Þjóðviljinn - 14.09.1982, Qupperneq 5

Þriðjudagur 14. september 1982 þjóÐVILJINN — SÍÐA 5
Prófarkalesari Þjóðviljans í rúma tvo áratugi
Kann breytingunum afskaplega vel
Elías Mar prófarkalesari blaðsins við gáttina á milli hæða, milli ritstjórnar og prentsmiðju.
segir Elías Mar
rithöfundur og
prófarkalesari
Elías Mar rithöfundur hefur
gegnt starfi prófarkalesara við
Þjóðviljann með heiðri og sóma í
rúma tvo áratugi. Til að byrja með
var Elías eini prófarkalesari blaðs-
ins, og enn er hann kjölfestan og
kletturinn í yfirlestri prófarka
blaðsins. Elías sat í hægum sessi í
rúmgóðri vistarveru prófarkales-
ara í nýju prentsmiðjunni er við
tókum hann tali.
— Fyrstu tvö árin mín í próf-
arkalestri Þjóðviljans var aðstaðan
með eindæmum erfið. Ég var þá
eini prófarkalesarinn og hafði
aðsetur inni hjá fréttastjóranum,
sem þá var ívar H. Jónsson. Þá var
blaðið jú minna og ég vann frá
klukkan eitt til sjö alla virka daga.
Og vegna gagngerra breytinga á
húsinu, sem tóku langan tíma,
þurfti maður að ganga niður stiga,
fara út Klapparstígsmegin og
smjúga síðan innum rifu á húsinu
Skólavörðustígsmegin til að sækja
og fara með prófarkir. Prófarka-
lesari hafði aðsetur á mörgum stöð-
um þartil hann fékk sæmilega inni,
mig minnir það hafi verið 1963 sem
ég fékk sér herbergi. Þar var nokk-
uð sæmileg aðstaða, og við vorum
þarna allar götur þartil Blaðaprent
var sett á laggirnar árið 1972.
- Að mörgu leyti voru aðstæður
þar miklu verri til prófarkalesturs,
mikill hávaði og aðsetur prófarka-
lesara opið fyrir hverri minnstu
truflun. En öðrum þræði var þetta
skemmtileg breyting. Offsettæknin
var jú ný af nálinni og týpografískir
möguleikar miklu meiri. Tækni
prófarkalesarans breyttist að sama
skapi, því nú tók hann jöfnum
höndum að leiðrétta með sköfu og
hníf, líma og skeyta. Við þessar
breytingar var prófarkalesurum
líka fjölgað og tekið að vinna á
vöktum, annars vegar frá klukkan
tíu til fimm og hins vegar frá fimm
og þartil vinnslu lauk um mið-
nættið eða svo.
- í mörg ár var unnið á laugar-
dögum frá átta á morgnana til
klukkan tvö eða eftir því hvernig
vinnslu helgarblaðsins vatt fram.
Síðar lagðist sú vakt af, þegar út-
gáfudögum fækkaði og vinnsla
helgarblaðsins færðist til föstu-
dags. Það var mikill léttir og
breyting til batnaðar.
— Jú, aðstaðan var að ýmsu
leyti slæm. Þeir sem hönnuðu
Blaðaprent hafa ekki gert ráð fyrir
því að starf prófarkalesara krefst
einbeitingar og þarmeð rólegheita.
Þetta er ekki bara handavinna eins-
og margir halda.
Mér líst mjög vel á mig hérna og
held að þetta sé með því allra besta
sem þekkist á blöðunum. Hér ríkir
allavega skilningur á mikilvægi
prófarkalesturs. - óg
Þriðjudagsþáttur um efnahagsmal
1. Áróðurinn gegn
ríkisstarfseminni
Skrif blaða og umræða í fjöl-
miðlum um árabil hafa komið
þeirri hugmynd inn hjá fólki að rík-
ið og stofnanir þess séu óhagkvæm
í hagfræðilegri merkingu og tákn
skrifstofuveldis og skriffinnsku.
Starfsmenn í þjónustu ríkisins
(okkar?) hafa verið kallaðir af
þingmönnum götunnar (okkar?)
