Þjóðviljinn - 28.06.1977, Síða 9

Þjóðviljinn - 28.06.1977, Síða 9
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriöjudagur 28. júní 1977 Spjallað við Björn Þorsteins- son prófessor um Reykjanesið SUMARFERÐIN ÁSUNNUDAG Heykjanesskaginn varö vaxtarbroddur nýsköpunar Islenskra atvinnu hátta á siöari öldum. Hvarvetna má sjá minjar um útgerö. Þetta gamla spil má sjá I Leirunni (Ljósm.: GFr) ELDSUMBROT Um allt Reykjanes má sjá hinar fornu vermannagötur. t gegnum grátt ögmundarhraun hlykkjast grænn stigur eins og ormur. Sagan segir aö ögmundur nokkur hafi rutt hann og tekiö siöan toll af veg- farendum en veriö veginn um slöir og heygöur austan viö hrauniö. (Ljósm: GFr) Sumarferð Alþýðu- bandalagsins í Reykjavík verður farin á sunnudag- inn kemur. Meðal þjóð- kunnra leiðsögumanna verður Björn Þorsteinsson prófessor en hann hefur verið undirbúningsnef nd- inni til ráðuneytis ásamt þeim Birni Th. Björnssyni listfræðingi og Þór Vigfús- syni conrektor. Þjóðviljinn náði tali af Birni prófessor og bað hann að fræða les- endur dálítið á leiðinni sem farin verður og varð hann góðfúslega við þeirri bón. — Fyrsti áningarstaðurinn er Strandarkirkja, Björn, hvernig stendur á hinni miklu helgi þeirr- ar kirkju og áheitum á hana? — Kirkjan stendur upp úr á langri strönd þar sem skipum hætti viö aö stranda. Dönsk stjórnvöld töldu óþarfa aö koma upp hafnarmerkjum og vitum áö- ur fyrr þar sem aöeins væri siglt á sumrin og þá væri bjart en þaö var auövitaö mesta vitleysa. Þess vegna kom kirkjan i staö hafnar- merkis og menn fóru aö heita á hana til að ná landi. í Kaldaðar- nesi i Flóa var Krossinn helgi, sem var mikill áheitakross, og þegar hann var af lagður eftir siðaskiptin hefur helgi hans etv. flust yfir á Strandarkirkju. Verndarkirkjur og verndar- krossar voru algengir áður en brýr og hafnir komu til sögunnar en Kaldaðarnes eða Kallaðarnes eins og það hét áður var einn mesti ferjustaöur hérlendis. — Siöan veröur ekiö um Sel- vog. Þar voru áöur rikir bændur? — Já, hann hefur veriö gras- gefnari heldur en nú er oröiö. Ekki er vitaö hvenær landeyöing hófst þar en hún var komin vel á veg á siðustu öld. Fyrir utan er Selvogsbanki og sagt var aö þar hafi fiskgengd veriö svo mikil aö menn hafi rétt róiö út fyrir land- steina og fyllt bátinn og siöan hafi verið róiö aftur á bak inn í vörina aftur. Aöur fyrr voru þekktir bændur i Selvogi. A 15. og 16. öld voru stór- höfðingjar hér á landi sem kölluö- ust Erlendungar og eitt af höfuö- bólum þeirra var Strönd I Selvogi. Þar bjó Erlendur sterki og þar var lögmannssetur. — Eldsumbrot hafa breytt mjög útliti Reykjanesskagans á sögulegum tima. — Já, þessi skagi er yngsti hluti íslands, og hefur oröið til aö mestu leyti eftir isöld. t Sandvik sem ekiö veröur fram hjá hlykkj- ast Atlanitshafshryggurinn á land eins og Miðgarðsormur og má sjá þar gjár og sprungur er halda óslitiö áfram inn 1 landiö og eru t.d. gjárnar á Þingvöllum i beinu framhaldi þar af. Skv. kenningum jaröfræöinga var Amerika i fyrndinni áföst Evrópu en Drottinn leit það óhýru auga og sleit Ameriku frá og rak hana i vestur en fékk bakþanka og skaut upp landi hér, en þaö er hins veg- ar að reyna aö klofna i tvennt og eftir þvi sem það gliðnar fyllist miöjan af gosefnum jafnóöum. Og i Sandvik gengur eldvirknin á land. Þegar land byggist veröa gos noröarlega á svæöinu. A Hellis- heiöi eru t.d. gos frá sögulegum tima en svo flytjast gosstaðirnir sunnar og sunnar og um siöa- skipti eru eldgosin komin út i hafsauga og veröa þar allt fram á siöustu áratugi 19. aldar. Um 1830 sukku Geirfuglasker út af Reykjanesi og eftir þaö er geir- fuglinn dauöadæmdur, hann komst ekki upp i Eldey. — Nú veröur stoppaö I ög- mundarhrauni. Eru ekki merki- legar minjar I