Þjóðviljinn - 25.10.1980, Blaðsíða 8

Þjóðviljinn - 25.10.1980, Blaðsíða 8
8 SIDA — ÞJ6DVILJINN Helgin 25. — 26. október 1980 Árni Bergmann skrifar bókmenittrir Strákadraumurinn Guölaugur Arason. Pelastikk. Skáldsaga. Mál og menning 1980. t sagnaþáttum frá Suöurnesj- um er á þaö minnt, aö formanni beri aö taka i áhöfn sina ungling, sem enn kann ekkert til sjó- mennsku, og gamlan mann sem er ekki lengur fullgildur háseti. Með þessu móti sýnir veiöi- mannaþjóðfélagið viröingu þeim sem eru aö ljúka sinu verki og býður nýliða velkomna. Eins og viö öll vitum höfum viö lengi siglt hraöbyri frá slikum viðhorfum: nú eiga allir að vera vanir og á besta aldri. Guölaugur Arason hefur sett saman skáldsögu um tiöindi sem visa til fyrri tima: hann lætur hinn mikla strákadraum sjávar- plássanna rætast. Sá draumur er aö verða fyrstur til aö stiga út úr bernskunni og inn i samfélag sjó- manna, þar sem öll merkustu tið- indi slikra plássa hljóta aö gerast, eða svo halda allir strákar aö minnsta kosti. Þaö er bráöum niu ára gamall Dalvikingur, Logi er hann nefndur, sem fær aö stytta sér leiö inn i hefðarstand fullorð- inna i sögunni: hann fær aö fljóta með einn túr á sildarbát, en at- vikin vilja haga þvi svo að hann er með alla vertiöina. Hann er meira að segja svo heppinn að gera gagn um borð, altént vilja skipsfélagar hans aö svo sé. Undir lokin er þessi stráklingur, sem er mesti tossi i skóla, oröinn allæs á sjóinn, og eins vist aö hann geti „siglt hjálparlaust inn i framtiðina”. Þau sjaldgæfu tiðindi aö svo ungur maöur rær heila sildarver- tiö, eru útskýrö með þvi, aö faöir hans var sjómaður og drukknaöi; minningin um þann sem var einn úr hópnum eins og baktryggir velvild skipverja i garð drengs- ins, hann er „sonur hersveitar- innar” svo visað sé i önnur lönd og annan tima. Og það tekst svo vel til, að þessi samstaöa Sleipnismanna með drengnum og draumi hans verður alveg nógu sannfærandi til aö bera lesandann greitt inn i þann heim sem sagan lýsir. Tvær sögur Nú þegar heyrum viö, aö Pela- stikksé miklu betri bók en mikið umtöluö verðlaunasaga höf- undarins, Eldhúsmellur. Og þaö er alveg rétt. I Eldhúsmellum ætlaöi höfundur sér stóran hlut i uppreisn gegn rikjandi viðhorf- um, en komst ekki mikið lengra en aö svamla i yfirboröi jafn- réttisumræöunnar, þar sem nokkrar auöveldar formúlur fengust fyrir litiö. Pelastikk er hinsvegar næsta sáttfús bók, þar er ekki á dagskrá aö sparka i púnginn á karlrembunni eða hleypa innanúr SlS-auövaldinu. Það gæti þvi fariö svo, aö menn drægju þær ályktanir aö ádrepa færi höfundi illa, eöa jafnvel að þjóðfélagsádeila sé bókmenntum heldur til bölvunar, eins og stund- um heyrist. Slikt tal er ekki á traustum rökum reist. Munurinn á Pelastikk og Eldhúsmellum er fyrstog fremst sá, að i fyrrnefndu bókinni veit lesandinn ofurvel af þekkingu höfundar á þvi sem hann lýsir. Sagan sækir ekki reynslu i milliliði. Höfundur hvorki vill né reynir aö skrúfa hana áfram með rembu og til- gerö. (Þótt hann stöku sinnum hrati inn á hættusvæði, eins og til að mynda i játningum Laufeyjar ráöskonu á Raufarhöfn, en til hennar kemur Logi litli sem sendisveinn fornra ásta). Viö trú- um á þetta pelastikk, eins þótt við nálgumst það úr nokkurri fjar- lægð þeirra, sem aldrei prófuöu sinn sjómannadraum. Bakhliö draumsins Þessi trúnaöur skapast ekki sist vegna þess að sjómennsku- draumurinn,er ekkidreginn upp i rósrauöum litum. Einlægur og kannski spaugilegur áhugi drengsins, hrifning hans yfir þvi að komast inn i stærri heim fer eölilega saman viö skuggahliöar hins eftirsótta tilverusviös. Gam- aniö, sem menn reyna aö skjóta leiðindin á kaf með, getur verið grátt og einhæft. Fylliriið er hrikalegt og eins vist, aö það endi rœtist á heimskulegum dauöa góðs drengs. Dáölaus biö eftir veöri og sild rekur velvild og samstööu út fyrir borðstokkinn. Ofsafengin veiöigleöi getur dregiö bátinn i