Þjóðviljinn - 05.12.1981, Blaðsíða 8

8 StÐA — ÞJÖÐVILJINN Helgin 5.-6. desember 1981.
böhmenntir
Undur og stór-
merki íþjóölífinu
Haustiö er rautt.
Kristján Jóhann Jónsson.
Mái og menning 1981Ú
Algengasta bókmenntaformiö i
árlegri flóööldu jólamarkaösins
eru margvislegar endurminning-
ar i ólfkum búningi, ýmist i dular-
gervi skáldsögunnar til aö bjarga
höfundum undan kröfuhöfum eöa
skýrslur um veraldargöngu viö-
komandi persónu, stundum hóg-
vær leit aö veröld sem var, sumt
eru raupsögur, uppspuni eöa
jafnvel væröarleg sjálfsblekking
viö landfestar ævikvöldsins, ann-
aö gróöavænleg bersöglismál eöa
settlegt smælki. Og svona mætti
áfram telja afbrigöin af þessari
fjölskrúöugu þjóöarframleiöslu.
Og þessar bókmenntir lánast auö-
vitaö misjafnlega vel: Siguröi A.
og Tryggva Emilssyni tekst aö
skapa áhrifamikil verk úr efniviö
ævi sinnar, hvorum á sinn hátt og
einkum framanaf. Pétur Gunn-
arsson og Einar Kárason gefa
merkilega innsýn i hugmynda-
heim og lifsviöhorf sinna kyn-
slóöa, minningabók Arna Berg-
manns er einstæö heimild um for-
vitnilegt timabil i sögu Sovétrikj-
anna séö meö gestsaugum Islend-
ings og þætti eflaust tiöindum
sæta viöar en hér.
tslendingar viröast hneigjast
umfram aörar þjóöir til aö skrifa
minningabækur og lesa þær af
þvilikri áfergju aö kalla má þjóö-
aráráttu (ef ekki þjóöarböl).
Margt geymist fyrir bragöiö sem
lakara væri aö týna en stundum
kann þetta aö bitna á skáldverk-
um: rithöfundur hefur varla
sleppt hendi af skáldverki þegar
læröir og leikir risa uppúr ætt-
fræöinni og taka aö leita loganda
ljósi að fyrirmyndum persóna og
atburöa jafnvel þó skáldiö sverji
og sárt viö leggi I ræöu og riti að
allt sé þetta hjá sér tómur hugar-
buröur og persónur allar komiö
undir i þess eigin hugskoti.
Hvaö sem þessum vangavelt-
um llöur er ljóst aö Kristján Jó-
hann Jónsson er ekki á þeim bux-
um aö stela sjálfur senunni i þess-
ari frumraun sinni á sviöi skáld-
sagnageröar. Hann er á höttunum
eftir breiöri samfélagslýsingu og
fer nokkuö nýstárlegar leiöir i
þeirri viöleitni sinni. Kristján
siglir ekki I kjölfar þeirra höf-
unda sem kenndir hafa veriö viö
ný-raunsæi (enda þótt deila megi
bæöi um nýjabrumiö og raunsæ-
ið), heldur kryddar hann sögur
sinar meö ýmsum ólikindum sem
ekki ættu meö góðu móti að hem j-
ast innan ramma heföbundinnar,
episkrar skáldsögu.
Hann leikur sér að tima
og söguþræöi, ruglar lesandann
i riminu meö brotakenndri
frásögn af svo mörgum per-
sónum að það minnir helst á
nafnaþulur Sturlungu og siðast en
ekki sist slettir höfundur sér fram
i atburöarásina I eigin persónu
meö athugasemdir og skýringar
aö gömlum siö. En þrátt fyrir
ýmsar fjarstæöur er sagan meö
raunsæisblæ og trúveröug i lýs-
ingu sinni á hversdagsveruleika.
Segja má aö tvennum sögum
fari fram i þessari bók. I átta
„lesendabréfum” á dreif I verk-
inu talar „höfundur sögunnar” til
lesenda sinna: rekur fyrir þeim
raunir sinar og þann margvislega
vanda sem þvi fylgir aö semja
róttæka hópsögu i anda jafnréttis,
eöa hreykir sér hátt og gleðst yfir
vel lukkuöu verki. Meginstofn
bókarinnar er svo skáldverk
þessa imyndaða höfundar, þrjá-
tiu stuttir kaflar, sumir hálfgerö-
ar smásögur, sem greina frá ó-
trúlegum og dæmalausum vexti
litils þorps úti á landi og áhrifum
þessa undurs á ibúana.
