Þjóðviljinn - 09.12.1982, Blaðsíða 21

Jólablað Þjóðviljans 1982 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 21
Agúst Vigfússon skrifar

Þessum aumingjum
þyrfti að leiðbeina”
Sumarið 1933 var ég í
vegavinnuá
Holtavörðuheiði. Það var
allfjölmennur hópur sem
vann þar þetta sumar. Heldur
var nú kaupgjaidið lágt á
nútíma vísu, 65 aurar á
tímann yfir vorið en 90 aurar
yfir sumarið. Unnið var tíu
tíma á dag eða 60
klukkustundir á viku. Þetta
þótti nú meiri lúxusinn.
Vorum við mjög öfundaðir
sem vorum svo heppnir að
komast í vegavinnu. Mig
minnir aðég hafi þénað
rúmar 700 krónur yf ir
sumarið. Sameiginlegt
mötuneyti var. Kostaði fæðið
1.29 á dag til jafnaðar. Litlu
var eytt f ram yf ir brýnustu
lífsnauðsynjar. Ég man ekki
til að ég færi neitt þetta
sumar, ég var kyrr á heiðinni.
Það þætti víst ýmsum
unglingum nú dauf vist, en
ég hugsaði til væntanlegrar
skólagöngu, ég mátti engu
eyða.
Satt best að segja leiddist mér
ekki á heiðinni, þótt veðrið væri
stundum ömurlegt, einkum í rign-
ingu og þoku. Heiðin er sérstak-
lega þokusæll staður. Ýmislegt er
mér enn minnisstætt sem gerðist
þar þetta sumar, þótt nú séu liðin
46 ár síðan ég var þar. Það er sér-
staklega eitt atvik sem festst hefur
mér í minni og ég held að ég gleymi
seint.
Nokkru eftir að vinna hófst
komu nokkrir menn norðan úr
Strandasýslu. Ég man sérstaklega
eftir tveim mönnum frá Borðeyri,
Birni Kristmundssyni og Guðlaugi
Jónssyni. Þetta voru svo einstak-
lega geðugir og elskulegir menn að
maður dróst að þeim. Guðlaugur
léttur og kátur og prýðilegur hag-
yrðingur, Björn að vísu hlédrægari
en skýr og traustvekjandi og eins-
takt ljúfmenni í allri framkomu.
Einhvern veginn fannst mér að
verkstjóranum væri ekki neitt um
þá norðanmenn gefið og að hann
hefði verið skikkaður til að taka þá
gegn vilja sínum, líklega af stjórn-
arvöldum. En þá var almennt
atvinnuleysi og eftirsókn eftir
vinnu mikil.
Vík þá að þessu sérstæða atviki
sem geymst hefur í huga mér síðan.
Það mun hafa verið um ellefuleytið
einn morguninn að ég rakst inn í
tjaldið til Björns. Sá ég þá að hann
var að láta dótið sitt niður í poka og
hafði auðsjáanlega ekki farið til
vinnu um morguninn. Ég spurði
undrandi hvað til stæði. Eg sá að
Birni var brugðið og að hann var
þyngri á brún en venjulega. Ég sá
að hendurnar titruðu lítið eitt er
hann var að hnýta fyrir pokann.
Hann svaraði spurningu minni ekki
strax. Leit síðan snöggt upp og
sagði: „Ég er að fara“. Ég varð
hissa og skildi ekki neitt í neinu.
Spurði síðan hvernig stæði á því.
Enn nokkur þögn. Síðan sagði
Björn: „Mér var ýtt út. Ég get
kannske ekki sagt að ég hafi
beinlínis verið rekinn. En málið er
þannig vaxið að mér finnst ég ekki
geta verið hér Iengur“.
Forsaga málsins var þessi:
Þeir norðanmennirnir voru látn-
ir vinna sér og úthlutað einu erf-
iðasta svæðinu, grýttu og blautu.
Þegar kom að útborgun tjáði
verkstjórinn þeim að hann gæti
ekki greitt þeim fullt kaup, afköst-
in væru svo lítii. Þetta var vitanlega
fjarstæða og hafði ekki við nein rök
að styðjast. Hér voru allir ráðnir
upp á tímakaup, auk þess var það
rangt að norðanmennirnir ynnu
verr en aðrir. Hitt var staðreynd að
spildan sem þeim var úthlutað var
afar erfið.
Björn andmælti þegar þessu
gjörræði verkstjórans. Attu þeir
nokkur orðaskipti, verkstjórinn og
hann. Loks ákvað Björn að fara,
þótt hann ætti enga atvinnu vísa.
Vildi hann það heldur en að beygja
sig. Óréttinn þoldi hann ekki.