„möppudýr”. Kjör þessara starfs-
manna borin saman við tekjur sam-
bærilegra starfsmanna einkafyrir-
tækja vitna um mat okkar á vinnu-
framlagi þeirra. Hjá bænum vinna
„Gústi pása,“ „Óli frí” og „Jói lati”
á ölmusulaunum.
Áróðurinn gegn ríkisstarfsem-
inni snýst ekki aðeins gegn þeim
sem vinna í opinberri þjónustu sem
persónugerð heldur gegn mögu-
leikum þeirra til að sinna tilætluðu
hlutverki sínu. Dregið er í efa að
ríkið eða starfsmenn þess geti
þekkt betur til kringumstæðna en
einstaklingarnir og þess vegna beri
að láta einstaklingana sjálfa leysa
öll sín vandamál. Ofan á þetta er
smurt og sagt að einstaklingar sem
starfsmenn hins opinbera geri ekk-
ert eins vel og þeir gætu gert ef þeir
væru að auka eiginn hag. Ágóða-
sólgið einkaframtak er sagt gera
allt best og þess vegna getur opin-
ber starfsemi aldrei hlotið náð í
augum hagfræðinnar. Að taka
skattfé af einstaklingum til að
greiða fyrir óhagkvæma ríkisþjón-
ustu er þess vegna talin glópska.
Svo eru til þeir sem segja að það
sé sjálfsagt að halda uppi einhverri
ríkisstarfsemi, einkum til að lögum
og reglum sé hlýtt. Og jafnvel í
miklum góðærum má hugsa sér að
samfélagið fórni meiru til velferð-
armála og þvíumlíks en ella. En
eins og kemur glögglega fram í
greinasafni Jónasar Haralz, Vel-
ferðarríki á villugötum, þá telja
hans líkar að kröfur almennings
um aukningu velferðarframlaga og
framlaga til heilsugæslu og
menntamála séu að sliga alla
heilbrigða efnahagsstarfsemi og
hagvöxt um allan heim. Áróðurinn
gegn starfsemi ríkisins er sem sagt
tvíbeittur: annars vegar sinnir ríkið
ekki skyldum sínum og hins vegar
getur það ekki sinnt þeim umsvif-
um sern það hefur axlað.
f Bandaríkjunum er borinn fram
af frjálshyggjumönnum miklu
gagnsærri áróður gegn ríkisstarf-
seminni, einkum gegn velferðar-
framlögum ríkisins. I stuttu máli
gengur áróðurinn út á eftirfarandi:
Fátækt er sprottin upp vegna ó-
nógrar framleiðslustarfsemi; sá er
fátækastur sem leggur minnst af
mörkum til framleiðslunnar; til að
uppræta fátækt verður að auka
framleiðslu, einkum þeirra sem
minnst leggja af mörkum; ef fátæk-
lingum eru gefnir velferðarstyrkir
tapa þeir hvata til að vinna í fram-
leiðslunni; fátækt er alltaf besti
hvatinn til að uppræta fátækt;
atvinnuleysi er alltaf besti hvatinn
til að eyða atvinnuleysi.
2. Jafnvægisstefna
í ríkisbúskapnum
Jafnvægisstefna í ríkisbú-
skapnum á rætur að rekja til frjáls-
hyggjuhagfræðinnar. Meginmark-
mið þessarar hagfræði er stöðugt
verðlag og mikill hagvöxtur við til-
teknar tekjuuppskiptareglur (sbr.
Frjálshyggjan eftir greinarhöf-
und). Tilefni ójafnvægis sam-
kvæmt þessari hagfræði er af
þrennum toga: innflutningur um-
fram útflutning (vegna rangrar
gengisskráningar), fjárfestingar
umfram sparnað (vegna rangra
vaxta) og ríkisútgjöld umfram rík-
istekjur. Frjálshyggjumenn greinir
eitthvað á um það hve mikil umsvif
(ríkisútgjöld) hins opinbera eiga að
vera. Leiftursóknarmenn telja að
ríkinu eigi einungis að beita til að
vernda eignarrétt og hagskipulag
eignarstéttarinnar og afla til þess
skatttekna, helst með jöfnum nef-
skatti. Ef ríkinu er beitt til að
bjarga nauðstöddum með velferð-
arframlögum, þá kalla leiftursókn-
armenn það „falska velferð”, sér-
staklega ef útgjöld ríkisins fara um-
fram tekjur. Að baki liggur banda-
ríska hugmyndafræðin sem rakin
var hér á undan. Og leiftursóknar-
menn eru mótfallnir því að ríkinu
sé beitt til að draga úr tilhneiging-
um til atvinnuleysis með fjár-
framlögum af skattfé. Það kalla
þeir „dulbúið atvinnuleysi”. Með
sömu snilld við hugtakasmíö má
kalla opinber heilsugæsluframlög
fyrir „dulbúið læknisleysi” eða
„falska heilsugæslu”, eða annað í
þessum dúr.