Lesendabréfin eru sem fyrr
sagöi i játningastil, ólik aö formi
og anda, en mynda saman visi aö
sköpunarsögu skáldverksins:
veita innsýn I þau viimubrögð
sem höfundur beitir, gefa til
kynna pólitískar skoöanir hans og
hugmyndir um tilgang skáld-
skapar. Þaö eru þó einkum fyrstu
þrjú bréfin og þaö áttunda sem
gefa þennan vitnisburö, hin eru
efnisrýrari og ég er ekki frá þvi
aö þaö heföi aö ósekju mátt skera
eitthvaö af þeim niöur.
I fyrsta bréfi fjallar höfundur
um þann vanda sem því fylgir aö
velja efni i söguna úr fjölskrúöug-
um veruleika, sambandsleysi
höfunda og lesenda (milli þeirra
rennur markaðsfljótið Styx og
kaupmaöurinn er Karon, mér er
okki alveg ljóst hvar höfundur
iiugsar sér lesendur: i riki dauöra
eöa lifenda) og endar bréf sitt á
hvatningu til lesenda: þeir veröi
sjálfir að taka sér penna i hönd og
skrifa þaö sem uppá kann aö
vanta. Hitt er svo álitamál hvort
góöur skáldskapur er ekki jafnvel
liklegri til aö innblása lesandann
til skáldlegrar sköpunar innra
meö sér en beroröur tillöguflutn-
ingur þess efnis. 1 ööru bréfi opn-
ar höfundur gáttir sögunnar og
hleypir öllum inn sem vilja: engin
persóna er annarri merkilegri, og
i samræmi við þaö kemst hann aö
þeirri niöurstööu I þriöja bréfi, að
eina hugsanlega aöalpersónan i
sögunni sé „Islensk alþýöa”.
Næstu fjögur bréf gefa til
kynna hvernig höfundi tekst
aö halda listræn og pólitisk
boöorð sin og lokabréfið er
svar við þeirri ásökun að
allt sé á tjá og tundri 1 verk-
inu, framsetning brota-
kennd og persónur ekki annaö en
svipleiftur: „1 raun og veru séröu
aldrei nema svipmyndir af fólki.
Jafnvel þinum bestu vinum. Þú
kynnist fólki ekki i heilum sögum
meö upphafi, miðju og endi. Þú
sérö aldrei neitt nema brot af
veruleikanum og brot eru og
veröa brot, hversu mikið sem þig
langar til aö þau séu eitthvað
annaö.” Og svo geta lesendur velt
þvi fyrir sér, hvort það sé hlut-
verk skáldskapar aö skapa heild
úr sundruöum veruleika, visa
þeim veginn útúr ógöngum hvers-
dagslifsins eöa sýna hlutina eins-
og þeir eru ... hvernig sem þeir
eru.
En þessi ironisku lesenda-
bréf eru aðeins litill hluti
þessarar bókar og tengjast
ekki nema að takmörkuðu
leyti þeirri sögu sem sögö er af
Kristján Jóhann Jónsson
ibúum i Miögarði,þorpinu sem
vex á nokkrum haustdögum eöa
vikum I borg, og bændum i ná-
grannasveitum. Höfundur leiöir
fjöldamargar persónur fram á
sögusviðiö, dregur upp mynd af
persónulegum högum þeirra og
samskiptum fáum og skýrum
dráttum. Hann gleymir sér sjald-
an yfir vel heppnaöri persónu-
sköpun, þegar persónur þjóna
ekki lengur rás viöburöa eru þær
miskunnarlaust sendar útúr bók-
inni og þá veröa lesendur aö
semja þeirra Hf áfram. Flestar
eru þessar persónur Ijóslifandi og
ná aö vekja áhuga, sumar kikna
þó undan hlutverki sinu og detta
dauðar i farsa (sbr. lækninn) eöa
ná aldrei aö sýna lífsmark.
Þaö eru einkum tveir viöburöir
sem sameina persónur verksins:
sá fyrri er stofnfundur Rauöa fél-
agsins, bæöi aödraganda og fund-
inum sjálfum er lýst allitarlega
og af miklum húmor (og hitta þar
vinstrimenn ömmu sina). Sá slö-
ari eru heljarmikil átök um
barnaheimili i miðborg Miö-
garös: yfirvöldin vilja rýma lóö-
ina undir stórverslun en ibúar
snúast til varnar (sbr. átökin um
barnaleikvöllinn Byggeren I
Kaupmannahöfn vorið 1980).
