Þjóðviljinn - 21.08.1980, Blaðsíða 6

6 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 21 ágúst 1980
s s
Magnús A. Araason
Snemma á æskudögum minum
nær upphafi fyrra striðs kom
úngur listamaöur Magnús Á.
Arnason heim úr Danmörku;
hafði stundaö nám i málaralist og
fróöleiksgreinum sem þar heyra.
Hann vakti athygli manna þegar
hann sveif hér um svipvindasöm
stræti i sláinu sinu, hárprúöur og
berhöföaöur, hafinn yfir frum-
byggjahátt útkjálkaplássa sem
Reykjavik var þá i heiminum;
augu hans lýstu af helgikendri
ljóðrænu, auk þess sem hann var
Adonis meöal úngra manna: sjón-
mál hans nógu hátt til þess aö
hann þarf ekki aö skifta sér af öllu
sem er aö gerast i kringum hann.
En list hans haföi ég ekki vit til aö
leita uppi þó ég ætti sjálfur aö
heita viö listnám um þessar
mundir; sýningar fóru oft fram-
hjá mér. En á þeim dögum var
guöspekistefnan byrjuö aö láta á
sér kræla hérna og bar meö sér
áhrif af Indlandi. Og ég kyntist
innræti Magnúsar og áhuga-
málum af þvi aö lesa bók meö
ljóðum Tagores, Ljóöfórnir
(Gitanjali) hét hún og hann haföi
islenskaö. Sú bók bar boðskap
helgimanna aö fornu og nýu
austur þar, og höfundurinn haföi
felt mál sitt viö ensku af miklum
einfaldleika og ljóörænni trúar-
dýpt. Þaö var ekki fyren laungu
siöar aö mér gafst færi á aö þakka
Magnúsi fyrir aö hafa flutt
þennan ævintýralega og guðvisa
hugblæ Tagores hingaö i landiö og
haft höföu áhrif á mig i bernsku
sem sjá má af ýmsum frumtil-
raunum minum. Þó varö ég
aldrei var viö aö Magnús væri
guöspekingur; hann hefur þá
veriö þaö áöur en ég kyntist
honum; hitt skiftir máli aö hann
haföi á þessu timabili hneigst aö
hátt hafinni aöferö Tagores i
trúarlegri lotningu.
A úngum árum sinum meðan
hann sveif hér meö höfuö skýum
vafiö var hann andlegur sjáandi,
sem tilvonandi vinur, honum enn
ýngr^ dáöist aö úr fjarlægö; og
ekki örgrant um að hjarta úngs
ákafamanns i andanum dræpi
stall þegar fréttist aö Magnús A.
Arnason væri hættur aö vera
fyrirburöur á strætinu hjá okkur,
heldur sigldur til Ameriku. Þetta
mun hafa verið i fyrrastriöi
miöju. Mig minnir hann hafi veriö
þrettán ár vestra, en heim kom
hann ekki aftur fyren á Alþingis-
hátiöinni 1930.
Viö kyntumst ekki persónulega
fyren 1927 um jólin I Los Angeles.
Magnús geröi sér ferö úr ná-
grannaborginni San Fransisco,
þar sem hann átti heima, og
reyndar liggur tæpa þúsund kiló-
metra burtu, til þess aöhitta mig;
haföi lesiö Vefarann mikla. Eitt-
hvaö i þeirri bók skirskotaði til
hans, etv. sakir fyrri reynslu hans
af andanum. Hann var enn maöur
á allra besta reki, en haföi lagt
niöur þaö gervi sem geröi hann aö
ljóðrænum fyrirburöi, altaöþvi
sýn, þegar hann kom úr Dan-
mörku um áriö: nú var hann
kliptur einsog amrikani, klæddur
einsog maöur sem vill ekki vekja
á sér athygli; fálátur, jafnvel útá
þekju, við upphaf kynn-
ingar; — en hafbi á tiu ára erfiöri
listbraut i San Fransisco lært
lexiu raunsæinnar af amrisku
mannlífi; áttaö sig á sjónar-
miðum sem þar i landi ver mann
þvi aögeispa golunni. Hann haföi
lært i fáguöum amriskum skólum
undirstöðuatriði fleiri listgreinar
en einnar, tilamunda stundaö
lángt nám á myndlistaraka-
demiu, sömuleiöis almenna
músiksögu og tónlistarfræöi I
sambandi viö nám I tónskáid-
skap, og vissi ég til að þessar
stofnanir nutu mikils álits i San
Fransisco, þeirri sérkennilegu
mentaborg og menningar sem
enn er talin perla amrisku
Vesturstrandarinnar.
