Þjóðviljinn - 12.10.1976, Side 9

Þriðjudagur 12. október 1976 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
Norður i Skagafirði situr
aldraður heiðursmaður, bænda-
höfðingi og forystumaður sam-
vinnustarfs heima i sinu héraði.
Hann hefur lifað lengur en þessi
öld og reynt umfangsmestu
breytingar i sögu landsins. A
bernskuárum hrærðist hann i
kyrrstöðuþjóöfélagi fyrri tima.
A manndómsárum baröist hann
i forystusveit fyrir margvisleg-
um félagslegum stórvirkjum, sá
erfiðiö bera ávöxt og hreyfingu
alþýðu til sveita veröa öflugasta
framkvæmdaaðila héraðsins. A
efri árum birtast honum
straumar nýrrar tiðar, frásagn-
ir af hvers konar glæfrum og
braski, jafnvel úr herbúðum
þeirrar hreyfingar sem honum
hefur löngum verið kærust,
samvinnuhreyfingarinnar á Is-
landi.
t Þjóðviljanum birtist einn
þriðjudag siðla sumars almenn
lýsing á þeim fjötrum sem her-
mangið hefur steypt yfir óska-
samtök islenskra bænda,
félagsskapinn sem ætlað var að
gerast ötulasti merkisberi efna-
hagslegs sjálfstæðis og félags-
legra yfirráða alþýöunnar yfir
tækjum framleiðslunnar.
Höfundur þriöjudagspistilsins
rekur hvernig helmingaskipti
við Ihaldið leiddu samvinnu-
hreyf inguna og Framsóknar-
flokkinn fyrstu skrefin á villu-
götum hermangsins, hvernig
keðja dótturfyrirtækja tengir
þessa aðila við uppsprettu
landssöludollarana, hvernig af-
rakstur Regins og Esso streym-
ir i sjóði þess félagsskapar sem i
Frá aðalfundi Sambands islenskra samvinnufélaga 1974. Við miðborðið sitja meðal annarra þeir sem
eru fulltrúar neytendahreyfingarinnar innan samvinnusamtakanna.
Þrjár hreyfingar
upphafi átti að gera landræka
alla erlenda fésýsluaðila og
ógnvalda sjálfstæöisins. Og
bóndanum á Eyhildarholti i
Skagafirði berast þessi skrif —
litið dæmi um þær holskeflur
sem nú steypast yfir flokkinn og
fyrirtækin sem hann til þess
hafði talið i hópi höfuðviga.
Hinn aldraði öðlingur eirir
ekki lengur, tekur sér penna i
hönd og lætur Bæjarpóst þessa
blaðs flytja höfundi pistilsins
ærlega kveðju. A fyrsta degi
siðasta mánaðar birti Þjóðvilj-
inn bréf frá heiðursmanninum
sem i hálfa öld hefur ávallt látið
Timann flytja allan sinn boð-
skap. Hann krefst nánari
skýringa á þvi hvernig sam-
vinnuhreyfingin og þá einkum
kaupfélögin hafa flækst i fjötra
hermangsins. Kjarni bréfsins
felst i spurningu um hvaða
kaupfélög hafi þegið Essogróða
og þannig notiö ávaxtanna af
herm angssamkrullinu við
ihaldsöflin. Þungi spurningar-
innar er áréttaður með þvi að
tilgreina sérstaklega for-
mennsku bréfritara i Kaupfé-
lagi Skagfirðinga.
Þegar einhver ágætasti full-
trúi þeirrar kynslóöar sem hóf
félagslegt framtak til vegs i is-
lenskum sveitum ávarpar
pistlahöfund svo kröftuglega, er
ekki aöeins skylda aö veita hon-
um svar, heldur er einnig nauð-
synlegt að halda áfram aö út-
skýra fyrir bestu hugsjóna-
mönnum samvinnuhreyfingar-
innar og drengilegustu liðs-
kröftum Framsóknarflokksins i
áratugi hvers konar náttmyrkur
spilltrar f jármálastarfsemi hef-
ur heltekiö hluta þeirrar
hreyfingar sem islenskir félags-
hyggjumenn hafa eflt sjálfum
sér og þjóð sinni til halds og
trausts. Og þegar hinn norð-
lenski bændahöföingi Itrekar
spurn sina i siðustu viku, þá
boöar kurteisin að eigi skuli
lengur beðið.
Skiptingin
örlög islenskrar samvinnu-
hreyfingar hafa á siðustu ára-
tugum markast mjög af skipt-
ingu hennar i þrjá arma sem i
reynd hafa myndað þrjár
hreyfingar þótt formlega séð
hafi allt verið tengt i eina heild.
Elsti armurinn eru byggða-
kaupfélögin sem eru fyrst og
fremst samtök bænda. Þau hafa
löngum verið öflugasta félags-
lega baráttutæki ibúa lands-
byggðarinnar. Annar armurinn
eru neytendakaupfélögin sem
einkum annast kjarabætur til
handa verkalýð og öðrum laun-
þegum með þvi að tryggja lágt
vöruverð og hagstæð innkaup.