þvi? — Jú, þar sem ögmundar- hraun er núna hefur getaö veriö blómleg byggö áöur og i miöju hrauninu má sjá rústir af miklum bæjum. Þetta er kurteist hraun þvi aö þaö fer inn um dyrnar á bænum og rennur yfir stofugólfiö en flýtur ekki yfir veggi. Þaö fer jafnvel utan um stoöirnar svo aö maöur getur stungiö niöur stafi þar. — Viö veröum aö fara fljótt yfir sögu, og ekki má gleyma Krýsu- vik. — Nei, þar var höfuöból og sýslumannssetur og mikil auö- sæld eins og reyndar á öllum skaganum þvi aö á Reykjanesi var góöviörasamt og snjólétt. Fé gekk sjálfala allt áriö og Herdis- arvikur-Surtla, sem 'féll fyrir hundum og mönnum áriö 1951, sú siöasta af fiárkyni Ingólfs Arn- arssonar, eins og ég segi stund- um i gamni, en hún haföi veriö I 3 ár I útlegö og eftirlýst vegna niö- urskuröarins 1948. 1 Krýsuvik var eitt mesta fjárbú landsins. — Hvaö viltu segja um Grinda- vik? — Hún á sér mikla sögu. Þar voru höfuöstöövar englendinga á 15. og fyrri hluta 16. aldar. Grindavík var þeirra Keflavikur- flugvöllur. Þeir höföu þar virki og þar var farið aö þeim. Diörik frá Mynden fór og drap þá 1533 og is- lendingar, m.a. Erlendur sterki á Strönd, fóru aö þeim á ný 1539 eft- ir aö hafa drepið Diörik. 1 Grindavík eru 3 hverfi, Járn- geröarstaöarhverfi, Þórkötlu- staöarhverfi og Staöarhverfi. A siöustu öld lagöi Einar i Garöhús- um grundvöllinn aö þorpinu i nýj- um siö. Hann haföi útgerö og beitti sér fyrir hafnargerö. Faöir hans var sauöfjárbóndi og lét gera garöa út i skerin til aö fé flæddi ekki. Einar lét svo veröa sitt fyrsta verk aö nota þessa garöa i hafnargeröina. — Svo aö enn sé fariö fljótt yfir sögu, þá verður einnig ekiö um annan frægan útgeröarstaö,Hafn- ir. Hvaö viltu segja mér um þær? — 1 Höfnum eru þessar marg- frægu útverstöðvar og eitthvert auöugasta svæöi landsins á sinum tima og lika einn allsherjar- strandstaöur. Eitt frægasta strandiö var fyrir u.þ.b. einni öld. Þá strandaöi þar þrimöstrungur- inn Jamestown sem haföi veriö aö flytja timbur frá Boston til Bret- lands og á aö hafa veriö meö silf- urgrjót sem kjölfestu. Skipiö lenti i ofviöri I Noröursjónum og lask- aöistog yfirgaf áhöfnin þaö. Skip- iö týndist en sigldi noröur og lagö- ist i ösabotna i Höfnum. Þar hömuðust menn viö aö skipa upp úr þessu ágæta strandgóssi en um haustiö gerði ofsaveöur og þá brotnaöi skipiö. Þá voru menn rétt búnir að taka ofan af efstu lestinni svo aö þeir komust aldrei niöur I silfriö. Þetta strand er alltaf kallaö Jamesarstrandiö og hófst þá mikil timburhúsamenn- ing suöur meö sjó og inn til Reykjavikur vegna timbursins úr skipinu. Elstu timburhús á þessu svæöi eru smiöuö úr þvi. — Hvert er haldið úr Höfnum? — Viö förum yfir skagann til Keflavikur og sréan út meö aö Hvalsnesi sem er einkum frægt fyrir Hallgrim Pétursson og dvöl hans þar. En þjóösögurnar um auma vist Hallgrims þar eru helgisögur og litið aö marka þær. Hallgrimur var heföarklerkur á sinni tiö undir handarjaöri á- hrifamikilla biskupa. A Hvalsnesi er núna einhver fallegasta kirkja landsins, hlaðin úr steini. — Hér hefur veriö stiklaö á á- kaflega stóru og á fátt eitt minnst en I Alþýðubandalgsferöinni á sunnudag gefst tækifæri á aö sjá þessa staöi meö eigin augum og fræöast frekar. — GFr Þriöjudagur 28. júni 1977 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9 Sögualdarbærinn í Þjórsárdal. Fjær sést I byggingar Búrfellsvirkjunar. Aöalhús bæjarins er skáli en stofa kemur I framhaldi af honum. Afhýsin sem ganga þvert á skála eru kamar til vinstri og búr til hægri. (Myndir tók GFr) Sögualdarbærinn er vönduð smíð Otveggir skálans eru bogadregnir eins og tiökaöist á söguöld. Sögualdarbærinn i Þjórsárdal/ sem afhentur var forsætisráðherra á föstudag, er mikið mann- virki og dýrt. En hvað sem segja má