Ég varð svo hissa að mér féllust
hendur. Ég hafði aldrei kynnst því
fyrr að menn væru reknir úr vinnu,
og skildi ekki neitt í neinu. Ein-
hvernveginn fannst mér þó, að
Ólafur Thors
þetta stæði að einhverju leyti í sam-
bandi við stjórnmálaskoðanir
Björns. Þó Björn flíkaði lítið skoð-
unum sínum heyrði ég hjá honum
nýjan tón, sem ég hafði ekki heyrt
fyrr, og eitthvað sá ég hjá honum af
ritum sem mér þóttu sérkennilegar
bókmenntir. Ég man sérstaklega
eftir bók sem heitir Byltingin í
Rússlandi, eftir Stefán Pétursson.
Og eitthvað var þar fleira af sósíal-
ístiskum bókmenntum. Þá vakti
það grunsemdir að Einar Olgeirs-
son kom við hjá Birni á leið sinni
norður, en hann var að fara í fram-
boð á Akureyri.
Ég átti ekki orð til að lýsa undr-
un minni yfir meðferðinni á þess-
um úrvalsmanni og þeim norðan-
mönnum yfirleitt. Loks sagði ég í
vesældarlegum tón: „Skelfing er
þetta leiðinlegt“. Björn leit upp
nokkuð hvatskeytslega og það var
eins og bliki slæi á augun. Hann
sagði með nokkrum þunga: „Þið
sáuð sanrt ekki ástæðu til að gera
neitt“. Mér varð orðfall og vissi
ekki hvað ég átti að segja.
Við kvöddumst svo þarna og
Björn fór alfarinn úr vegavinn-
unni. Seinna um sumarið fékk ég
bréf frá honum. Hann hafði ráðið
sig á síldarbát, en þénað lítið.
Þetta var í fyrsta sinn að ég
kynntist þessari hlið á tilverunni að
menn yrðu fyrir hnjaski vegna lífs-
skoðana sinna. Ég held að þetta
atvik hafi haft meiri áhrif á mig en
ég gerði mér grein fyrir í fljótu
bragði. Það var eitthvað innra með
Einar Olgcirsson
mér sem reis öndvert gegn svona
vinnubrögðum. Ég er alveg viss um
að svona aðfarir hafa öfug áhrif við
það sem til var ætlast. Löngu
seinna minntist ég á þennan atburð
við Björn og spurði hann hvort
hann rnyndi eftir því sem hann
hefði sagt við mig: „Þið sáuð samt
ekki ástæðu til að gera neitt“. Ég
sagði að mér hefðu þótt þessi um-
mæli ómakleg í minn garð. Ég
hefði þó látið í ljósi nokkra sarnúð
með honum og þeim norðan-
mönnum. „Jú, það er vitanlega
rétt“, sagði Björn, „en ég athugaði
ekki þá að vitanlega var ekkert
hægt að gera“. Vegavinnuhópur-
inn hafði lítil kynni af verkalýðs-
sjónarmiðum. Auk þess voru allir
hræddir við að missa vinnuna.
Björn varð síðar þjóðkunnur
maður í sambandi við hina svo-
nefndu Borðeyrardeilu. Sú saga er
alþjóð svo kunn að óþarfi er að
rekja hana. Mér hefur stundum
dottið í hug, er ég hugsa um þenn-
an ójafna leik atvinnurekenda-
valds og umkomulítilla einstak-
linga sem það vildi ná sér niðri á,
það sem haft er eftir Unu í Unu-
húsi. Hjá henni var stúlka sem var
fingralöng sem kallað er. Una
fyrirgaf henni þennan brest henn-
ar, talaði aðeins um fyrir henni.
Svo fór stúlkan frá Unu en hélt
áfram fyrri iðju sinni hjá nýju hús-
bændunum. Þeir voru ekki eins
umburðarlyndir og Una, heldur
kærðu stúlkuna fyrir þjófnað. Þá
sagði Una: „Þessunr aumingjum
þyrfti að leiðbeina". Þar átti hún
ekki við stúlkuna heldur þann sem
kærði.
Þegar maður lítur til baka og
hugsar um áður nefnt atvik og önn-
ur svipuð, þá vorkennir maður
ekki þeim sem reknir voru, heldur
þeim sem ráku og álítur þá vesa-
linga sem þyrfti að leiðbeina.
Þá skal hér sagt frá öðru atviki
sem var að nokkru leyti keimlíkt
því sem hér hefur verið sagt frá. Ég
man ekki hvort þetta var árið 1933
eða 34. Tel þó að það hafi verið
1934. Ég var þá í Kennaraskólan-
um. Ég leigði á Laufásvegi 67
ásamt skólabróður mínum, Ingi-
mundi Þorsteinssyni frá Bakka í
Öxnadal. Við vorum kunningjar,
höfðum verið saman á Laugar-
vatnsskólanum. Ingimundur hafði
þénað lítið sumarið áður, en þá
hafði hann unnið unr tíma á Korp-
úlfsstöðum. Hann byrjaði skólavist
um haustið, þótt sýnt væri að hann
rnyndi uppiskroppa með peninga
er fram yfir hátíðar kæmi.