Það er farið að bera á því að dug-
ur fjármálaráðherra landsins sé
mældur í getu viðkomandi að koma
á jöfnuði í ríkisbúskapnum. Til
þess að ná slíku markmiði þarf oft-
ast að skera niður óskir um útgjöld.
Á sama tfma og Alþýðubandalags-
ráðherra tekst að ná jafnvægi í
ríkisbúskapnum, rísa leiftursókn-
armenn upp á ný og krefjast lægri
skatta. Ef skattar verða lækkaðir,
þá verður á ný ójafnvægi í ríkisbú-
skapnum og þá munu leiftursókn-
armenn krefjast enn meiri niður-
skurðar. Og svo koll af kolli: lækk-
un útgjalda; lækkun skatta. í
rauninni telja þessi öfl að öll eyðsla
umfram nauðsynlegustu útgjöld til
að viðhalda kerfinu, hagskipu-
laginu, sé andstæð „eðlilegu” hlut-
verki ríkisins.
3. Hlutverk ríkisins
í blönduðu hagkerfi
Réttlætingin fyrir starfsemi ríkis-
ins í blönduðu hagkerfi er ekki sótt
í fullyrðingar frjálshyggjumanna
um það að frelsi til óheftra við-
skipta tryggi mesta samanlagða
hagsæld; hámörkun framleiðslu og
arðsemi. Ef svo væri, gætum við
stutt andstöðu æstustu frjáls-
hyggjumanna gegn ríkisstarfsem-
inni í heild sinni (fyrir utan dóms-
og löggæslu). Réttlætingin fyrir
ríkisstarfseminni er einmitt sótt í
reynsluna af óheftri ágóðasókn
einkaframtaksins. Minningarnar
um þrælahald yfirstéttar á almúg-
anum fyrr á öldum er ef til vill
grundvöllurinn. Fyrsta hlutverk
ríkisins í lýðræðisskipulaginu er
þannig að tryggja grundvallar-
mannréttindi í samfélagi jafninga;
eina konar endurreisn í anda lýð-
ræðis.
Birgir Björn
Sigurjónsson
skrifar
Mannréttindi í lýðræðisskipu-
laginu felast ekki aðeins í formlegu
frelsi til tjáninga. Mannréttindum
fylgir skýlaus krafa um tækifæri til
framfærslu og atvinnu. Einu sinni
höfðu aðeins efnamenn kosninga-
rétt og síðar einungis þeir sem
höfðu goldið skatt sinn. Lýðræðis-
hugmyndir gærdagsins eiga ekki
lengur við og heldur ekki hug-
myndir borgarastéttarinnar á fyrri
öld um hlutverk ríkisins sem
leiftursóknarmenn prédika nú. í
nútímasamfélaginu skiljum við
Iýðræði sem rétt allra þjóðfélags-
þegna til að ráða ákvörðunum sem
varða fjöregg samfélagsins í heild.
Og ríkið er framlengdur armur
fólksins sem tryggja á að ákvarð-
anir þess komist í framkvæmd.
Ríkinu ber að tryggja skynsamlega
hagnýtingu auðlindanna þannig að
eitthvað verði eftir til morgundags-
ins. Ríkinu ber að tryggja öllum
atvinnu og möguleika til fram-
færsiu. Ríkinu ber að tryggja jafna
menntunaraðstöðu, heilsugæsluað-
stöðu og tj áningaraðstöðu. Það er
ekki nóg að ríkið tryggi að til séu
skólar og heilsugæslustofnanir og
fjölmiðlar. Það verður líka að
tryggja öllum jafnan aðgang að
þeim.
