Þjóðviljinn - 03.04.1980, Qupperneq 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 3. april 1980
Björn Þorsteinsson
Einar Laxness;
Jón Sigurösson forseti
1811-1879
Yfirlit um ævi og starf
i máli og myndum.
Sögufélag
Reykjavik 1979.
Fyrir allmörgum árum bauð
gamall Hafnarislendingur mér i
kynningargöngu um Kaup-
’mannahöfn. Hann hafði búið þar
langdvölum milli striða, en varla
litið staðinn siðustu 20 árin. Hann
var nýkominn aö heiman og ætl-
aði að rifja upp gömul kynni.
Fyrst skyldi farið á Indisk bar,
sem mér skildist að heföi veriö
huggulegur gleöistaöur i den tid.
Þegar þangað kom var Snorrabúö
oröin stekkur og haföi breyst i
ameriskan milk-bar meö hænsna-
prikum i staö hæginda. Viö héld-
um þvi áfram göngunni I leit að
gömlu Kaupmannahöfn. Eftir
rúmlega tveggja stunda rjátl
milli öldurhúsa fundum við loks
góöan og gildan næturstað að
dómi leiötoga mins. Þar voru
mikil salarkynni, lágvær músik,
en mikið skvaldur og loft mettað
vindlasvælu og vinangan. Við
vorum varla sestir, þegar leiðtog-
inn færðist i hraukana og tók að
syngja fullum hálsi:
Snemtna löan litla i
iofti bláu „dirrindi”, —
Ég varö skelfdur, þvi að vinur-
inn hafði enga tenórrödd, og
reyndi að stööva hávaðann.
Þegar hann komst til sjálfs sin
aftur, þvi að hann hafði hrokkiö
úr sambandi viö hversdagsleik-
ann rétt sem snöggvast, — leit
hann á mig meö þjósti. Hann
kvaðst vonast til þess að ég vissi
að nú loks værum við komnir
heim til draumalandsins. ,,A slik-
um stöðum hefur islensk tunga
jafnan hljómað skærast, hér hafa
innilegustu ættjarðarljóðin verið
ort. Þegar reykjarsvælan er oröin
svo þykk að hnifur getur staðið i
henni, þá tekur heiölóan fyrst aö
syngja í hjarta Islendingsins, sól-
in að roða tindana við fjallavötnin
og skina yfir landið á sumarvegi.
Hér i borginni við sundið varð til
hugtakið islensk menning, hér
var íslendingi forðað frá þvi aö
troðast ofan i dægurþras og
hreppakryt heima á Islandi — hér
varö hann sómi íslands, sverð og
skjöldur.”
Ég man að vinurinn rak hnef-
ann i borðið siðustu setningunum
til áherslu og glösin stigu þjóð-
ræknisdans, en hann var þegar
kominn upp á Heklutind og horföi
yfir landið friöa. Góðlátlegur,
hæruskotinn Dani kom þá að
boröinu og spuröi kankvis, hvort
slest heföi upp á vinskapinn. Eg
kvað okkur hjartans vini, en
greina á um tónlist, en hann taldi
þaö ekki jafnalvarlegt ágrein-
ingsefni og kvenfólk og pólitlk. Aö
þeim töluðum orðum tóku þeir að
ræða um forystuhæfileika Staun-
ings og ættjarðarhyllingarnar
köfnuðu i svælu og reyk.
