Þjóðviljinn - 25.10.1980, Síða 22

22 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 25. — 26. október 1980
Jón Guömundsson skrifar
Höfundur hefur lokiö fil.- Lundi og stundar nú fram-
kand. prófi í stjórnmála- haldsnám þar í alþjóða-
fræöum frá háskólanum i stjórnmálum.
Skipbrot
utanríkis-
stefnu
Þar sem forsetakosningar fara
fram i Bandarikjunum i nóvem-
ber næstkomandi og likur fyrir aö
núverandi forseti — Jimmy
Carter — og utanrikisstefna hans
komi til meö aö hverfa af sviöi al-
þjóöamála, er kannski rétt aö
staldra viö og ihuga þau grund-
vallaratriöi sem hafa stjórnaö
ákvöröunum hans i utanrikis-
málum og þá þýöingu og þær af-
leiðingar sem þessi grundvallar-
atriöi hafa haft á ástand heims-
mála þau þrjú ár, sem Carter
hefur setið i Hvita húsiiju. Aö
sjálfsögöu getur einhliöa grein
aldrei gefiö alhliða skýringar á
öllum þáttum utanrikisstefnu
Carters. og verö ég þvi miöur aö
sleppa mörgum atriöum i utan-
rikisstefnu hans, sem gætu
varpað skýrara ljósi á margar af
hans furöulegu ákvöröunum i
utanrikismálum.
Breyttar aðstæöur í heims-
málum
Þegar Jimmy Carter tók viö
embætti sem forseti Bandarikj-
anna i janúar 1977 höföu skilyröin
fyrir utanrikisstefnu Bandarikj-
anna breyst i mörgum þýöingar-
miklum atriöum. Þessar breyttu
aðstæöur voru:
A) Þaö var tiltölulega friösamt
i heimsmálum. I fýrsta skiptið
eftir seinni heimstyrjöldina tók
bandariskur forseti viö embætti
án þess aö stórveldin styddu eða
væru hluthafendur i striði i
Þriöja heiminum. Ef maöur
undanskilur Rhodesiu þá var
þjóöfrelsisbaráttunni gegn ný-
lenduveldunum i Þriöja heim-
inum i stórum dráttum
lokið — eftir sigur þjóöfrelsis-
hreyfinganna i Indókina og
portúgölsku nýlendunum. 1 Mið
austurlöndum var um aö ræða
hernaðarlegt jafnvægi frá októ-
berstriöinu 1973 sem breyttist
ekki aö neinu leyti þrátt fyrir
borgarastyrjöldina i Líbanon.
B) Segja má aö hernaðarlegt
jafnvægi hafi rikt milli stjórveld-
anna. SALT I samningurinn frá
1972 um takmörkun á langdræg-
um kjarnorkuvopnum var staö-
festing á þvi, aö bæöi Moskva og
Washington álitu það óhagstætt
aö halda áfram vigbúnaðarkapp-
hlaupinu án einhverra takniark-
ana.
C) Deiian milli Sovétrikjanna
(SR framvegis) og Kina var nú
öllum fullkomlega ljós siöan
landamæraskærurnar byrjuöu
1969 og þaö sáust engin merki að
úr þeim drægi þrátt fyrir fráfall
Maos og ChouEn-lai 1976. Þessir
atburöir sýndu aö ekki var lengur
hægt aö hræöa fólk meö ,,sam-
stæðri, vaxandi kommúnistískri
ógn undir forustu Moskvu” til aö
skapa samstööu i hinum s.k.
,,frjálsa heimi”.
D) Deilurnar milli vesturveld-
anna sýndu einnig aö annaö
áhrifasvæöiö i tvöfaldri heims-
mynd kalda striösins haföi viö
miöjan áttunda áratuginr. skipst i
fleiri og ólik áhrifasvæöi. Sú staö-
reynd aö V-Evrópa og Japan
vildu ekki og án mótmæla beygja
sig undir áhrif USA kom fram i
margvislegum málum, t.d. versl-
unarmálum, orkustefnu, fram-
leiöslu og sölu á vopnum svo og
auknum verslunarviöskiptum og
feröalögum milli V- og A-Evrópu.
