Þjóðviljinn - 14.08.1981, Blaðsíða 7

Föstudagur 14. ágúst 1981 ÞJÓÐYILJINN — StDA 7
Helgi Hálfdanarson
sjötugur
Margur bókaormur hefur á siö-
ustu þremur áratugum hugsaö
hlýlega til Helga Hálfdanarsonar
þótt persónuleg kynni viö mann-
inn hafi veriö litil eöa engin. Þaö
telst þvi vonandi enginn ofdirfö
þótt einn slikur láti þaö eftir sér
aö senda honum þakkir og árnaö-
aróskir i tilefni sjötugsafmælis-
ins.
Ég þykist hafa sannfrétt aö
Helgi sé fæddur i Reykjavik 14.
ágúst 1911, hafi slitiö barnsskón-
um i Skagafirði, en numiö lyfja-
fræöi þegar hann haföi aldur til.
Hann starfaöi sem lyfjafræöingur
og lyfsali mikinn hluta starfsævi
sinnar en hefur veriö kennari siö-
ustu ár. Ekki dreg ég i efa aö
hann hafi á þeim vettvangi skilaö
vandlega unnum verkum sem
hver maöur gæti veriö fullsæmd-
ur af og talist búinn aö vinna vel
fyrir sinum ellilifeyri. Allt um
þaö munu önnur verk halda nafni
Helga Hálfdanarsonar á lofti um
langa hriö, þau sem kalla mætti
„tómstunda’.’- starf hans, ef þau
geröu ekki það orö aö öfugmæli:
þýðingar hans. Með þeim hefur
hann reist sér óbrotgjarnan
minnisvaröa og unniö islenskri
tungu og bókmenntum meira
gagn en mælt veröi eöa vegiö.
Helgi Hálfdanarson hefur látiö
frá sér fara þrjú söfn þýddra
ljóöa úr ýmsum áttum: Handan
um höf 1953, A hnotskógi 1955, og
Undir haustfjöllum 1960. Ariö 1973
birtist safniö Kinversk ljóð frá
liönum öldum og 1976 Japönsk
ljóð frá liönum öldum. Leikrit
Sófóklesar Antigóna, ödipús kon-
ungur og ödipús I Kólónos birtust
á árunum 1975, 1978 og 1979. Siö-
ast en ekki sist birti Helgi á árun-
um 1956-75 sex bindi þýöinga á
leikritum Shakespeares, alls 17
leikrit, og er þó ekki öll sagan
sögö þvi að sannfrétt hef ég aö
hann hafi lokiö viö aö þýöa 34
leikrit Shakespeares. Helgi hefur
frumsamiö eina barnabók og þýtt
aöra og auk þess gefiö út tvö kver
meö frumlegum og hugkvæmum
skýringum fornra kvæða, þar
sem ekki er laust viö að hann
dragi dár að þeim alvörugefnu
lærdómsmönnum sem lengst af
hafa einir fengist viö slikar skýr-
ingar.
Upptalningin hér aö framan
ætti aö gefa nokkra hugmynd um
umfang ljóöaþýöinga Helga; hann
er án efa mikilvirkastur Islenskra
ljóöaþýöenda fyrr og siðar. Hins
vegar mun flesta skorta imynd-
unarafl til aö gera sér i hugarlund
þá vinnu og hugarorku sem i þær
hefur verið lögð, tómar hafa þær
stundir naumast veriö sem Helgi
hefur varið til þeirra hvernig sem
hann hefur farið aö finna þær.
1 ritdómi um Japönsk ljóö ber
Kristján Arnason Helga saman
viö helstu fyrirrennara sina á
sviöi ljóðaþýöinga, Jón á Bægisá,
Jónas, Grim, Matthias, Magnús
Asgeirsson og Jón Helgason.
Hann bendir á hvernig hver þess-
ara þýöenda hafi sitt afmarkaða
áhugasviö og þýöingar þeirra
beri sterkan keim af persónuleg-
um stil þýðandans og segir siöan:
„Þegar aö þýöingum Helga
Hálfdanarsonar kemur hins veg-
ar, er sem opnist nýr sjóndeildar-
hringur, og þær virðast geröar út
frá talsvert öörum forsendum en
hinar fyrri. I fyrsta lagi ná þær
yfir allmiklu viöara sviö en þýö-
ingar nokkurs af fyrirrennurum
hans, hvort heldur er i tima eöa
rúmi. I ööru lagi gætir hjá Helga
einstaks hæfileika og vilja til aö
seiöa fram blæ frumkvæðisins og
ná valdi yfir hinum óllkustu hátt-
um, hvort heldur þaö er stak-
henda, sonnetta eöa forngriskir
hættir ýmsir”. (TimMM, 1977,
380).