Sögufélagið gaf út á aldarártfð
Jóns Sigurðssonar óvenjufagra
bók til kynningar i máli og mynd-
um á ævi hans og störfum. Ef
Kaupmannahöfn verndaði hann
frá þvi að mengast „við daglegt
slabb og querelas þeirra Reyk-
Björn Þorsteinsson skrifar um
bókmenntir
JÓN FORSETI
samtíð hans og forystulið
vikinga”, eins og hann orðaði það
sjálfur, 1850, þyrfti Reykjavik aö
leysa minningu hans úr einangr-
unarviðjum fræðimanna, sem
draga ekki framar aö sér fróð-
leiksþyrstan lýð. Ekkert alþýð-
legt rit var tii um Jón Sigurösson,
áður en Einar gaf út bók sina.Um
frelsishetjuna hafa menn helsí
fræðst af fullyrðingaklausum i
kennslubókum, en þar sigrar Jón
Sigurðsson I hverju máli „með ó-
yggjandi rökum”, svo að sigrarn-
ir verða ieiðinlega auöveldir. Úr
þessu bætir Einar meö fagurri
bók, sem hefur að geyma knapp-
an texta með vel völdum tilvitn-
unum og mikiö myndasafn. Þetta
er þarft rit, og þá sem fýsir meira
að heyra, geta leitað til
Jón Sigurðsson
fjölfróðari bóka. Mér finnst ég
þurfa að taka fram að fræðimenn
eru mikiö nytsemdarfólk sem
hlýtur oft litil laun fyrir mikið
erfiði en morrar þolið við
„að marka og draga á land,
og koma þvi undan kólgu, svo
það kefði ekki alit I sand”.
Svo kvaö Jón Þorkelsson og
vildu fleiri sagt hafa um aðdrátt-
armennina, sem sækist oft seint
úrvinnslan og sjá ekki stundum
atburöi fyrir mönnum. Þeim get-
ur verið fariö eins og bændum á
18. öld, sem skrifuðu kóngi bæna-
skrár og minntust ekki á annan
samfélagsvanda en hórdóm, og
biðja auömjúklega um náðun fyr-
ir að hafa fallið á svelli freisting-
anna en amast ekki við Stóra-
dómi. Eftir þvi sem þekkingin
vex, harðna kröfur um úttekt,
skilning og knappar skýringar á
mönnum og málefnum. Hér hefur
Egill Stardal staðið fyrir útgáfu á
kynningarritum, sem hann nefnir
Menn i öndvegi. Meö útgáfu bók-
anna um Jón forseta og Snorra
Sturluson s.l. ár hefur Sögufélag-
ið farið inn á sömu braut.
I stuttum inngangi gerir Einar
grein fyrir ástandi lands og þjóð-
ar i byrjun 19. aldar og hlutverki
Jóns Sigurössonar. Þá er rakinn
aöalþáttur stjórnmálabaráttu
hans og sögö deili á hinum póli-
tiska réttindaflokki, sem hann
skipulagði og Siguröur Lindal
segir mér aö hafi veriö best
skipulagi stjórnmálafiokkur i
Evrópu á sinum tima. Að lokum
fjallar Einar um einkahagi Jóns,
samneyti hans við samferðar-
menn, snúninga hans i Kaup-
mannahöfn fyrir landann, og
vitnisburöir annarra um hann eru
tilgreindir að lokum. Þessir
þættir eru raktir bæði i myndum
og máli.
Ég veit ekki hve margar
mannamyndir skreyta bókina, en
þær hljóta aö vera á annaö hundr-
aö. Auðvitað eru þær flestar af
körlum, þvi að hér rikti karla-
veldi, en þó var það ekki jafnvold-
ugt og fram kemur I bók Einars.
Þetta mannamyndasafn er mikið
hnossgæti og yfirleitt allvel
prentað, en þar hefðu mátt birtast
fleiri konuandlit. Formæður okk-
ar voru litlu minna myndefni en
karlarnir á 19. öld. 1 Einarsbók
munu samankomnir flestir
myndarmenn, sem eitthvað komu
opinberlega við islenska sögu á
dögum JónsSigurössonar. Sjálfur
birtist hann i mörgum útgáfum,
sjálföruggur höfðingi og kyrrlát-
ur i fasi. A siöum bókarinnar
munu margir Islendingar geta
litiö ættfeöur sina og skyldmenni,
og tugir mynda af bréfum og
skjölum og prentörkum færa les-
andann nær atburðunum en flest
annaö, sem fráer sagt.