um mann- virkið frá fjárhagslegu og sögulegu sjónarmiði þá ber það vott um ákaf- lega vandað handbragð. Hleðsla og smíði bæjarins tóku3 ár og hafa þar snjallir menn farið höndum um. Þess vegna er ánægjulegt að koma inn i þennan bæ sem valið hefur verið fagurt bæjar- stæði á hól i krika nokkrum og skammt frá fellur foss af brún. Og þá er ekki um annað að ræða en loka augum fyrir því hversu lítið er að gerast í fornleifarannsóknum og eins hinu að uppistöðu- veggir bæjarins eru úr járnbentri steinsteypu, sem að sjálfsögðu er vandlega falin. Sá islendingur núlifandi sem mest veit um byggingalist, forna og nýja, teiknaöi sögu- aldarbæinn, gerði likan af honum og var ráðunautur um alla gerö hans. Það er Höröur Agústsson. Þrir frábærir garðlagsmenn, þeir Stefán Friðriksson, Stefán Stefánsson og Gunnar Tómas- son, önnuðust vegg- og torf- hleöslu en feögarnir og tré- smiðirnir Bjarni Ólafsson og Gunnar Bjarnason sáu um tré- verk. Sá siðarnefndi fór til Noregs til að kynna sér forna húsasmið. Jóhann Már Mariusson verkfræöingur og Lúövik Leósson tæknifræöingur sáu um útreikninga. Við afhendingu bæjarins fyrir Hvað sem segja má um bælnn frá fjárhagslegu eða sögulegu sjónarmiði helgi lýsti Hörður Agústsson húsakynnum og þeirri vitneskju sem liggur að baki smiði hans. Við grunnmynd sögualdar- bæjarins er farið nákvæmlega eftir bæjarrústunum i Stöng sem eru þarna skammt frá. Eins og kunnugt er fóru fram miklar samnorrænar fornleifa- rannsóknir i Þjórsárdal fyrir strið og voru þá grafnir upp margir bæir þar sem allir fóru i eyði i Heklugosi 1104 en það er mesta gos úr þvi eldfjalli sem sögur fara af. Þarna hefur áður verið blómleg byggð með um 20 bæjum og sóknarkirkju á Skeljastöðum . Bærinn á Stöng er af svo- nefndri þjóðveldisgerð en eldri er landnámsgerðin sem ein- göngu er einn eldaskáli. Fyrst er gengið inn i anddyri eða önd. Beint inn af öndinni er kamar i afhúsi með rennum til veggja. tlr önd er gengið I elda- skála eða setaskála og er honum deilt i tvennt, karlaskála og kvennaskála. A gólfi er eldstæði og setin til beggja handa. Þar sat fólk við vinnu sina og svaf i rúmstæðum upp af. Hörður lýsti þvi yfir að hann hefði ekki treyst sér til að teikna þau vegna skorts á heimildum. Úr skála er gengið inn i stofu. Þar eru bekkir á báða bóga, borö fyrir framan og kvenna- pallur fyrir innan. Úr skálanum er einnig gengið i stórt búr meö feiknstórum keröldum eða sáum. t bænum á Stöng mótaöi greinilega fyrir þessum sáum og fundust mas. leyfar af skyri i botni þeirra. t Stangarbænum er hægt aö fá nákvæma vitneskju um alla þessa grunnmynd, um innstafi og útstafi, hæð og breidd bekkja, palla og seta. Meiri óvissa er hins vegar um efri hluta bæjarins og sagði Hörður að hann hefði tekið tillit til ýmissa atriða i fornri byggingarlist sem bæði væri enn til i byggingum og skrif- legar heimildir um. Þiljurnar eru t.d. settar saman sem nokkrar fornar skagfirskar þiljur en þær eru raktar til norræns stafverks og eru hreinræktaðar miðalda- þiljur. Digrir stafir eru læstir saman með aursyllum, hærri syllum og þverbitum. Þvertré ganga um þver hús en ásar eru með veggjum. Það eru hliðásar eða brúnááar og mæniás sem dvergur heldur uppi. Þessi uppbygging er enn til i fornum hlöðum i Skaftafelli. 1 stofu eru engir innstafir og þakið er sjálfberandi og i kamri og búri er einása þak. Þá er ótalinn klefi i anddyri og lokrekkja milli karla- og kvennaskála. Hörður Agústsson las nokkra kafla úr Njálu, Grettissögu, Laxdælu og Eglu og vitnaði i fleiri sögur til stuðnings máli sinu og sáu menn þá atburði i gleggra ljósi en áður. Bærinn allur er geysimikill en þó munu hafa verið til mun stærri bæir til forna. —GFr

x

Þjóðviljinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.