Eins og Kristján vikur að er þaö
einmitt fjölbreytnin og viljinn til
aö koma til móts viö viðfangsefn-
iö sem er einkenni á þýöingum
Helga. Auövitaö þýöir þaö ekki að
hann hafi ekki sin persónulegu
einkenni sem þýöandi. Ekki mun
Vésteinn
r
Olason:
sem
aldrei
deyja
þaö koma þeim á óvart, sem
kynnst hafa ljúfu viömóti Helga
og leiftrandi en góðlátlegri
kimnigáfu, að honum sé jafnlag-
iö aö snara þýöri Ijóörænu og
hnitmiöuöum skopkvæöum, en
hann getur reyndar miklu fleira,
enda væri það vist grunnhyggni
aö halda persónuna alla á ytra
boröi
Þaö væri ærinn starfi, liklega
nokkurra ára vinna, að fara i fót-
spor Helga Hálfdanarsonar, bera
þýðingar hans saman viö frum-
texta og vega og meta hverja
linu, enda skal enginn dómur
felldurhérum nákvæmni þýöinga
hans. Ég verö þó aö geta þess aö
oftar en einu sinni hefur mér flog-
iö i hug viö lestur á verkum
Shakespeares: hvernig i ósköp-
unum ætli Helgi hafi nú farið
aö ná þessu? Og niðurstaöan hef-
ur ævinlega orðiö sú sama þegar
aö var gáö: undrun og aðdáun
yfir þvi hve vel hafi tekist i senn
aö halda til haga merkingu frum-
textans og skiia skáldlegu fjöri
Shakespeares, oröaleikjum og
andblæ. Hitt þarf engan að undra
þótt eitthvað blikni viö þýöingu
sumar þær linur sem fleygastar
hafa oröiö fyrir máttugt og tigiö
tungutak. Þaö mun eiga viö þýö-
ingar á allar tungur.
Skuld islenskra leikhúsgesta,
svo ekki sé minnst á leikara, viö
Helga Hálfdanarson veröur
aldrei goldin; auk framan-
greindra kosta eru þýöingar
hans, bæöi á Shakespeare og
Sófókles, þannig úr garöi gerðar
aö þær fara vel á tungu, án þess
aö veröa nokkurs staöar lágkúru-
legar; hvorttveggja er jafnfram-
andi stil Helga, lágkúran og belg-
ingurinn. Vitaskuld er kveöskap-
ur hans lika langt hafinn yfir þá
sjálfvirku hagmælsku sem getur
gert leirskáldum kleift að yrkja
sæmilega áferöarfaliegan texta
og þeir Schiller hafa lýst svo:
Getiröu rataö á rim,
þegar rökfasta hljómþýöa máliö
hugsar og yrkir þin orð,
ætlaröu sjálfan þig skáld.
í þýöingasöfnum Helga eru
margar perlur og mætti æra
óstööugan aö fara aö telja upp
þaö sem sérstaklega hefur snortiö
mann. Ég veit ekki hvaö veldur,
etv. skyldleiki málanna, en mér
hefur alltaf fundist einstakur
snilldarbragur á þýöingum Helga
úr þýsku, gildir þá einu hvort
nefndur er Hölderlin eöa Rilke
eða önnur góöskáld; sem dæmi
um þessa fullkomnun mætti þó
etv. biöja lesanda aö fletta upp
kvæöinu Tristan eftir August v.
Platen i Undir haustfjöllum.
Kimniskáld eins og Daninn Piet
Hein þurfa heldur ekki aö kvarta
undan islensku Helga; þeir kveða
um Innsæi:
Ekkert er jafn innhverft
og andlitið á mönnum
sem eru að leita aö einhverju
meö tungunni oni tönnum.
Þegar i fyrstu þýöingasöfn-
unum sýndi Helgi áhuga á ljóölist
Austurlanda, persneskri, kin-
verskri, japanskri. Nýjustu ljóöa-
söfn hans geyma kinversk og jap-
önsk ljóö sem fyrr segir. Ég er
hræddur um aö íslenskir ljóöa-
unnendur hafi ekki gefið þessum
söfnum þann gaum sem vert
væri. Etv. óttast menn aö slikur
kveöskapur muni okkur of fjar-
lægur. Sannleikurinn er þó sá aö
yrkisefni þessara skálda, sem svo
eru fjarlæg i tima og rúmi, eru
öllum mönnum hugstæö og skáld-
skapur þeirra svo tær i túlkun
Helga aö hvert kvæði orkar á
mann sem gamall vinur viö
fyrsta lestur. Þaö er athyglisvert
hve ólikar leiöir Helgi velur i
þýöingum sinum úr kínversku
annars vegar og japönsku hins
vegar. Kinversku ljóöin styöjast
viö eldforna og mikils virta hefö,
og eru reyndar flest harla gömul.
A frummálinu er oft eins konar
rim i þessum ljóðum. Helgi velur
þann kost aö yrkja þau upp I hefö-
bundnu islensku formi. Hvaö sem
liöur nánd viö frumtexta, sem ég
er ekki dómbær um, er niöur-
staöan frábærlega fallegur kveö-
skapur.
Japanska ljóölistin er enn
knappari og strangari i formi en
sú kinverska og bragurinn skorð-
ast af nákvæmri talningu at-
kvæöa. Hér hefur Helgi valiö aö
fylgja atkvæöareglum þeim sem
japanskar tönkur og hækur lúta,
og þarf ekki aö kvarta yfir
árangrinum.