Óöar féll vel á meö okkur
Magnúsi; og af kynnum minum
viö hann og lagsfólk hans fór mig
að lánga til aö sjá hvernig út-
metið menníngarfólk liföi og
hugsaði i þessari frægu borg.
Vegna þeirrar forvitni yfirgaf ég
Los Angeles um skéiö,' þá borg
sem aö visu var góö fyrir sig, en
haföi ekki mikla frumlega
mennlngu á takteinum um þær
mundir, ef undan er skilin hraö-
vaxandi eða jafnvel ofvaxinn
kvikmyndaiðnaöur sem oft virtist
stundaöur samkvæmt hugsjónum
námugraftar eöa jafnvel hval-
veiöa I Suöurhöfum. Einsog ég
sagöi varö það úr að ég ók meö
Magnúsi noröur i nokkurra daga
Liðnir dagar
kynnisför. En svo upphafin og
töfrandi var þessi borg við gulln-
ar höfuðdyr Vesturstrandarinn-
ar, The Golden Gate, aö ég haföi
mig ekki upp þaöan aftur fyren i
april um voriö. Fjölbreytt
menningarlif og kunningsskapur
viö nýtt fólk hélt áfram aö tefja
mig dag frá degi.
Magnús haföi þá á leigu stóra
hályfta vinnustofu I Montgomery-
stræti hjá fyrirtæki sem auglýsti
ibdðir meö sérstökum aöbúnaöi
fyrir listamenn, bæði myndlista
og tónlista. Pianó þaö sem hann
haföi var aldrei falliö, þvi hann
kunni að stilla það sjálfur.
Magnús var laghentur af náttúr-
unnar hendi, meira aö segja rak-
inn þúsundþjalasmiöur. Til
dæmis smiöaöi hann húsgögn sin
af listfeingi og imyndunarafli, úr
verölitlum efnum; en þó voru þau
þægileg til sinna nota, stundum
betri en samsvarandi gripir sem
voru hundrað sinnum dýrari.
Meira aö segja þegar ég fór aö
hitta Magnús sumariö eftir
norður á tánganum Point Roberts
I Washingtonriki, þar sem hann
var sestur aö til sumarsins i skjóli
Astu systur sinnar, þá haföi hann
á fáeinum vikum komið sér upp
heilu timburhúsi úr boröum sem
hann haföi látiö gera af háum
trjám og landnemar þar feldu á
þraungum lóöum sinum til þess
aö geta komiö sér upp hænsnakof-
um; stóla og rúm smiöaði
Magnús einnig sjálfur.
Stúdió Magnúsar i San
Fransisco, sem ég mintist á, var
svo innréttað aö i þessu stóra há-
lyfta herbergi haföi hann gert
nokkurskonar svalir uppundir
rjáfri og komiö þar fyrir skrýtnu
rúmi og náttboröi sem var hægt
aö yrkja viö,- einnig smiöaö
himnastiga háan og mjóan upp aö
gánga fyrir þá sem þarna sváfu;
og var slíkur uppgángur miöaöur
við gesti sem hlift var viö alkó-
hólisma. Or þessari skemtilegu
vist ætlaöi ég aldrei aö láta togast
burt; og þar höfðum við Magnús
af aö þýöa Vefarann á ensku i
frumdrögum, — andvana fædd
hugmynd, og mætti segja mér að
handritið sem viö kláruðum af
bókinni hafi nú hlotiö þá frægö
sem þvi sómdi, þvi þaö liggur ein-
hversstaöar númereraö i horni á
Landsbókasafni tslands.
