Þjóðviljinn - 19.09.1978, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriðjudagur 19. september 1978
Jón Viðar
Jónsson
skrifar um
leikhns
ISonur
skóarans
Edda Björgvinsdóttir (Fleur), Emil Gu&mundsson (óli) og Kristin
Bjarnadóttir (Disa) I leikriti Jökuls Jakobssonar Sonur skóarans og
dóttir barkarans eöa söngurinn frá My Lai.
lýöræðis og frelsis. Kap hrindir af
staðefnalegri viðreisn i þorpinu,
þar sem allt hefur veriö i eymd
og volæði siðan fabrikkan lokaði.
Hann kaupir verksmiðjuna og
hefur þar framleiðslu á efni, sem
„getur breytt ásýnd heils
byggðarlags”, einsogþað heitir á
tviræðu máli leikritsins. Loks
þegar Jói áttar sig á hvers konar
eiturefni á að fara að framleiða
grþur hann til þess örþrifaráðs
að reyna að sanna fyrir þorpsbú-
um með hjálp spiladósarinnar og
Fleurs hver hér sé á ferðinni, en
auðvitað sannar hann aðeins sök
úr hlutverki Disu. Hún mun aldrei
hafa leikið hér á landið áður, og
þetta er i fyrsta skipti sem ég sé
hana á sviði, það er engin ástæða
til að efast um að hún sé ágæt
leikkona, en kostir hennar nýtast
ekki i þessu hlutverki.
Tvö plön
Eittaf því sem gerir þetta leik-
rit óvenju erfitt i uppsetningu er
að fá hin tvö „plön” þess, sögu
þorpsbúa og táknleikinn, tíl að
mynda eina heild. Meginaöferö
höfundar til að leysa þennan
Heildarsýn
Erlingur Gislason (Kap), Róbert Arnfinsson (oddvitinn) og nokkrir þorpsbúar (Jóhanna Norðfjörð,
Þórunn Magnúsdóttir og Briet Héðinsdóttir).
og dóttir
bakarans
Eftir JÖKUL JAKOBSSON
Leikstjóri: Helgi Skúlason
Leikmynd: Magnús Tómasson
Leikrit Jökuls Jakobssonar
fjalla gjarnan um einstaklinga
sem lifa i veröld sjálfsblekkingar
og tálsýna, meira og minna úr
tengslum við þann veruleika, sem
lætur enga drauma rætast. Stund-
um hefur manm virst sem verk
hans værulitið annað en samsafn
af skipreika fólki, sem nær engu
sambandi hvert við annað vegna
þess að það righeldur i firrur
■ sinar af ótta viö að veruleikinn
brjótí það niður. 1 síðasta leikriti
Jökuls, Syni skóarans og dótt-
ur bakarans eða Söngnum frá
My Lai, gegnir fólk af þessu
tagi enn þá veigamiklu hlut-
verki, en við sjáum það i öðru
ljósi en áður. Þetta fólk er ekki
lenguraumkunarvertvegna þess
að það nær ekki sambandi við
aöra menn, heldur vegna þess að
það hefur ekkert samband við þá
veröld sem þaö lifir i. Sjálfs-
blekking og falskar hugmyndir
eru ekki aðeins böl einstakra
manna, þær eru bölvun heildar-
innar, alls mannkyns og þeir sem
gerast boðberar þeirra bera
þunga sekt á heröum sér. Albjart-
ur, gamli þorpskennarinn, sem
biður eftir skeyti frá frönsku aka-
demiunni um að hún hafi sam-
þykkt doktorsritgerö hans, ein
háðskasta skopmynd Jökuls af
borgaralegum menntamanni, er
slikur maður; hann innrætti Jóa,
syni skóarans, ungum trú á gull-
aldarhetjur, sem berjast fyrir
frelsi og manndáð og fórna lifi
sinu fyrir göfugar hugsjónir.
sæis. Hér segir vissulega frá lifi
og örlögum vanalegs fólks i
islensku sjávarplássi, en leikritið
er einnig táknleikur, þar sem
óhlutkennd fyrirbæri á borð við
kapitalismann (Kap) og striðs-
hrjáðar þjóðir þriðja heimsins
(Fleur) birtast holdi klæddar.