kaf fyrr en varir; er karldjöfull- inn vitlaus, að hlaöa bátinn svona? Drengurinn sem áöur hét staögengli guös, fööur sinum i sjónum, öllu fögru, bara ef þeir fengju nú svo sem hundrað tunnur (162), hann er undir lokin farinn að láta sér nægja aö „vera uppi á dekki i huganum” (186) og vonar heitt að torfudjöfullinn stingi sér svo þeir fái ekkert og geti haft sig heim. Hinsvegar er ekkert eðlilegra en þegar sjó- maöur sumarsins er um haustið truflaöur i kábojleik með hlutar- greiöslu, aö þá ris draumurinn aftur úr fjarlægö nokkurra vikna; skyldi Logi ekki mega fara einn eöa tvo túra meö Pálma á Sleipni næsta sumar? Að ánetjast Framan af rekst lesandinn stundum á stiröbusalegt mál- far („samkvæmt þvi tregöulög- máli sem alltaf virtist gilda þegar sjórinn og bryggjurnar voru annars vegar” bls. 11 — eða „blótsyröi sem voru eölileg af- leiöing af þvi aö vera kominn um boröi bát” bls. 13). En þaö er sem þessum hnökrum fækki þegar á liður. A hinn bóginn er margt vel athugaö og útfært i sjómennsku- Guölaugur Arason: vinsamleg en ekki sársaukalaus sambúö draums og veruleika. lýsingunni. Til dæmis lýsingar á vinnustaðagamni, sem byrjar á þvi, aö einhver uppákoma er hent á lofti og henni velt áfram, kannski af hugviti fyrst, en svo kemur að þvi aö hún er ofnýtt orð- in þótt menn þrjóskist viö aö skyrpa henni út úr sér. Það er lika góö skemmtun aö fylgjast meö þvi, hvernig goðsagnir og hjátrú sjómennskunnar ná tökum á drengnum, þótt hann reyni stund- um aö malda i móinn. Trúin á sóðaskapinn sem veit á afla, ótt- inn við eitthvaö sem getur fælt fiska — kannski eru þaö búss- urnar langþráöu, sem annars áttu aö gera Loga aö fullgildum sjó- ara? Aö öllu samanlögöu: tilefni þessarar skáldsögu og efnistök öll eru mjög likleg til aö skapa Pela- stikki merkilega sérstööu: þá, að hún veröi ein þeirra skáldsagna sem getur sameinað lesendur á öllum aldri. A.B. (iuxscl \malrik lliiIIIV'Sliil .MÍNÍ IHJSSL'WIII - •: ■ • *. i 11 j i * 8' ai»«T Gtlagabókmenntir á rússnesku hafa að undanfömu eflst mjög meö brottflutningi Gyðinga og/eöa andófsmanna og þeirra skylduliös. — Þrjár nýjar miöstöövar útlagabókmennta á rússnesku hafa til oröiö. Tel Aviv i Israel (timaritiö „22”), Paris (hópurinn sem skrifar mest i „Kontinent”) og New York („Timinn og viö”). Þau timarit sem hér voru nefnd og fleiri fjalla mjög mikiö um Gyöingamál („22”) og alþjóöleg stjórnmál, þau birta mikiö af nýjum kveöskap harla misgóöum, en langsamlega mest fer fyrir endurminningum Utlaganna um fortiö sina i Sovétf-Ikjunum og til þessa eru þær bækur öörum út- lagatextum merkari. Slömmbyggja Ein sllk er nýkomin út hjá AB, Bernska min 1 Rússlandi eftir Gujsel Amalrik, tatarska eigin- konu sagnfræöingsins Andrei Almariks, en þaö er hann sem efast um aö Sovétrikin veröi til áriö 1984. Þessi litla bók er aö þvl leyti ólik flestum öörum minn- ingabókum útlaga, aö hún er ekki saga andófs og fangelsana, heldur blátt áfram frásögn af erfiöri bemsku I fátækri tatara- fjölskyldu I Moskvu. Þaö er ýmis- legt merkilegt viö þessa lýsingu. Til dæmis þaö, aö bernska af þvi tagi sem Gujsel Amalrik lifir á fyrstu árunum eftir strlö I Sovétrlkjum Stalins heföi vel eet- í tilefni þýðingar á bók Gujsel Amalrik Endurminningarbækur sovéskra útlaga aö — meö litlum breytingum — gerst allmiklu fyrr I þeirri sömu borg, Moskvu, eöa þá i öörum heimshlutum. Það er kannski ekki ýkja mikill munur á þeirri grimmd fátæktar sem slær inn I fjölskyldulifiö sem sovéska stúlk- an lifir og svo til dæmis reynslu þeirra barna I slömmum Mexikó- borgar sem lýst er I frægu riti Oscars Lewis, Börn Sanchezar. Sá verður þó helstur munur, aö I Moskvu fimmta og sjötta áratugarins er smugu aö finna út úr myrkrinu þar sem eru skólar og umgangur viö listir — þau úr- ræöi voru, minnir mig, óralangt frá slömmbúum hinnar Rómönsku Ameriku. Tatarar „Mér var einkar ljúft aö heyra”, segir Gujsel Amalrik