Magnús vakti af náttúrufari
aödáun manna og hlýan hug hvar
sem hann kom fram. Einsog ég
sagði áöan þá var hann manna
friöastur sýnum og best á sig
kominn, — upphaflega Iþrótta-
mabur. Hann haföi aldrei stundaö
annaö en menta sig, þó ekki eftir
geöi annarra, heldur samkvæmt
innri kröfum sjálfs sin; jafnvel þó
henn geingi i viöurkenda skóla lét
hann ekki ánetjast af kenningar-
fræöum ef þær voru eöli hans
gagnstaölegar. Þekking hans
almenn og sérfræöileg, sem hann
haföi aflaö sér á ýmsum listgrein-
um var mikill brunnur aö ausa af.
Hann haföi bætt tónlist viö
þekkingu sina á myndlist, og ég
hygg aö sum þeirra saunglaga
sem hann lætur eftir sig séu meö-
al gullkorna i listsköpun hans.
Hann setti lög viö texta eftir fræg
skáld i Kaliforniu og voru
prentaöir i viröulega útgefnum
heftum. Þaö fólk sem hann sam-
neytti var hérumbil undan-
tekningarlaust mentaö listafólk;
meöal annars var hann i vinar-
húsi hjá auöugu mentafólki I San
Fransisco, og óspart lagöi fram
fé til stuðnings fagurra lista og
róttækrar blaöaútgáfu þar i borg.
Mér kom hann I samband viö
miss Harriet Wilson hjá KFUK
sem dreiföi listamönnum útum öll
Listirnar eru margar, en listin
er ein. Magnús Á. Arnason, öld-
ungurinn ungi sem vinir hans
minnast i dag, var maður hinna
mörgu lista, en listamaðurinn i
honum aöeins einn og samur. Þaö
er sá Magnús sem vinum hans
veröur löngum hugstæöari en allt
þaö ytra sem hann lét af sér leiða,
og þvi veröur hann heldur ekki
kvaddur neinni hinztu kveöju.
Hann var einn þeirra sem spinna
þannig tón inn i lífslag vina sinna,
aö mold og gröf draga ekki úr
hreinleik hans. Nú I dag, þegar
Magnús Á. Arnason veröur hafinn
út,á þvi ekki viö neinn bölmóður.
Nema ööru nær. Lif hans var
ævintýri, rikulegt og bjart. Og
hverjar sem hugsanir hans voru
um eftirlif, þá veit ég að hann
stefndi glaöur þangaö sem Bar-
bara hans var fyrr komin.
Mörgum kann aö hafa þótt meö
ólikindum hversu léttur hann var
og kátur þau árin sem hann
þreyði eftir hana, en lifsfullnust-
an i sambúö þeirra var slik, birt-
an og vlðfeömiö, aö sá sem þess
hefur notiö beygir ekki af siðan. 1
þeim ljóma liföi Magnús siðustu
árin.og I skini hans veröurþeirra
beggja minnzt.
Eitt hiö siöasta sem þau Bar-
bara unnu saman var aö búa æv-
intýrið Glókoll eftir fornvin sinn,
Sigurbjörn Sveinsson, undir sviö
Þjóöleikshússins. Þaö fór fallega
á þvi. Saga Magnúsar likist mest
ævintýri drengsins úr Garðshorni
sem ferUt i heim, finnur prinsess-
una og erfir allt kóngsrikiö móti
henni. Jafnvel Sigurbjörn bless-
aður, i allri sinni barnsiegu von-
gleöi, heföi ekki getað fyrir sliku
spáö. Þaö blasti sannarlega ekki
margur auönuvegurinn við þeim
unga dreng sem stdö fööurlaus á
Narfakotshlaöi i hópi tiu systkina
aldamótaáriö. En þaö var eitt-
hvað stórt I lagt þau Narfakots-
systkini sem bauö hverri þraut
birginn. Eitt af ööru brutust þau
til mennta og manns. Arsæll
foldarból aö skemta Pétri og Páli,
og meira aö segja borgaði þeim i
góöum og gildum silfurdollurum
ef þeir vildu. Sú gamla góöa kona
var okkur Magnúsi þesskonar
amma sem ég haföi aldrei Imynd-
að mér aö til væri nema á Islandi.