Aðalpersóna leiksins er Jói, sem
Þessi hugsjónamennska gerði
Jóa siðar aö fjöldamoröingja i
fjarlægu landi, þar sem hann hélt
sig vera að verja vestrænt frelsi
ogmenningu. Þaðsem gerir þetta
leikrit svo frábrugðið öðrum
verkum Jökuls er tilraun þess til
að bregöa upp heildarsýn, sýna
hversu samtengd örlög allra
manna eru og minna okkur á að
við berum ábyrgð hvert á öðru.
Það leynir sér ekki að höfundin-
um hefur legiö mikiö á hjarta og
sums staöar virðist mér löngun
hans til aö setja rétt yfir verstu
bölvöldum mannkyns hafi veikt
verkið. Jökull reyndi sjaldan að
móralisera yfir mönnum, gaman-
semi og háö voru hans tæki til að
stínga á kýlunum.
Til þess að koma boðskap sin-
um á framfæri sprengir höfundur
flesta ramma hefðbundins raun-
snýr aftur til heimaþorps slns,
forframaður heimsborgari og
striðshetja. Eina herfangið, sem
hanntók i þorpinu i landinu „hinu
megin i heiminum”, þar sem
hann tók þátt i aö drepa fólkið, er
spiladós, sem hann tók úr hnefum
litillar stúlku, slitnum frá llkam-
anum. Um svipað leyti og Jói
kemur birtíst dularfull stúlka,
austræn i yfirbragöi, „Fleur”
eins og Albjartur nefnir hana, og
segist vera að leita að spiladós-
inni sinni. Hún er i fylgd meö
tveimur grunsamlegum náung-
um, sem ætla greinilega að koma
réttlæti yfir morðingja ættmenna
hennar. Jói er hins vegar i för
meðauðugum kapteini, Kap, sem
hann hefur þjónað lengi og dyggi-
lega; m.a. voru fjöldamorðin
framin fyrir tilstílli Kaps i nafni
á sig einan. Náungarnir tveir
stiga nú fram og refsa honum á
hæfilegaógeðsleganhátt.en áður
en allt er um seinan tekst honum
þó aö koma verksmiðjunni fyrir
kattarnef.
Inn i þennan söguþráð fléttast
dálltil ástarsaga, Jói hittír gömlu
kærustuna sina, Disu, dóttur
bakarans, sem er nú kona lyf-
salans. Heldur lltið virðist mér i
þessa sögu spunniö frá hendi
höfundar og ég get ekki séö aö
hún standi undir þvi hlutverki
sem hún færi seinni hluta leiksins
þegar Disa hvetur Jóa óbeint til
þess að fara og eyöileggja verk-
smiðjuna. Að minnsta kosti
verður ekki ljóst I sýningu Þjóð-
leikhússins hver er tílgangur
þessa ástarævintýris og Kristinu
Bjarnadóttur verður ekki mikið
vanda er aö beita ýkingu, einföld-
un og skopstælingu I lýsingu sinni
á þvi fólki sem byggir heim
hversdagsveruleikans. Þetta er
svipuð aðferð og Laxness beitir
viða, t.d. I Heimsljósi, og óneitan-
lega er margt i þorpslýsingu Jök-
uls sem á sér hliðstæöu á Sviðins-
vik undir Óþveginsenni. Þannig
tekst að brúa bilið milli tákn-
hyggju og raunsæis, hefja veru-
leikalýsingu verksins yfir eftir-
öpun á hlutunum og ljá táknræn-
um þáttum þess yfirbragð hins
raunverulega.
Þvl miður er þessari aðferð
ekki beitt I sýningu Þjóðleikhúss-
ins. Afleiöinginersú,að I stað tví-
ræðni og spennu leikritsins kemur
stllleysi og afkáraskapur. Þar
sem umhverfislýsingarnar ein-
kennast mjög af útvötnuöum
natúralisma verða þær persónur
sem gegna táknrænu hlutverki
ankannalegar og utangátta. Ég
get ekki komið auga á neina
grundvallarstefnu sem fylgt hafi
verið og sums staðar er engu lik-
ara en leikarar og leikstjóri hafi
beinlínis forðast að lesa á milli
llnanna ogleggjaframmeðvitaða
túlkun á þvl sem fram fer. Ahorf-
andi, sem aðeins sér sýninguna,
— og því miður er leikritið enn
ekki komið út, þannig að hún er
ein til vitnis um það gagnvart al-
menningi, — hlýtur að draga þá
ályktun að hér sé um óvenju
sundurlaust og tætingslegt leikrit
aö ræða. Það vottar ekki fyrir
þeirri tilraun til að afhjúpa or-
sakasamhengi og sýna hversu
samtvinnuð örlög einstaklinga og
þjóða eru sem blasir við I texta
Jökuls.