Hinn s.k. Evrópukommúnismi
gerði mörgum erfitt fyrir að
skiljaá milli „vina” og „óvina” i
hugmyndafræöilegum skilningi,
sem var eitt af frumskilyrðum
fyrir forustuhlutverki Banda-
rikjanna á dögum kalda striösins.
E) Ekki var lengur hægt aö
ganga framhjá kröfu Þriðja
heimsins um að fá að gegna sjálf-
stæöara hlutverki I heimsmáium.
Þegar gömlu nýlendurnar höföu
fengið sitt sjálfstæöi uröu þær
margar hverjar áhrifamiklar
vegna sinna hráefnalinda, bæöi
sem einstök riki og samstæö heild
(OPEC og hin sameiginlega krafa
um nýja efnahagsskipun i heim-
inum). Þessi nýju lönd sýndu
samstöðumátt sinn i mörgum al-
þjóöastofnunum t.d. hjá SÞ og
gegn riku iönaöarþjóðunum i
Ameriku og V-Evrópu.
F) Bandarikin höföu í fyrsta
skiptið 1 sögu sinni ekki lengur
möguleika til að fullnægja sinum
þörfum fyrir hernaöarlega mikil-
vægar vörur t.d. oliu, meö nýt-
ingu eigin auölinda sinna.
G) Hvlta húsiö haföi misst
mikiö af sinni fyrri virö-
ingu — bæöi innan- og utan-
lands — sem er svo nauðsynleg
til aö orð þess séu tekin trúanleg
og aðrar þjóöir geti treyst á
þau,— Watergatehneykslið skap-
aði vantrú á forsetaembættinu og
framkvæmdavaldi þess. Viet-
namstrlðið vakti sterka andstöðu
hjá almenningi gegn þvi aö senda
ameriska hermenn til landa sem
ekki höfðu beina þýðingu fyrir
eigið öryggi USA. Þar aö auki
haföi Bandarikjaþing komið til
leiöar aö sett voru mörg lög sém
takmörkuðu vald forsetans i
utanrikismálum.
Astæöan fyrir þvi aö þingiö
kraföist betra eftirlits meö forset-
anum I utanrikismálum var sú,
aö mörg mál sem vöröuöu sam-
skipti Bandarikjanna viö umheim
inn höfðu innanrikispólitiska þýö-
ingu: orku- og hráefnisþörfin,
gjaldeyrismál, kjarnorkutækni
og dreifing kjarnorkuvopna
vopna- og matvælaútflutningur,
aöstoö viö fátækar þjóöir og
verslunarstefnan. Afleiðingin af
þessum hömlum á forsetann varö
sú aö hann var neyddur til aö
berjast á tvennum vigstöövum.
Hann varö aö taka frumkvæöiö til
að leysa aökallandi vandamál og
á sama tlma vera hóflegur I kröf-
um sínum til þingsins og taka til-
lit til áhrifahópa, ef hann átti að
hafa nokkra möguleika til aö fá
sinar kröfur að einhverju leyti
samþykktar i þinginu.
Sú tiltölulega breiöa samstaöa
sem var fyrir hendi I tið kalda
strlðsins varöandi hlutverk
Bandarikjanna i heimsmálum,
haföi nú riölast þegar Carter tók
viö I Hvlta húsinu. Sú heföbundna
utanrikisstefna Bandarlkjanna á
árunum eftir seinni heimsstyrj-
öldina aö umkringja Sovétrlkin
meö herstöövum / bæla niöur
meö öllum ráðum félagsleg um-
bótaöfl I Þriöja heiminum, sem
gátu — aö mati USA — oröiö
hættuleg bandariskum hags-
munum, styrkja einræðisstjórnir
hernaðarlega og efnahagslega
sem voru þægir stuðningmenn
USA og mynda hernaöarbandalög
i öllum heimshornum, beiö að sið-
ustu aigjöran ósigur með uppgjöf
bandariska hersins i Vietnam.
Utanríkispólitískar kenn-
ingar í tíð Nixons og
Kissingers.
1 tið Nixons, Fords og Kissing-
ers var gerö tilraun til aö skapa
nýja bandariska utanrikisstefnu.