Þaö er ekki vert aö lengja þessa
rollu öllu meira. Lofsyröi stækka
ekki verk Helga Hálfdanarsonar,
og munu reyndar vera honum litt
aö skapi, en hann kemst ekki hjá
þvi á slikum merkisdegi aö menn
rifji upp fyrir sér þaö sem hann
hefur komiö i verk. Satt aö segja
er fátt hægt aö hugsa sér ólik-
legra til fjár og frama en
þýðingar heimsbókmennta á
islensku og fátt heilladrýgra is-
lenskri menningu, þegar vel tekst
til. Með þvi aö islenska Sófókles
og Shakespeare hefur Helgi lyft
sannkölluðu Grettistaki, sem
islensk leikhús munu bda aö um
langa framtiö, og meö ljóöa-
þýöingum sinum hefur hann
vikkað til mikilla muna sjón-
deildarhring islenskra skálda og
ljóöaunnenda. Þeir sem fást viö
aö lesa bókmenntir meö stúd-
entum við-háskólann eru meðal
þeirra sem i mestri þakkarskuld
standa viö Helga Hálfdanarson.
Sú ósk er þvi borin fram af heilum
hug og nokkurri eigingirni aö
honum megi á þeim árum sem i
hönd fara gefast góöar stundir til
aö kafa eftir nýjum perlum I djúp
heimsbókmenntanna.
Kinverska skáldiö LI Pó orti
fyrir meira en tólf öldum þetta
ljóö sem Helgi hefur snúiö handa
okkur og mætti standa sem yfir-
skrift yfir istarfi hans sjálfs:
Letriö eilífa
Ég er aö yrkja, og út um gluggann minn
sé ég aö þýtur blær I bambusviði
sem bylgjast eins og vatn; og hingaö inn
berst kliður, þegar þungu blööin hvessa
hvert annaö, Hkt og fossaflaumur niöi
I fjarska. Og er ég hripa stafi þessa
á pappirsörk, er eins og fjúki blóm
af aldintrjám og falli niöri snjó.
En eplablómsins angan, sem er þó
svo áfeng, rýkur burt úr klæöum meyja
er stundir liða, og einnig hjaönar hrlm
er hækkar sól; en ég, hann LI-Tal-Pó,
er hér aö sáldra um autt blaö táknum þeim
sem aldrei deyja.

erlendar
bækur
Clemens Brentano;
Gedichte.
Herausgegeben von Wolf-
gang Frúhwald, Bernhard
Gajek und Friedrich Kemp.
Dunndruck-Ausgabe dtv—
bibliothek. Deutscher
Taschenbuch Verlag 1977.
Kvæöi Brentanos voru ekki
gefin út i heild fyrr en tiu ár-
um eftir fráfall hans þ.e.
1852, og sú útgáfa var gölluð.
Það var ekki fyrr en með
Hanser útgáfunni 1968, úð
verk hans komust óbrengluö
i hendur lesenda. Brentano
varb fyrstur til þess aö koma
Lorelei sögninni á framfæri i
sögu sinni Godwi 1800—01.
Hann gaf út safnið Knaben
Wunderhorn, ásamt mági
sinum Aschim von Arnim,
safn þjóökvæöa. Fyrirmynd
sumra ljóöa hans voru þjóð-
kvæði.en jafnframt orti hann
um trúarleg efni meö heim-
spekilegu ivafi. Þessi útgáfa
er vönduö og fylgja all-itar-
legar athugagreinar og eftir-
máli eftir Wolfgang Friih-
wald.
Richard Leakeyand
Roger Lewin:
People of the Lake.
Man: llis Origins, Nature
and Future. Penguin Books
1981.
Richard Leakey ólst upp
við fornleifarannsóknir. For-
eldrar hans stunduöu þá
iöju af miklu kappi og sonur
þeirra fylgdist meö þeim á
ferðum þeirra i Kenya og
Tanzaniu. Hann stjórnaði
leiðangri, sem gerður var út
frá Kenya til subur héraöa
Etiophiu til rannsókna á
mannvistarleyfum. Hann tók
við starfi föður sins sem for-
stöðumaður Náttúrugripa-
safna Kenya 1968 og sama ár
fundust leyfar mannvera viö
Turkana vatnið i Kenya, sem
álitið er að séu 2ja og 1/2
miljón ára gamlar. Þessi
kenning olli talsveröu
fjaörafoki og rannsóknir
Leakeys á svæðinu og leyf-
unum gerðu honum fært aö
gera sér hugmyndir um
mannlif þessara tima. Roger
Lewin er samstarfsmaður
Leakeys, liffræðingur. Þessi
bók þeirra er mjög athyglis-
verö um eins og segir i titli,
uppruna, ebli og framtið
mannkynsins. Þeir komast
m.a. að þeirri niöurstööu aö
mannveran sé að uppruna og
eölisfari ekki árásargjörn
vera, eins og nú er haldiö
fram af mörgum. Fróðleg og
merkileg bók.
Richard Leakey
Sonur Leakeys og tengda-
dóttir viö uppgröft á strönd
Rudolfsvatns i Keuya.