Fyrir um 40 árum skoöaöi ég
gerðabók þjóðfundarins á þjóð-
skjalasafni. Ég gleymi aldrei,
hve undrandi ég varð, þegar ég sá
að fundargerðin var eins og speg-
ill atburðanna; — þeir birtust I
sjálfri skriftinni. Ritarinn, Bene-
dikt Gröndal,hafði teiknaö fagur-
lega stórum stöfum undir lokin:
Vér mótmælum allirl — Ég hafði
aldrei áður séð pólitik opinberast
i skrift einni saman. Mynd af nið-
urlagi fundargerðarinnar hefði
fyrir löngu átt að skreyta íslenska
19. aldar sögu, en af þvl hefur
ekki orðið fyrr en hjá Einari Lax-
ness. — Hann birtir myndir af
bókum og ritum Jóns Sigurðsson-
ar, sem vann mikiö brautryðj-
andastarf með útgáfu fræða-
safna um Islenskar bókmennt-
ir, lög og sögu og lagði ásamt
vinum sinum og velunnurum,
eins og Konrad von Maurer,
grunninn að nútima sagn-
fræði hér á landi. Ariö 1874
gaf Konrad út áhrifamestu bók
slöustu alda um íslenska sögu,
Islandvon seiner Entdeckung bis
zum Untergange' des Freistaats.
Þar með tendraðist þjóðveldis-
rómantikin, og hundraö árum sið-
ar var enginn íslenskur sagnfræð-
ingur fær um að leggja neitt hlið-
stætt af mörkum til skýringar á
Islenskri sögu og e.t.v. verður það
aldrei gert.
Við erum enn að miklu leyti
undir áhrifum þess sagnfræð-
ingaskóla, sem þeir Konrad og
Jón Sigurðsson áttu mestan þátt i
að móta á 19. öld. Jón mótaði
mjög skoöanir manna á islenskri
fortið og framtiðarstefnu þjóðar-
innar, en hann var ekki siður
maður hins hagnýta lifs og gaf út
m.a. Litla fiskibók handa fiski-
mönnum á íslandi og Litla varn-
ingsbók handa bændunum og
þóttu báðar nytsemdarrit á sinum
tima og heföu átt skilið ögn meiri
umfjöllun en Einar leyfir sér.
Margar feröabókarmyndir af
skipum, stöðum og mannvirkjum
skreyta rit hans og gera það að
hugþekkri kynningarbók um 19.
öld. í upphafskafla eru myndir af
torfbæjunum, sem komu leiö-
angursmönnum Gaimards kyn-
iega fyrir sjónir 1836, en undir
lokin sést Aöalstræti 1880 á mynd
af útför forsetahjónanna. Þar
hreyktu sér engar hallir i þann
tið, en samt er þar ólikt vistlegra
en á fyrra hluta aldarinnar.
öldin 19. var ekkert stórbylt-
ingaskeið á íslandi, og fáar og
smáar urðu breytingarnar I fé-
lagsmálum, þótt flestu þokaði
fram á leiö. Islendingar voru enn
mjög frumstæð bændaþjóð meö
öllum sérkennum slikra samfé-
laga. Arið 1850 og næstu árin á
eftir voru Islendingar pólitiskt
þreyttir og töldu Jónspólitik
gagnslitla eins og sakir stóðu.
Sumariö 1855 lögðu Reykhóla-
menn vestra fram 47 rikisdali til
styrktar Jóni Sigurðssyni, svo aö
hann þyrfti siður ,,aö neyöast til
aðyfirgefa málefni vor”, og skor-
uöu á fólk meö bréfi i Þjóðólfi aö
senda honum fé. Undirtektir uröu
dræmar, en á sama ári skutu ls-
lendingar saman 600 rikisdölum
til að kristna Kinverja, og 1858
söfnuðust hér 1480 rikisdalir
handa stórhertoganum i Hessen
svo að hann gæti reist myndar-
lega styttu af Luther i Worms.