Þaö er greinilegt aö höfundur
ætlar flestum persónum sinum aö
vera að einhverju leyti dæmi-
geröir fulltrúar fyrir stétt sina I
þessari baráttusögu: þaö eru
menntaskólakennarar tveir sem
boöa stofnfund byltingarfélags-
777 hvers
er aö dveljast
við draum?
Jónas Jónasson:
Einbjörn Hansson.
Vaka 1981.
Saga Jónasar Jónassonar um
Einbjörn Hansson er kannski
fremur mannlýsing, löng og ýtar-
leg, en skáldsaga i venjulegum
skilningi. En lýsing Einbjörns
getur alveg boriö uppi heila bók ef
þörf krefur þvi hann er hvorki
einfaldur né auöskilinn maöur.
Einbjörn er Reykvikingur á
miöjum aldri þegar einmanaleik-
inn kreppir svo aö honum aö hann
fer að skrifa sjálfum sér bréf.
Hann er munaöarlaús og ættlaus
skrifstofumaöur i sæmilegu
starfi, býr einn i eigin Ibúð og
hefur — nærri þvi bókstaflega —
ekki samband við nokkra lifandi
sál. Þegar svoleiöis er ástatt er
skárra að fá bréf frá sjálfum sér
en engum. Bókin er svo þessi
bréf, sjálfslýsing Einbjörns og
einstök atvik sem hann finnur
hvöt hjá sér til aö segja frá. Eðli-
lega er hún sundurlaus, hann
skrifar ekki samhangandi eöa
reglulega. Lengi framanaf er t.d.
alltaf vetur, hver af öörum, en I
seinasta hlutanum vorar loks
„meö hótun um sumar” (88).
Ekki er látiö uppi hvernig bréfin
komust á bók, en siöast þegar vit-
aö er var „kominn timi til aö taka
bunkann og kasta i tunnuna”
(133). Kannski fundust þau þar?
Eintal sálarinnar
Löngu áður en Einbjörn Hans-
son fann upp á þvi aö skrifa sjálf-
um sér bréf brá hann á þaö ráö
einmana sálna aö tala viö sjálfan
sig og upplifa ævintýri meö ööru
fólki I imynduninni. Strax
drengur byrjar hann á þvi aö tala
viö önnur börn 1 huganum þegar
hann þorir ekki að tala viö þau I
alvöru og hann heldur þessu
áfram lengi.
Framan af eru imynduöu sam-
tölin vel afmörkuö meö t.d.: „Jú,
ég get alveg imyndaö mér þau
oröaskipti.” (30). En þegar liður
á söguna fer lesandi aö gruna
Einbjörn um aö imynda sér fleira
af þvi sem hann segir frá en hann
lætur uppi, færa altént rækilega i
stilinn og ýkja. Hann dettur oftar
og oftar ofan I dagdrauma og á si-
fellt erfiöara með aö rifa sig upp
úr þeim eöa gera greinarmun á
þeim og veruleikanum.
Einbjörn missti foreldra sina
unglingur og hefur slðan búiö
einn. Þó er eins og hann geri sér
ekki grein fyrir einmanaleika sin-
um fyrr en hann hefur aftur reynt
hvernig er aö eiga félaga. Einn
laugardag skömmu fyrir jól er
Einbjörn beöinn fyrir hund um
tima meöan maöur sem hann
kannast lauslega við gegnum
starf sitt fer til Spánar. Hundur-
inn heitir Bina og er vinaleg og
gæflynd tik. Frásögnin af þessu
sambýli er skemmtilegasti hluti
bókarinnar og eflaust einhverjum
i minni siöan Jónas las hann i út-
varp fyrir fáeinum árum.
Einbjörn og Bina ná góöu sam-
bandi sin á milli og þaö er eins og
komi eiröarleysi yfir einbúann
þegar hún er farin, löngun til aö
lifa hraöar, vera meö. I fram-
haldi af þvi fara atburöir kannski
aö gerast i lifi Einbjörns sem
hann hefur aldrei óraö fyrir i
villtustu draumum sinum.
r
Eg er dular-
fulla blómið ...
,,... áöur en ég tek bréfiö og
hendi verö ég aö skrifa mér um
dálitiö, sem ég held aö hafi gerst
Jónas Jónasson
og skipti verulega máli. En
kannski vakna ég allt i einu og er
þá aö lifa þetta i losaralegum
draumi.”
Þaö sem Einbjörn heldur að
hafi gerst er aö hann kynnist
stúlkunni Guðrúnu. Hún er allt
ööruvisi en allt þaö fólk sem hann
hefur áður umgengist og lif hans
tekur stakkaskiptum. Guörún er
yndisleg, opinská og óforskömm-
uö, ósmeyk viö aö nálgast þennan
einræna og undarlega mann og
fær hann til aö hrökkva til lifsins.
