Þjóðviljinn - 08.03.1983, Síða 7

Þriðjudagur 8. mars 1983 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7
Þjóðleikhúsið:
Oresteia
Höfundur: Eskýlos
Þýðing: Helgi Hálfdanarson
Leikstjóri: Sveinn Einarsson
Leikmynd: Sigurjón Jóhannsson
Búningar: Helga Björnsson
Leikhljóð: Þorkell Sigurbjörnsson
Dansar og hreyfingar: Marjo Kuusela
Lýsing: Arni Baldvinsson
Það var kominn tími til að
íslendingar fengju að sjá á sviði
verk eftir gríska skáldjöfurinn
Eskýlos, elsta leikskáld veraldar
þeirra sem skilið hafa eftir sig verk.
Eskýlos var fæddur árið 525 fyrir
Krist og samdi á rúmum 40 árum
um 90 leikrit. Af þeim hafa einung-
is sjö varðveist, þeirra á meðal þrí
leikurinn „Öresteia“,eini þríleikur
sem til er frá þlómatíma grískrar
leikritunar á fimmtu öld fyrir Krist.
Eskýlos fékk 13 sinnum verðlaun í
hinni árlegu leikritasamkeppni
sem háð var á hátíð Díónýsosar
hinni meiri. Fyrir „Óresteiu“ fékk
Eskýlos verðlaunin árið 458,
tveimur árum fyrir andlátið. „Ór-
ésteia“ var þannig síðasta stórvirki
hans og ber hæst þeirra verka sem
eftir hann liggja.
Efni og aðdragandi þríleiksins
hafa verið skilmerkilega rakin bæði
í dagblöðum og leikskrá, svo þarf-
laust er að fjölyrða um þau efni.
Þess skal einungis getið að „Órest-
eia“ samanstendur af þremur
harmleikjum sem rekja hina skelfi-
legu sögu Atreifs konungs í Argos,
niðja hans og ættmenna. Fyrsti
leikurinn „Agamemnon" greinir
frá heimkomu Agamemnons Atr-
eifssonar eftir unninn sigur í Tró-
justríði, banaráðum konu hans,
Klýtemnestru, og eljara, Egisþos-
ar, og loks falli hans. Næsti leikur
„Sáttafórn" fjallar um fund þeirra
systkina Órestesar og Elektru við
legstað föður síns, föðurhefnd Ór-
estesar og fall þeirra Klýtemnestru
og Egisþosar. Þriðji leikurinn fjall-
ar um ofsóknir refsinorna á hendur
Órestesi fyrir móðurvígið, meðal-
göngu goða og endanlega sýknu
móðurbanans fyrir atbeina Apol-
lons og Aþenu. Uppfrá því verður
sú breyting á stöðu refsinorna að
þær verða hollvættir.
f fyrsta leiknum, „Agamemn-
on“, er einkum tvennt sem vert er
að draga fram. Annarsvegar
meistaraleg lýsing Klýtemnestru
sem verður í meðferð höfundar
stórbrotin og ógleymanleg per-
sóna. Hann lýsir ljóslega þeirri sál-
rænu togstreitu sem drottningin er
ofurseld, kaldri rósemd þegar hún
býður bónda sinn velkominn heim,
óhamdri sigurgleði eftir vígið þegar
hún stærir sig af hefndinni eftir Ífíg-
eníu dóttur sína, og loks þreytu og
mæðuró í leikslok. Hinsvegar er
það atriðið með Kassöndru, hinni
stórættuðu völvu sem Agamemnon
flytur með sér heim frá Tróju sem
ánauðuga lagskonu. Það atriði er
meðal þeirra mögnuðustu í gervöll-
um leikbókmenntunum. Kassand-
ra kemur að hallarhliðinu ásamt
Agamemnon, er hljóð og kyrrlát
meðan móttakan fer fram, en þeg-
ar hjónin eru gengin í höllina hefur
hún harmatölur sínar og spásagnir
sem enginn viðstaddra skilur eða
leggur trúnað á. Hér verður textinn
hvað blæbrigðaríkastur og þan til-
finninga næstum óbærilegt.
í „Óresteiu" er Eskýlos að fjalla
urn ættgenga bölvun vegna hrika-
legs ódæðis. Bræðurnir Atreifur og
Þýestes eru sekir um glæpi. Agam-
emnon er sekur um þann glæp að
hafa fórnað dóttur sinni til að fá byr
fyrir flota sinn til Tróju. Hann er
veginn og það víg getur af sér ann-
að víg. Hvenær og hvernig verður
bundinn endi á þetta ferli glæpa og
hefnda? Um það er Eskýlos fyrst
og fremst að fjalla. Hann var
maður mjög trúhneigður og fjallar
um vandamálið frá trúfræðilegu
sjónarmiði sem minnir ekki svo
lítið á ýmsa spámenn Gamla test-
amentis. í upphafi leiks gefur hann
til kynna að þjáningin sé sam-
kvæmt guðlegri ráðstöfun eina
leiðin til upplýsingar og vísdóms.
Þetta þema er síendurtekið af
kórnum allt til leiksloka, en megin-
stefið er að guðlegt réttlæti byggist
á lögmálinu „auga fyrir auga“. í
„Hollvættum" er Órestes hinsveg-
ar sýknaður af móðurvíginu á for-
sendum sem við fyrsta tillit virðast
dálítið gerræðislegar, en reynast
fullkomlega rökréttar sé höfð hlið-
„Annars er sýningin ákaflega metnaðarfull og hefur greinilega ekkert verið til sparað að gera hana sem best úr garði“, segir Sigurður A. Magnússon
í leikdómi sínum um Oresteiu. - Ljósm. eik.