Þá bjó þar I nágrannaborginni
Oakland, hinumegin við fjöröinn,
frú Rannveig Þorvaröardóttir
mágkona Einars Olgeirssonar, og
var sönn hámenningarkona aö
innræti uppeldi og hugsjón, og
hændist að henni og bónda hennar
dönskum mart listafólks og
menta af ýmsum þjóðernum;
jafnvel kinverjar. Mart þaö
snildarfólk sem ég varö kunnugur
i umhverfi Magnúsar, og fyrir til-
beina hans, hefur verið dýrmætur
geröist útgefandi Eimreiöarinnar
ogmargra góöra bóka, Asta varö
fyrsti málarameistarinn meöal
islenzkra kvenna, Guöbjörg yfir-
hjúkrunarkona á stóru sjúkra-
húsi, Þórhallur nam sellóleik, og
sjálfur hélt Magnús uppboö i
Gúttó til þess aö komast til Suöur-
Ameriku að kynnast fornlistum
Inka og Azteka. Raunar urðu þaö
nú ekki safarikir frumskógar
Amasón sem hann lenti I, heldur
frumskógur fátæktarinnar i
þeirri glaumborg, San Francisco.
Þar iðkaði hann þá snilld — svo
orðum sé stoliö frá Kiljani — aö
svelta i tiu ár fyrir þá hugsjón aö
búa til myndir. Svo, aö þegar
heim kom, 1930, var honum likhús
Franska spitalans vib Frakkastig
sem finasta ateljér hjá þvi.
A þeim árum kreppunnar sem
eftir fylgdu var hér i bæ vaga-
bonderandi fátæktarakademia —
verklausra snillinga eins og Hliö-
ar-Jóns, Skúfstaöa-Asmundar og
Bæjar-Steina — sem öll átti
Magnús aö sem fastan og andleg-
an punkt. Munurinn á þeim og
honum var hinsvegar sá, aö þar
sem þeir filósóferuöu, þá vann
Magnús, og þarsem þeir valkók-
uöu svona i andanum yfir einni
eöa tveimur listgreinum, þá geröi
Magnús sér minna fyrir og lagöi
þær allar undir. Hann var aö
sjálfsögöu orðinn stabiliseraöur
málari og þrautskirður, en högg-
myndir hans, táknrænar og hug-
sæjar, fylltn hillumar i Ukhúsinu.
Sönglög haföi hann samiö og birt,
meöal annars viö kvæöi Þór-
bergs, og ritsmlöar haföi hann
látiöfrásér fara, svo sem þýöing-
arnar á Ljóöfórnum og Farfugl-
um Tagore. Og gamansögur af
vinum sinum var hann áreiðan-
lega byrjaöur aö segja, enda
skorti þar hvorugt til, efniviöinn
né indæliö.
Ungur lýsti Magnús þvi yfir á
prenti, aö hann aöhylltist „hug-
sjónastefnuna”. Hvursu sem sú
stefna kann aö hafa veriö i iaginu,
þáttur I reynslu minni, og þegar
viö Magnús komum saman á siö-
ari árum, þreyttumst viö ekki á
aö rifja þaö upp. Um afkomuna er
þaö aö segja aö Amrlka kennir
manni betur en flestar þjóö-
menningar aö bjarga sér einsog
best geingur* kanar gángast ekki
upp viö ónýt bjálfalæti og raup
sem úngum glönnum er tamt aö
beita i sjálfsbjargarviöleitninni.
Og ýmsar kúnstir okkar Magnús-
ar voru skemtilegastar fyrir það
hvaö þær voru innilega saklaus-
ar, og minnist ég stundum aö
hafa séö til þeirra vitnaö I þjóö-
sagnaformi hér heima, og altaf
jafn indælt aö vera mintur á ein-
hverja slika sögu frá þessum
sælutimum, — eins þó sögurn-
ar séu tilbúningur frá rótum. En
Magnús hafði miklu meiri húmor
en ég og setti á sig skemtilegar
baslarasögur frá sokkabandsár-
um okkar, og færöi þær I aðlað-
andi form I bók sinni: Gaman-
þættir af vinum minum (1967).