Þessir tveir armar, byggöa-
hreyfingin og neytenda-
hreyfingin, i islensku sam-
vinnustarfi, grundvallast á hug-
sjónum jafnréttis og félags-
hyggju og hafa með verkum sin-
um gert þær hugsjónir að veru-
leika. Þriöji armurinn er hins
vegar aðskotadýr frá siðari tim
um. Hann birtist i formi hlutafé-
laga sem forkólfar Sambands-
ins, forstjórarnir i Reykjavik,
hafa stofnað með liðsinni
ýmissa fjármálakónga úr röð-
um ihaldsins. Burðarásar þessa
arms eru Reginn og Oliufélagið,
umboðsfyrirtæki Esso, sem eru
meðal stræstu gróöaaðila á
vettvangi hermangsins. Þessi
armur efldist i kjölfar hernáms-
ins og hann hefur oröiö sifellt
öflugri peð hverjum rikis-
stjórnartima helmingaskipta-
flokkanna. Þessi armur starfar
ekki samkvæmt lögmálum og
hugsjónum samvinnustefnunn-
ar. Hann er óskabarn hins
versta úr viðskiptaháttum kapi-
talismans. Braskhreyfing er
hans rétta heiti.
Sambúð þessara.arma innan
vébanda samvinnuhreyfingar-
innar gerist æ erfiðari með ári
hverju og mengunaráhrifa
braskarmsins er þegar farið að
gæta innan hinna tveggja. Það
er þvi eitt brýnasta verkefni
allra baráttumanna raunveru-
legrar félagshyggju og hrein-
ræktaðrar samvinnustarfsemi
að koma á bandalagi með
byggðahreyfingunni og neyt-
endahreyfingunni til að útrýma
braskhreyfingunni af vettvangi
islenskra samvinnumanna.
Upphaf sliks bandalags kann að
felast i nánari greiningu á
hverjum hinna þriggja arma.
Byggðahreyfingin
A fyrri hluta þessarar aldar
grundvallaðist sókn islenskra
samvinnumanna fyrst og
fremst á sigrum félagshyggj-
unnar meðal ibúa hinna dreiföu
byggða. Framleiðslan og
verslunin voru tengd saman
með heilsteyptu skipulagi.
Fyrirtæki á félagslegum grunni
urðu máttarstólpar héraðanna.
Samvinnustarfið var meðal
helstu varnaraðgeröa gegn si-
felldri byggðaröskun. t öllum
landshlutum eru merki þessar-
ar baráttu. Þegar verslunin
reyndist duga skammt voru
færðar út kviarnar. Sláturhús,
frystihús, fiskerkunarstöðvar,
bátafloti og togarar bættust
smátt og smátt i flokk þeirra
framleiðslutækja sem rekin
voru á grundvelli samvinnu-
skipulags byggðahreyfingar-
innar. Fjármagnið var form-
lega i höndum fólksins sjálfs og
fyrirtækin voru efld heima i
héraöi en ekki flutt burtu þegar
hart var i ári eins og viða vildi
brenna við þar sem gróöaöfl
einkaframtaksins réðu rikjum.
Að visu reyndust einstök kaup-
félög byggðahreyfingarinnar
ekki eins lifandi vettvangur lýð-
ræðislegrar ákvörðunartöku og
æskilegt hefði verið. Stjórn-
endurnir geröust of einráöir og
samvirkjun félaganna hvarf i
skuggann af sterku miö-
stjórnarvaldi. Slikir vankantar
breyta þó ekki þeirri grund-
vallarstaðreynd að uppbygging
byggðahreyfingarinnar felur i
sér einhverja mestu fram-
kvæmdasigra islenskrar félags-
hyggju.
Neytendahreyfingin
Vöxtur þéttbýlisins á siðari
áratugum hefur stuðlað mjög aö
eflingu samvinnustarfs meðal
verkalýðs og annarra launþega.
Neytendur bæjanna hafa tekið
höndum saman og háð kjara-
baráttu sina á tvenns konar vett
vangi. Annars vegar með starf-
semi launþegahreyfinganna.
Hins vegar með eflingu kaupfé-
laga sem tryggja lægra vöru-
verð og þar með verulegar
kjarabætur Mesta félagsmanna
aukning samvinnuhreyfingar-
innar hefur undanfariö verið
bundin við neytendakaupfélög-
in. Þótt þetta samvinnustarf
hafi viða náð góðum árangri
hefur það á miklvægustu stöð-
unum, Reykjavik og nágrenni,
orðið að heyja harða baráttu við
fjandsamleg stjórnvöld sem
kappkostaö hafa að setja neyt-
endahreyfingunni stólinn fyrir
dyrnar. Ahrifum kaupmanna-
valdsins hefur verið beitttil hins
itrasta. Sömu ihaldsöflin og
standa aö hermanginu með
braskarmi Sambandsins kapp-
kosta aö halda niðri hinni fé-
lagslegu samvinnuhr. i þétt-
býlisversluninni. Með slikri
samfléttun hugsmuna i hlutafé-
lögum ihalds og braskarmsins
hefur tekist að koma Troju-
hesti i herbúöir isienskra sam-
vinnumanna. 1 staö þess að ein-
beita sér að sameiginlegum
verkefnum þurfa neytenda-
hreyfingin og byggðahreyfingin
að glima við vandamál sem
koma með eflingu braskhreyf-
ingarinnar.