Þessi nýja stefna kom meðal
annars fram i nýrri afstööu til SR
og Kina. Þessi stefna var I fyrsta
lagi hagstæö fyrir Bandarikin á
þann hátt, aö hún hjálpaöi þeim
aö halda forustuhlutverki sinu á
vesturlöndum, og I ööru lagi — þá
I byrjun áttunda áratugs-
ins — leiddi hún til bættrar sam-
búöar viö Sovétrikin annarsvegar
og Kina hinsvegar. Meö þessu
skyldi kostnaöurinn af áfram-
haldandi köldu strlöi minnka og
þar að auki skyldi sundurlyndiö
milli landanna I Vestri um hvort
Vesturlöndum raunverulega staf-
aði hætta af Sovétrikjunum
hverfa. Stefna Nixons og Kissing-
ers — þess efnis aö minnka
spennuna miili USA og
SR — var notuö sem nokkurs
konar mælikvaröi á árangur
utanrikisstefnu Bandarikjanna.
Sagt var að þessi „friöarstefna”
væri eitt af skilyröunum fyrir aö,
a) koma i veg fyrir kjarnorku-
striö og koma á fót takmörkun i
vfgbúnaðarkapphlaupinu milli
Stórveldanna (SALT I var.mikil-
vægasti árangurinn), b) leysa or-
sakirnar fyrir árekstrum og
striöshættu milli landa I Evrópu
(t.d. stórveldasamkomuiagið um
Berlin 1971), c) þróa efnahagsleg
og menningarleg samskipti milli
Austurs og Vesturs sem gæti
FYRSTI HLUTI
dregið úr hættunni á nýjum
árekstrum, d) skapa „hegðunar-
reglur” milli stórveldanna til
þess aö gera það léttara aö skapa
„gagnkvæma varkárni” milli
þeirra á vissum stööum og svæð-
um þar sem stríöshættan var
hugsanleg.
Samkvæmt kenningum Nixons
og Kissingers var slökunar-
stefnan nothæf viö alla þætti
bandariskra utanrikismála.
Fyrir þá skipti öllu máli valda
jafnvægið milli BR og SR i al-
þjóðamálum. Nixon og Kissinger
höföu þá skoöun aö öll þjóðriki
sæktust eftir aö auka sitt hern-
aðar stjórnmála- ogefnahagslega
öryggi. Stefna Nixons og Kiss-
inger tók aldrei inn i sina heims-
sýn þau áhrif sem alþjóöa auö-
hringir, alþjóöasamtök, alþjóða
stofnanir, minnihlutahópar,
þróunarvandamáliö og litil fram-
leiöslugeta fátæku þjðöanna
höföu á samskipti Sovétrikjanna
og Bandarikjanna og hiö almenna
valdajafnvægi I heiminum.
Þessi einhæfa áhersla á slök-
unarstefnuna og Kina hjá Nixon
og Kissinger sætti gagnrýni hjá
mörgum. Vandamál sem nær
stóöu stórum hluta af heiminum
einsog fæðuskortur, auöskipt-
ingin milli fátækra og rlkra þjóöa,
efnahagssveiflur, verslunar- og
gjaldeyrisvandamál o.s.f. — voru
varla rædd á sameiginlegum
fundum fulltrúa Sovétrikjanna og
Bandarlkjanna. Það sýndi sig þar
aö auki, aö slökunarstefnan upp-
fyllti ekki þau skilyröi sem stuön-
ingsmenn hennar höföu vonast til.
Vlgbúnaöarkapphlaupiö hélt
áfram af fullum krafti hjá báöum
stórveldunum, þrátt fyrir fögur
loforö. Margir vöruöu USA viö aö
þessi stefna drægi úr möguleik-
unum fyrir litlar og meöalstórar
þjóöir til aö hafa áhrif i alþjóða-
málum. Stórveldin tækju einhliöa
ákvaröanir sem varöaöi hags-
muni annarra rikja, án þess aö
leita álits hjá sinum banda-
mönnum, sem þar aö auki væru
oft neyddir til aö fylgja þessum
ákvöröunum.
Kröfur um breytta stefnu.