Foreldrar Ingimundar þekktu
áhrifamann hér syðra og báðu
hann að líta til með syni sínum, ef
hann lenti í vandræðum. Tók hann
því vel og mun eitthvað hafa styrkt
hann um tíma. Það var fátt um
skemmtanir, enda litlir aurar til að
sækja þær. Ég hygg að það hafi
frekar verið af tilviljun en pólitísk-
um áhuga, að við herbergisfélag-
amir rákumst eitt sinn í Bröttu-
götu. Þar voru þá aðalbæki-
stöðvar hins nýstofnaða Kommún-
istaflokks. Þá stóð þannig á að þeir
voru að halda fund. Rétt í því að
við komum inn var fundur settur.
Til máls tók maður sem við að vísu
höfðum heyrt getið, en ekki haft
nein kynni af. Það var Einar Ol-
Ágúst Vigfússon
geirsson. Ekki skal því leynt að við
urðum stórhrifnir af manninum.
Vitanlega var þetta áróðurssam-
koma. Þarna var Verkalýðsblaðið
boðið og það varð úr að við félagar
gerðumst áskrifendur. Var það síð-
an borið til okkar vikulega. Þetta
hefur kannski vakið einhverjar
grunsemdir.
Dag nokkurn er ég var að fara út
mætti ég vel búnum og virðulegum
manni, sem spurði eftir Ingimundi.
Vísaði ég honum inn til hans, fór
svo mína leið. Skömrnu seinna
kom ég aftur. Ég sá að Ingimundi
var brugðið. Hann var þungbrýnn,
dapur og fámáll eins og hann var nú
reyndar venjulega. Ég innti hann
eftir hvort nokkuð hefði komið
fyrir. Hann varseinn til svars. Loks
sagði hann mér hvað skeð hafði.
Hjálparmaður hans hefði komið og
spurt sig með nokkrum þunga
hvort hann væri farinn að leggja lag
sitt við kommúnista, sér hefðu bor-
ist nokkrar sannanir fyrir að svo
væri. Taldi hann að það væri ekki
neitt gæfuspor fyrir unga menn að
leggja lag sitt við slíkan óþjóðalýð.
Hann yrði að segja það hreint út að
hann hefði ekki minnstu löngun til
að styðja við bakið á honum, ef
hann hætti ekki þessari iðju. Skil-
yrðislaust yrði hann að hætta öllu
samneyti við „kommana".
Ingimundur brást við á líkan hátt
og flestir skapheitir ungir menn
rnundu hafa gert. Hann sagði að
það kæmi engunr við hvaða skoð-
anir hann hefði. Það yrði svo að
ráðast hvað við tæki hjá sér. Skildu
þeir svo í styttingi og niunu aldrei
liafa talast við síðan.
En Ingimundur var þungt hugs-
andi og áhyggjufullur vegna fram-
tíðarinnar. Hann vissi að ef hann
fengi enga aðstoð yrði hann að
hætta námi og það gat haft ófyrir-
sjáanlegar afleiðingar. Þá var ekki
um nein námslán að ræða. Ekki var
heldur hægt að slá víxil í banka.
Kvöld eitt segir Ingimundur við
mig: „Þetta gengur ekki. Ég get
ekki verið svona gjörsamlega aura-
laus. Nú veit ég hvað ég geri. Ég fer
og tala við Ólaf Thors. Ég ætla að
vita hvort ég get ekki fengið lán út á
væntanlega sumarvinnu mína á
Korpúlfsstöðum. Best væri að
segja honunt söguna hreinskilnis-
lega og sjá hvernig hann bregst
við“.
Einhvern tíma áður mun hann
hafa átt tal við Ólaf. Ekki fannst
mér alveg laust við að hann kviði
þessari ferð, enda kannske óvanur
að tala við stórmenni og að eðlis-
fari hlédrægur og feiminn, en hann
taldi að ekki yrði hjá því komist að
leita einhverra úrræða.
Ég get ekki neitað því að ég var
dálítið spenntur að vita hvernig
Ingimundi myndi ganga og hvort
hann rnyndi fá nokkra úrlausn.
Þegar hann korn aftur sá ég strax að
hann hafði ekki farið erindisleysu.
„Jæja, hvernig gekk erindið?“
„Það gekk sæmilega. Ég er með sjö
hundruð krónur i vasanum, það
dugar vel fram á vorið. Mér ætti að
vera borgið í vetur", sagði Ingi-
rnundur glaðlega. „Ólafur hefur
tekið þér vel?“. „Já, ekki get ég
sagt annað. Ég sagði honum alla
söguna hreinskilnislega. Hann
hlustaði á mig þegjandi og sagði
síðan: „Þetta er eftir honum, hel-
vítis fíflinu, þurfti hann endilega að
festa þig til eilífðar hjá kommunum
og taka þetta svona alvarlega, þó
þú værir eitthvað að nudda þér
utan í þá. Það er sjálfsagt að greiða
eitthvað fyrir þér“.