á einum staö, „aö þótt Rússar undirokuöu Tatara nú— þá heföu Tatarar um eitt skeiö veriö yfir- drottnarar Rússanna”. Þessi athugasemd staöfestir rétt einu sinni vitahring þjóörembunnar: einu sinni vorum viöherraþjóöin og böröum ykkur áfram! En höfundur gerir lltiö meira en aö vekja aöeins upp forvitni: lesandi sem ekki veit annaö en i bókinni stendur mun eiga erfitt meö aö átta sig á sérstööu einmitt Tatara Irússnesku og sovésku samfélagi. En þaö vill mörgum gleymast, aö vandamál og staöa hinna ýmsu smærri þjóöa Sovétrikjanna eru næsta misjöfn, og hlutskipti þeirra þjóöa sem bera enn vitni um fyrra veldi Islams yfir mikl- um hluta Rússlands er afar ólikt vanda t.d. bókaþjóöa eins og Gyðinga og Armena. Þýðingarslys Þaö kann aö reynast erfitt aö láta höfund njóta sannmælis vegna þess hve léleg þýöing Bergs Björnssonar er. Málfariö er einatt mjög klúöurslegt og beinlinis villandi á köflum. Það væri fróölegt aö skoöa myndir þeirra listamanna sem þýöandinn kallar „rússneska fylkingar- brodda”, og furðulegt má þaö heita, aö nýbygging Moskvu- háskóla á Leninhæöum er allt i einu oröin „Lenin-Bergens- háskólinn”.Svomætti lengi telja. Önnur rit En dr þvl útlagabókmenntir eru á dagskrá skal tækifærið notaö til aöbenda á nokkrar aðrar útlaga- bækur sem allar eru gagnmerkar og verða vonandi þýddar á aögengilegar tungur þótt þær séu enn aöeins til á rússnesku. Ljudmila Shtem hefur gefið út ágæta skáldsögu „Tólf deildir” sem fjallarum grimma og stund- um óvart spaugilega valda- baráttu visindamanna — byggír sagan á endurminningum höfundar. Viktor Nekrasov, sem varö mjög vinsæll i Sovétríkjun- um fyrir skáldsögu sina um orrustuna við Stalingrad, hefur skrifaö afar fróölegar endur- minningar um llf sitt og annarra I bókmenntum — hann býr nú I Paris. Boris Vajl (Kaupmanna- höfn) hefur nýlega sent frá sér endurminningabókina „Sérlega hættulegur fangi”; þar er aö finna prýöilega lýsingu á leiö ungra stúdenta inn I andóf upp úr leyniræöu Krúsjofs 1956 og Ung- verjalandsstriöinu. Mikið afrek En þá er sú bók ónefnd sem mestur fengur er aö, en þaö er seinna bindi sjálf sævisögu Evgeniu Ginzburg, Krútoj marsjrút”, sem á ensku var köll- uö „Into the Whirlwind”. Fyrri hlutinn kom út fyrir þrettán árum en seinni hlutinn er nýkominn út á Vesturlöndum — Þetta rit er ekki útlagabókmenntir meö sama hætti og fyrrnefndar bækur, þvi Evgenia Ginzburg fór aldrei úr landi, hún er nýlega látin. Þetta bindi segir frá dvöl höfundar i fangabúöum austast i Siberiu á striösárunum og 1 útlegö þar eystra frá 1947 og fram til 1955. Þetta er semsagt Gulagbók, enum margt miklu fremri hinum mikla bálki Solsjenitsin um sama efni. Evgénia Ginzburg sýnir merkilega mannlega yfirburöi yfir Nóbelshöfundinn, ekki sist þar sem hún lýsir afrekum ástar og góövildar f svartnætti þess þrælahalds sem hún hafnar i sak- Evgenia Ginsburg: skrifar um Gúlag meö y firburöum. laus. Astarsaga hennar, þessa trúlausa Gyöings úr KommUnistaflokltínum^og Antons Walters, þýsks læknis og sanntrúaös kajiólika, er einhver hin fegursta sem fyrir augun hefur boriö um langan tima. AB. Orðsending til lesenda Bókmenntasiöa veröur fastur liöur helgarblaöanna nú um all- langt skeiö. Ýmislegt er þegar komiö út af nýjum bókum is- lenskum sem þarft er og skemmtilegt aö fjalla um; næst á dagskrá veröur ný minningabók Halldórs Laxness, ný skáldsaga ! Þorsteins frá Hamri ofin úr sögn og samtiö og miklum munaöi i máli eins og fyrri skáldsögur hans, sem og bók sem þegar er fariö aö kvarta yfir grimmd i: Ljóstollur eftir Ólaf Gunn- arsson. A hverju ári spá svartsýnir menn hruni 1 bókaútgáfu — en þær spár viröast ekki ætla aö ræt- ast i ár fremur en i fyrra, og hitteöfyrra og eins þótt „jóla- bókin” veröi i fimmtán þús- undum eöa meira. Þaö er svosem ekki mikiö verö, miöaö við þaö hvaö brennivin og mublur kosta. —áb.

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.