Eftir Vietnamstriöiö vildu
margir áhrifamenn i Bandarikj-
unum draga úr þeim umsvifum
sem þau höföu viösvegar um
heim. Formaöur þingflokks
demókrata i Oldungadeildinni.
Mike Mansfield, kraföist þess i
byrjum áttunda áratugsins aö BR
tækju heim hluta af ameriska
hernum erlendis. Demókratar
vildu aö bandarisk utanrikis-
stefna skyldi: a) gera greinar-
mun á grundvallar- og minna
árlöandi hagsmunum BR, á raun-
verulegri þjóöarhættu og hugsan-
legri eöa vafasamri hættu sem
steöjaði aö bandariskum hags-
munum, b) aö vera sveigjanlegri,
með þvi að svara á ólíkan hátt og i
réttu hlutfalli þeirri hættu sem aö
BR steðjaði og taka mið af þeim
sérstöku aöstæöum við hvert til-
felli. Afleiöingarnar af þessu áttu
að verða þær, aö Bandarikin
hættu að leika stórveidishlutverk
á sama hátt og þau höfðu gert siö-
ustu 25 árin og sætta sig viö, aö
vera i framtiöinni riki án nokk-
urra sérréttinda. Ef þjóöfélags-
kerfi Bandarikjanna ætti aö hafa
einhverja möguleika til aö hafa
áhrif I heiminum þá yröi þaö aö
gerast án vopnavalds. Þessi
hugsunargangur var útbreiddur
meöal andstæðinga Vietnam-
striösins, menntamanna og
frjálslyndra i bandariska þing-
inu.
Einn annar hópur sem krafðist
breyttrar utanrikisstefnu voru
s.k. Þrihyrningsmenn. Alit þeirra
var, aö þaö væri BR fyrir bestu ef
hin vestrænu iönaðarlönd — sem
höföu sama stjórnmála- og efna-
Jiagskerfi — sameinuðust um aö
verja sameiginlega hagsmuni.
Þessir menn settu á stofn sérstakt
ráö sem skyldi vinna aö þessum
málum. 1 þessum hópi voru menn
frá BR, Japan, Kanada og V-Ev-
rópu. Aö þessum samtökum stóöu
iönjöfrar, fjármálamenn, áhrifa-
miklir stjórnmálamenn, dipló-
matar og menntamenn. Sá sem
tók frumkvæðiö aö stofnun þess-
ara samtaka var enginn annar en
bankastjóri Chase Manhattan
Bank, David Rockefeller. Fram-
kvæmdastjóri fyrir samtökin var
ráöinn núverandi aðalráögjafi
Carters i utanrikis-
málum — Zbigniew Brzezinski.
Aöal markmiö þessa félags-
skapar var aö reyna að breyta
utanrikisstefnu BR I þá átt aö
auka og þróa samskiptin viö
Japan, V-Evrópu og N-Amerlku
eöa á milli Þrihyrningssvæöanna,
Japans, V-Evrópu og N-Ameriku.
Þessi hópur áhrifamikilla
manna, bæöi i ameriskum stjórn-
málum og fjármálum, sem gerö-
ust stuöningsmenn Þrihyrnings-
stefnunnar, höföu mest áhrif á
utanrikisstefnu Carters, af þeirri
einföldu ástæðu aö hann sjálfur
var aðili fram aö þvi, er hann
varö forseti. Aörar ástæöur voru
m.a. þær aö ástandiö i alþjóöa-
efnahagsmálum i byrjun áttunda
áratugsins versnaöi og þörfin
fyrir betri samvinnu I efnahags-
málum milli landanna jókst.
Stærstu iönaöarþjóöirnar héldu
hvern efnahagsmálafundinn á
fætur öörum til aö reyna aö leysa
stærsta og versta efnahagsvand-
ann I hinum kapltalistiska heimi,
siöan seinni heimsstyrjöldinni
lauk. Til aö geta leyst efnahags-
vandann varö aö koma á betri
efnahagssamvinnu milli hinna
kapitallstisku landa, aö áliti
þessara aöila aö Þrlhyrnings-
ráöinu. framhald
Nixon og Brésjnéf. — A valdaskeiði Nixons og Kissingers haföi alit orð-
ið að vikja fyrir jafnvægislistum við Sovétrikin.