt. Þaö tekur mik-
inn tima og krefst mikils átaks.
En það er ekki hægt að segja að
það sé ómögulegt. Það, að helstu
staðreyndir berast út, að ekki er
hægt að fela þær, aö svo mörgum
Samizdatritsmiðum er smyglað
úr landi, ber þvi vitni, að það er
mögulegt aöhalda uppisambandi
og að barátta gegn harðstjórn er
ekki marklaus. Nú siðast hefur
nýtt timarit hafið göngu sina.
„Tuttugasta öldin", Roj bróðir
minn ritstýrir þvi i Moskvu. en
það er prentað hér á Englandi.
(,,The Twentieth Century" á
ensku, kemur einnig út á rúss-
nesku — dreift af Orbis Books
Ltd, 66 Kenwav Road. London S\V
5)
En þeir sem telja hlutverk sitt i
þvi fólgið að fræða Vesturlönd
telja einnig, að andófsmenn i
Sovétrikjunum eigi sér enga
möguleika. Og þegar á heildina er
litið, er viðhorf þeirra til vest-
rænna vandamála mjög einhliða.
vegna þess að þeir sjá sovésk
áhrif i öllum róttækum hreyfing-
um i hinum vestræna heimi.
Margra ára dvöl þeirra i alræðis-
riki gerir þeim erfitt að skilja það
sem fram fer i kerfi margra
flokka og hreyfinga.
— Hvað haldið þér um framtið
andófshreyfingarinnar nú. þegar
leynilögreglan hefur hert á bar-
áttu við hana, og æ fleiri þátttak-
endur hennar yfirgefa land'!
— Það er að nokkru levti eigið
val viðkomanda aö fara úr landi.
Og það þýðir. að þeir sem fara
erueinkum menn semeruá bandi
Vesturvelda, ef svo mætti að orði
kveða. En þeir sem eftir verða.
munu halda áfram baráttu sinni.
Ég held ekki að það sé unnt að
kveða niður þessa hreyfingu. En
hún mun breytast með timanum
— 1 hvaöa átt?
— Að likindum verður hún ekki
eins róttæk. Hún verður i rikari
mæli umbótasinnuð og mun ekki
setja fram kröfur sem ekki er
unnt að fá framgengt.
(úr lnformation