Braskhreyfingin
Um og eftir 1950 fór þriðji
armur samvinnuhreyfingarinn-
ar að eflast. Skipulag þessarar
starfsemi var hlutafélagaform-
ið og var það valið af tvennum
ástæðum. 1 fyrsta lagi til að
auövelda samkrull með gróða-
öflum einkaframtaksins sem
einnig áttu hlut i þessum fyrir-
tækjum. t öðru lagi til aö for-
stjórasveit Sambandsins hefði
öll tök i þessum armi og hinir
óbreyttu félagsmenn komu þar
hvergi nærri. Starfsemi hlutafé-
laganna var aldrei til umræðu á
aðalfundi Sambandsins, hinir
kjörnu fulltrúar félagsmann-
anna höfðu engan aðgang að
þessari nýju starfsemi. Starfs-
hættir kapitalismans og lögmál
gróðahyggjunnar höfðu haldiö
innreið sina i herbúðir islenskra
samvinnumanna.
Samkrulliö með ihaldsöflun-
um og afnám samvinnuforms-
ins eru aðeins tvö af einkennum
braskhreyfingarinnar. Hið
þriðja er að burðarásar hennar
eru hlutafélög sern aðallega
hafa hagnast á hermangi.
Reginn og Oliufélagið eru mátt-
arstólpar braskhreyfingarinn-
ar. Reginn hefur skapað Sam-
bandinu mikinn gróða af fram-
kvæmdum i þágu hersins. A sið-
asta ári nam þessi hreini ágóða-
hlutur rúmum 12 millj. kr. og er
það mun meira en sá hagnaður
sem fjöldi byggðakaupfélaga
hefur skilað. Þetta fé rann að
veruiegum 'hluta til Sambands-
ins. Einnig var Reginn nýlega
notaður til að kaupa 10 milj. kr.
hlutabréf i Arnarflugi h.f. og er
það enn eitt dæmið um nýjan
samkrullsvettvang með gróða-
öflum einkaframtaksins.
Starfsemi Oliufélagsins á vett-
vangi hernámsviðskiptanna er
löngu kunn og má lesa hluta
þeirra sögu i dómum Hæstarétt-
ar. Skipulag Oliufélagsins var
snibuglega úthugsað bragð til aö
flækja byggðaarm samvinnu-
starfsins i net braskhreyfingar-
innar. Auk hlutafjár Sambands-
ins var Oliufélagið grundvallaö
á hlutafé fjölmargra byggða-
kaupfélaga, t.d. KEA og KA svo
að tvö hin stærstu séu nefnd, og
framlagi frá ihaldsöflunum og
var Hvalur h.f. (félag Sveins
Benediktssonar o.fl.) og önnur
útgerðarfyrirtæki þar fremst i
flokki. Þessi hlutafjáreign
kaupfélaganna i Oliufélaginu
hefur skilaö þeim allháum upp-
hæðum á siðustu áratugum og
þannig veitt þeim hlutdeild i á-
vöxtum hermangsins. Hlutur
byggðahreyfingarinnar i her-
námsviðskiptunum er þó, sem
betur fer, greinilega minnstur
en nægir samt til að menga
hana af spillingu braskhreyf-
ingarinnar.
Hreinsun
Þegar hinn aldni frumherji
byggöahreyfingarinnar, bænda-
höfðinginn i Skagafirði, hefur
fengiö svar við spurningunni um
hvernig kaupfélögin tengjast
gróðanum af hermanginu, er
vonandi að hann beiti áhrifum
sinum meðal samvinnumanna i
Skagafiröi til að koma á banda-
lagi byggðahreyfingarinnar og
neytendahreyfingarinnar gegn
braskhreyfingunni. Hlutafé-
lagakeðja braskarmsins i is-
lenskri samvinnuhreyfingu er
helsti mengunarvaldurinn i
gróðurreit félagshyggjunnar.
Reginn, Oliufélagið og aðrir
angar braskarmsins hafa leitt
lögmál kapitalismans og gróöa-
hyggjunnar til mikilla valda i
höfuðvigi samvinnuhreyfingar-
innar og stjónunarstaða for-
stjóranna, sem m.a. er grund-
völluö á yfirráðum þeirra i
braskhreyfingunni, hefur gert
lifandi lýðræðishreyfingu að
miðstýrðu skrifstofuveldi. 1 stað
hins félagslega valds fólksins er
komin drottnun gróbafikinna
forstjóra. Það er brýnasta verk-
efni islenskra samvinnumanna
að hreinsa braskarminn alger-
lega burtu. Til þess verða
byggöahreyfingin og neytenda-
hreyfingin aö taka höndum
saman.
—A.