En er hún til i alvörunni? Um
þaö er erfitt aö segja, og i raun-
Örnólfur
Thorsson
skrifar
ins, Sigurður verkamaöur er æfur
yfir aö vera kallaöur öreigi;
verkamennirnir hjá Oki s/f eru
ekkert ginnkeyptir fyrir bylting-
unni; bændurnir þrir eru einsog af
öörum heimi, hver á sinn hátt;
læknirinn, presturinn, lögreglu-
stjórinn og bissnismaðurinn eru á
móti barnaheimilum og vilja
vernda skólabörnin fyrir komm-
úniskri innrætingu; verkamaður-
inn Jóhannes vinnur sig uppi stétt
smákapítalista og snýst gegn
fyrrverandi stéttarbræörum sin-
um i aöförinni aö barnaleikvellin-
um; vinstrimaðurinn Bjarni veit
ekki sitt rjúkandi ráö þegar hann
kemur að konu sinni i rúminu
með Póstinum (sbr. frjálslyndir
byltingarseggir mega ekki sýna
afbrýðisemi) og svona mætti
lengi telja.
Þaö er bæöi kostur og galli
þessarar bókar að hún reynir aö
vera margt I senn: dæmisaga um
þróun islensks samfélags frá
kyrrlátu bændaþjóöfélagi til sam-
timaveruleika (sbr. vaxtarund-
riö); lýsing á baráttu kúgaöra viö
haröstjóra sina, hvort sem sú
barátta fer fram innan fjögurra
veggja heimilanna (eilifar hjóna-
bandserjur), á vinnustööum eöa i
samfélaginu yfirleitt; vangavelt-
ur um þaö af hverju, hvenær og
hvernig baráttuvilji vaknar með
fólki og þaö ris upp; ekki hvaö sist
er sagan þó bein og óbein hvatn-
ing til óvirkra lesenda aö virkja
sköpunargáfuna og semja sinar
sögur. 1 þessari bók er mikið grin
á villta vinstriö en þó er ljóst aö
þar sér höfundur helst vonar-
glætu.
Efniviðurinn er sem sagt
býsna viöamikill, svo plássfrekur
aö hann rúmast illa i þeim þrönga
stakki sem honum er sniðinn og fá
tækifæri gefast höfundi til að
hleypa á sprett (sem er mikil
synd þvi' Kristján er góður sögu-
maður), ótviræður kostur bókar-
innar er þó að hún vekur fleiri
spurningar en hún svarar.
Kristján Jóhann vill skrifa auö-
læsilegan texta, hann leyfir sér
engar tiktúrur i stil eöa stafsetn-
ingu, slettir sjaldan eöa aldrei.
Þegar best lætur iðar stillinn af
smellnum samlikingum og háði
en veröur þó stundum heldur til-
þrifalitill. Frágangur á bókinni er
ágætur og skáldleg mynd af höf-
undi á bókarkápu, sem sist spillir.
Örnólfur Thorsson
Silja
Aðalsteinsd
skrifar
inni á maður ekkert aö segja um
það, óvissan er þaö sem gefur
söguni spennu og trega I skritinni
blöndu. Ég get þó ekki stillt mig
um að giska á fyrir mina parta aö
Guörún sé ,,i alvöru”, og rökin
fyrir þvi eru þau, aö Einbjörn á
tvenns konar samtöl viö hana, i
dagdraumum sinum og al-
vörunni, og þaö er stílmunur á
þeim sem gefur til kynna aö bara
draumasamtölin séu tilbúningur
Einbjörns. 1 alvörusamtölunum
kemur Guðrún honum á óvart,
hún er ekki hugarfóstur.
Ovissa sögunnar undir lokin er
um það hvort Einbjörn Hansson
er oröinn heilbrigöur maður eöa
alvarlega sálsjúkur. Ég held með
hinu fyrrnefnda, en verö ekki
móöguö þótt aörir komist aö
annarri niöurstööu.
Fyrsta skáldsaga Jónasar
Jónassonar er óvenjuleg saga og
aðlaöandi á sinn furöulega hátt.
Persóna hennar á kannski fá
skyldmenni i Islenskum bókum,
en ég er ekki frá þvi aö Einbjörn
sé skyldur mörgum okkar samt.
Frágangur er góöur á bókinni, en
ekki þykir mér kápumyndin væn-
leg til aö laöa fólk aö henni.