Góð efni í
sviðspersónur
Hefðbundinn sálfræðilegur
leikur eyðileggur i mörgum til-
vikum táknrænt og pólitlskt hlut-
verk einstakra persóna. Sam-
félagslegt eðli þeirra hverfur
fyrir einstaklingsbundnum sér-
einkennum, sem aðeins geta átt
upptök sin i skapgerð hvers og
eins. Glöggt dæmi er meðferð
Róberts Arnfinnssonar á oddvit-
anum. Oddviti Jökuls er kaldrifj-
aður gróðahyggjumaður, lýð-
skrumari og bragöarefur sem
svífst einskis til að mata krókinn,
náskyldur Pétri þrihross i Heims-
ljósi. I lýsingu Róberts fer harla
litið fyrir þessum eiginleikum.
Hann gerir oddvitann að jarð-
bundnum bóndakalli, stað-
föstum og hagsýnum búsýslu-
manni, sem erhreintekkilaus við
velvild og góðgirni, þó að hann
sé Soldiö rustafenginn I fasi og
sérsinna. Sömu sögu er að segja
um parið Albjart og Matlhildi,
sem Rúrik Haraldsson og Þóra
Friðriksdóttir leika. Pariö lifir I
gylltri veröld smáborgara-
skaparins, þar sem allar um-
gengnisvenjur eru lögnu orðnar
tómur skripaleikur og karlinn á
aö vera riddari og kavalér sem
ber brothætta kvenpersónuna á
höndum sér. En á bak við þessi
ritúöl hnignandi stéttar leynist
örvænting, lifsleiði, hatur og
kvalalosti. Frá hendi höfundarins
hygg ég að þarna séu góð efni i
snjallar sviðspersónur, þó að
þeim Rúrik og Þóru verði harla
litið úr því. Matthildur verður aö
einhvers konar stllfærðu af-
skræmi og litlu betur fer fyrir Al-
bjarti i höndum Rúriks. Að visu
tekst leikaranum að koma von-
leysi og eymd persónunnar til
skila I stuttu rúmsstokksatriði,
þar sem þau skötuhjú eru ein, ai
sú hlið hverfur alveg þegar
Albjartur setur upp grímu
klassikersins og húmanistans,
þar drukknar allt I persónulegum
skringilegheitum. Engum áhorf-
anda gæti dottið I hug aö mark sé
takandi á lifsviöhorfum þessa
fólks. Þetta er mjög slæmt, þvi að
það er nú einu sinni Albjartur
sem kemur innhjá Jóa þeim hug-
myndum sem gera hann slðar aö
morðingja. Túlkun Rúriks rýfur
þannig rökhugsun leikritsins og
drepur á dreif þeirri siðrænu á-
byrgð sem höfundur leggur Al-
bjarti á herðar.
Stefnuleysið
og Jói
Stefnuleysi sýningarinnar
kemur einna verst niður á Jóa,
sem mér virðist raunar vera
nokkuð þokukennd persóna frá
hendi höfundarins. Arnari Jóns-
syni tekst ekki heldur að leiða
okkur i sannleika um hver Jói sé
né hvaðfyrir honum vaki.enda er
það nánast ógerningur liggi
merking annarra þátta sýningar-
innarekki ljós fyrir. Arnar gerir
Jóá að glæsilegum heimsmanni,
en það er erfitt að kyngja þvi að
jafn veraldarvanur maður skuli
vera annar eins vingull oe ein-
feldningur og Jói reynist vera.
Jói þekkir til 4æmis ekki
húsbónda sinn betur en svo, að
það rennur ekki upp fyrir
honum fyrr en seint og um siðir
hvaö á að fara aö framleiöa i
verksmiðjunni. Og honum ætlar
aldrei að skiljast að samkvæmt
reglum hefðbundinnar Réttvisi