Nú oröiö þykir fróðlegt að frétta
um þetta misræmi á örlæti
manna, en sú frétt út af fyrir sig
er misvisandi eins og margar
aðrar. Mannlifið er svo marg-
slunginn vefur að honum veröur
illa komiö á bók. Islenskir stjórn-
málamenn hafa gert góöa hluti á
öllum öldum og átt misjöfnu
gengi að fagna. Á 19. öld voru Is-
lendingar mjög frumstæð bænda-
þjóð meö öllum sérkennum slikra
samfélaga. Þeir voru flestir i-
haldssamir og hræddir við breyt-
ingar eins og frumstæöra bænda
er siöur. Þeir þrengdu hjúskapar-
takmarkanir öreiga 1959 og hertu
á vistarbandinu 1861/63 gegn vilja
konungkjörinna þingmanna. Þá
var félagsmálalöggjöf Islendinga
„óréttlát I mörgum greinum og
valla mannsæmandi i öörum”, —
segjum viö I dag, og danska
stjórnin var á sama máli, en is-
lenskir þingmenn á öðru.
Bændasamfélagiö ánauðarbatt
öreigalýð á hungurskjörum i
sveitum, af þvi menn kunnu fá
ráö til bjargar. Islenskur land-
búnaður hafði i raun aldrei staðiö
undir leigum og landskuldum,
sem krafist var af kotbændum.
Um 80-85% bænda teljast leigulið-
ar um 1300, um 1500 telst hlutfall-
ið 90%, en þar með var kotabú-
skapur og örbirgð einkenni is-
lensks samfélags um aldir. Engin
markviss barátta var háð fyrstu
þrjá fjóröunga 19. aldar fyrir
sjálfsábúö og þar meö afnámi
leigugjalda, sem höföu staðiö Is-
lendingum fyrir þrifum i orösins
fyllstu merkingu. Sjálfsábúö,
bættir framleiðsluhættir og auk-
in landnýting voru lausnarorö I
raunverulegri baráttu Islendinga
fyrir sjálfstæöi sinu. Landnáms-
maöur þessara hugmynda var
einkum Torfi i ólafsdal, og þær
grafa ekki um sig i verki fyrr en
þéttbýliskjarnar fara að vaxa
og sjávarútvegur að eflast. Eftir
þaö tók mannfélagiö aö breytast,
og margir bændur losnuöu úr á-
nauö, en borgarastétt óx fiskur
um hrygg og öreigar bæjanna
bjuggu viö skárri kjör og meira
öryggi en ánauöarlýöur sveitanna
haföi gert, en út i þessa sálma fer
Einar litiö.
Ekki er lengur I tisku aö hæla
mönnum, en vandlæting og hót-
fyndni I meiri hávegum höfö.
Hnökrar eru finnanlegir I bók
Einars eins og flestum öörum rit-
um. Einari hættir til að vera
meiri stjórnarandstæöingur en
Jón var sjálfur, þvi aö hann fylgdi
stjórninni I kláðamálinu, þótt
„margar forsendur hafi brostiö
til þess að stefnu hans væri unnt
aö framkvæma skilyröislaust”,
eins og Einar segir (bls. 107). Þá
hefur Sigurður Lindal bent á að
andlát en ekki rökþrot hafi for-
fallaö J.E. Larsen prófessor frá
þvi aö svara ritgerö Jóns Um
landsréttindi lslands (bls. 100).
Kostir Einarsbókar um Jón
Sigurðsson eru að flytja mjög að-
gengilegan yfirlitsfróðleik um
manninn, sem hlaut að verða
þjóðhetja og sigild imynd
hins fullkomna stjórnmála-
skörungs sökum andlegs at-
gervis og framsýni. Gáfur
hans, atorka, eldmóður og
umhyggja fyrir þjóö, sem svaf
þyrnirósarsvefni noröur viö
Dumbshaf, uröu töfrasproti, sem
vaktihana til dáöa. Eflaust mætti
gagnrýna sumt i fari Jóns for-
seta, og hann var svo stór aö
minning hans mundi styrkjast viö
hverja slika raun, en aöalatriöið
er aö hún lifi. Einar Laxness hef-
, ur kveikt lif kringum Jón Sigurös-
son aö nýju.
Björn Þorsteinsson
Einar Laxness afhendir þjóðminjaveröi eintak af bók sinni i des. sl.