Þá hrópar frjálshyggjumaður-
inn: „Á þá Ríkið að verða allt í
öllu? Þetta er kommúnismi ... “
Svona er hægt að misskilja lýðræð-
isstefnuna. Svo lengi sem ríkið
framkvæmir vilja meirihlutans og
tryggir lýðræðislega ákvarðana-
töku um öll mikilvægustu mál sam-
félagsins, t.d. úrlausn á rekstrar-
skilyrðum atvinnuveganna, þá er
ríkið ekki allt í öllu heldur fólkið í
landinu. Og þannig á það að vera.
Þess vegna er það nauðsynlegt
að hefja gagngera endurskoðun á
hlutverki ríkisins eins og það hefur
mótast gegnum árin. Ríkið hefur
verið notað sem eins konar svika-
mylla til að ná út auknum rekstrar-
tekjum fyrir útflutningsgreinarnar,
fiskveiðar og landbúnað. Ef kjara-
baráttan hefur leitt til kauphækk-
ana eða fiskverð fellur á erlendum
mörkuðum, þá er gengið fellt til að
styrkja stöðu fyrrnefndra atvinnu-
Um hlutverk ríkisins
greina. Hókus pókus. Ef verðbólg-
an geysist óvenjumikið áfram án
tilsvarandi launahækkana (t.d.
vegna skerðingar verðbótaá-
kvæða), þá - sjá - hækka niður-
greiðslur á matvöru eða annað í
þeim dúr. Þetta held ég að sé al-
menningi yfirleitt fremur ógeðfellt;
og varla getur þetta talist sérlega
lýðræðisleg ákvarðanataka.
Hér ber að snúa við blaðinu.
Hlutverk ríkisins er vissulega að
tryggja rekstrargrundvöll atvinnu-
veganna en því ber líka að gera það
eins hagkvæmt og unnt er fyrir þol-
endurna, skattgreiðendur og aðra
þegna. Óhæfa er að kasta sífellt
meira fé í vonlausan einkarekstur.
Annað tveggja verður að láta slík
fyrirtæki fara á hausinn (sam-
kvæmt frjálshyggjuaðferðinni) eða
að ríkið sjálft taki yfir reksturinn.
Ríkið ætti eins og hver annar mark-
aðsaðili að geta skapað arðvæn-
legan rekstur. En forsenda þess er
sú að gerðar séu kröfur til starfs-
manna og þeim greidd laun sam-
kvæmt því. Og það verður að hrista
rykið af minningunum af krepp-
unni og atvinnuleysinu. En það er
ekki nóg að ríkið sé með atvinnu-
bótavinnu þegar einkageirinn
treystir sér ekki til að bjóða
atvinnu. Slíkt verður alltaf óhag-
kvæmt. Þess í stað verður ríkið að
fara út í arðbæran rekstur og láta
ekki deigan síga eins og einkafram-
takið þó á móti blási.
Þegar sællegir stóreignamenn
segja brosandi í fjölmiðlaviðtölum
að draga verði úr ríkisframlögum
til velferðarmála eða heilsugæslu
þá hljóta þeir að halda að allir eigi
jafnmikla peninga í banka og þeir
sjálfir. Frjálshyggjumenn eru fræg-
ir fyrir einfeldningshátt sinn. Og
þegar þeir segja að minni ríkis-
rekstur auki heildarframleiðslu, þá
hljóta þeir að meina að fram-
leiðsluverðmætin vaxi vegna verð-
hækkana einkageirans á þeirri
þjónustu sem ríkið hættir þrátt
fyrir að eftirspurnin dragist saman,
þ.e. margir hafa ekki lengur efni á
viðkomandi vörum. Og þegar þeir
segja að einkaframtakið geri allt á
hagkvæmari hátt en ríkið, þá vitum
við að það er tóm vitleysa. Og þeg-
ar þeir segja að atvinnuleysi lækki
kaupkröfur, þannig að fyrirtæki
vilja ráða nýja starfmenn. Og full-
yrðingin að fátækt lækni best fá-
tækt er áreiðanlega huggunarefni
þeim 32 miljónum Bandaríkja-
manr.a, sent Hagstofa Bandaríkj-
anna segir að búi nú við skilyrði
vannæringar vegna fátæktar.