Eftir aö Magnús kom heim
hingaö 1930 hélst vinátta okkar
sem fyr og hef ég átt fáa góövini
aðog trygðatröll, honum likan, og
aungvan svo leingi. Ekki spilti
þaö kostunum þegar Barbara
kom til sögunnar, sú forkunnar-
snjalla listakona, systurdóttir
forleggjara mins i London Sir
Stanley Unwins. Viö segjum á
islensku um sumt fólk, að þaö sé
gull aö manni. Sjaldan hafa I
minni reynslu þau orö átt betur
viö en um Magnús og Barböru.
Það er mikib happ aö hafa á
sinum dögum boriö gæfu til aö
eiga vináttu slikra öðlinga sem
Magnús var, ekki aöeins sem
hreinskilinn játandi þeirrar list-
rænu sem honum var i blóö bor-
in, heldur sem alger mannvinur
og upphaldsmaöur góöra máiefna
hvar sem hann fór; og ekki aðeins
i oröi heldur meö ráöum og dáö,
starfi og fjártillagi eða vinnu,
hvenær sem á þurfti aö halda; og
ljúft aö minnast hve kreddulaus
hann var og fullur virðingarfyrir
sérhverju ærlega unnu verki i list
og lifi, oft án tillits til þess hvort
sú list var eftir hans notum; en
meta þó hæst hinn guiina meöal-
veg i flestum efnum meö þvi
mannviti sem þar þarf til.
Halldór Laxness
almennt talaö, þá er ekkert tvil
um hana hvaö Magnús snerti:
Hún var estetisk, symbólsk,
filósófisk, háleit og fáguö. Nema
hvað auðvitað var erfitt fyrir
landslagiö aö vera symbólskt og
filósófiskt, en þaö bætti Magnús
upp meö þeim hætti aö leita að
stööum sem voru utan þessarar
venjuveraldar: Þá málaði hann
rökkurblá Fjósin, dulmagnaðan
Kafhelli, kynjamyndir i gjánum á
Þingvöllum.
Og þaö var einmitt á Þingvöll-
um, sumardag 1936, sem nýtt lif
hló viö honum i brosi stúlkunnar
Barböru Moray Williams. Hafi
Magnús A. Arnason fylgt hug-
sjónastefnunni áður, þá var þaö
nú hugsjónastefnan sem fylgdi
honum þaö sem eftir var.
Arum sínum á Lækjarbakka og
siöar i Kópavogi deildu þau hjón
tima sinum þannig, að þau unnu
heima ilotum, en voru siöanhorf-
in, upp i Hitardal eöa til Túnis,
austur aö Keldum eöa til Mexikó,
noröur i Grimsey eöa austur til
Irans, og Vifill sonur þeirra
lengst af meö þeim. Og ég veit af
raun, aöþaövar sama hvort held-
ur þau spjölluðu viö Papeyjar-
bóndann i túnfætinum hans eða
yrtu á kastalaherrann i Senlac:
þau uröu öllum ógleymanleg sem
þeim kynntust.
Magnús A. Arnason var ekki
aöeins maöur margra lista og
ólikra ævistunda, heldur var
skapfar hans af kynlega ólikum
þáttum snúiö. Ljúflyndi hans og
eiginlæg kurteisi blasti viö öllum,
svo vel má vera að sumum sem
minna til þekktu hafi þótt jaöra
viö skapleysi. En það var nú ööru
nær. Þegar réttlætiskennd hans
var misboöið, hvort heldur var af
þeim hrokagikkjum sem á öörum
traðka eöa þeim blindingsbjálf-
um sem finnst ekkert aö þvi aö
bjóöa land okkar falt, þá reis upp
allt annar Magnús Arnason. Þá
kleip hann ekkert utan af heilagri
Framhald á bls. 10.
Magnúsarmiiuiing