óresteia
sjón af þróun samfélags, trúarhug-
mynda og réttarfars í Grikklandi á
þeim sjö öldum sem liðu frá Tró-
justríði til gullaldarinnar á fimmtu
öld fyrir Krist. Með úrskurði Aþ-
enu er framkvæmd réttvísinnar
tekin úr höndum guða og lögð í
hendur mennskra manna, sem
tempra réttlæti með miskunnsemi
þegar svo ber undir, en hlutverki
refsinorna er ekki þarmeð lokið.
Þær fá nýtt hlutverk sem hollvættir
manna og eiga að vaka yfir því að
réttlætinu sé ekki misboðið með
meinsæri eða öðrum ósóma. Þær fá
nýjan bústað í helli einum í hlíðum
Akrópólis skammt frá dómstólun-
um á Aresarhæð og skjóta þeim
mönnum skelk í bringu sem kynnu
að hyllast til að misvirða réttvísina.
Niðurstaða Eskýlosar er í raun-
inni samkynja því sem gerist í Jobs-
bók þegar guð ávarpar Job úr storm
viðrinu. I lok „Óresteiu“ kemur
fram eingyðishugmynd þarsem
guðdómurinn er í senn réttlátur og
miskunnsamur, þarsem „Seifur"
og „Örlögin“ renna saman, og fyrir
vísdóm þessa „nýja guðdóms" get-
ur maðurinn gert sér vonir um að
öðlast vísdóm og lífsfyllingu með
því að þjást.
Hér hefur verið vikið að megin-
stefi þríleiksins, en vitanlega vísar
hann til margra átta í senn, til dæm-
is til þeirra forsögulegu hvarfa þeg-
ar karlaveldið var að festa sig í sessi
og uppræta síðustu leifar næðra-
veldis, og til margra atvika í sam-
tíma Eskýlosar sem felld eru inní
verkið af miklum hagleik.
Sveinn Einarsson á heiðurinn af
því að við höfum loks fengið að sjá
verk eftir Eskýlos á hérlendu sviði.
Hann hefur tekið til handargagns
snilldarþýðingu Helga Hálfdanar-
sonar á „Óresteiu", stytt hana um
rösklega helming og gert úr leikrit-
unum þremur eitt samfellt verk.
Hefur sú úrvinnsla tekist mætavel,
þannig að óvíða hattar fyrir, og
engu sem verulega máli skiptir hef-
ur verið sleppt. Afturámóti má
deila um þann hátt að taka byrjun-
ina á þriðja leiknum og skeyta
henni framanvið „Agamemnon",
þannig að „Hollvættir" umlykja
hin tvö leikritin. Mér fannst sýn-
ingin ekki græða neitt á þeirri að-
gerð, því hún sundraði verkinu
fremuren þétti það.
Annars er sýningin ákaflega
metnaðarfull og hefur greinilega
ekkert verið til sparað að gera hana
sem best úr garði. Leikmynd Sig-
urjóns Jóhannssonar er vegleg og
stór í sniðum, hallarmúr og hlið
rammger og stílhrein, skraut á dyr-
um og bakvegg klassískt og há-
grískt. Búningar Helgu Björnsson
eru litríkir og efnismiklir, enda
voru Grikkir hetjualdar tildur -
Sigurður A. Magnússon
skrifar um
leikhús
samir og litaglaðir. Það eina sem
kannski má finna að er liturinn á
skikkjum refsinorna eftir að þær
skipta um hlutverk: þá eiga þær að
réttu lagi að klæðast purpura-
rauðum skikkjum. Kannski var
hvíti liturinn valinn til samræmis
við búnað dómenda, og er ekki
veigamikið atriði. Grímur öldunga
og norna eru sömuleiðis dverga-
smíð. Lýsing Árna Baldvinssonar
var hnitmiðuð og átti verulegan
þátt í að gera sýninguna svo mynd-
ræna sem raun bar vitni. Leikhljóð
Þorkels Sigurbjörnssonar voru
áhrifasterk og lög hans angurvær
og ljúf á að hlýða. Þýðing Helga
Hálfdanarsonar er á upphöfnu,
auðugu og dálítið fornlegu máli
sem hæfir vel þessu forna snilldar-
verki, en á stöku stað er orðafarið
nokkuð svo tyrfið og ekki auðnum-
ið þegar leikendur ber ört á. En
það er mikil reisn yfir textanum og
skáldleg fegurð sem stundum lyfti
orðræðum persóna til flugs.
Sviðsetning Sveins Einarssonar
var um margt athyglisverð þó að
ýmsu megi finna. Hún er með sam-
felldum glæsibrag og myndræn í
besta lagi. Hinsvegar fannst mér
stílruglingúrinn alls ekki til bóta og
síst færa verkið nær áhorfendum.
Ég held það sé mikill misskilingur
að reyna að koma til móts við
leikhúsgesti með því að fleyga sýn-
inguna með atriðum sem látin eru
gerast í nútímanum, einsog gert var
í upphafi og nálægt lokum sýning-
ar. Verkið talar beint til okkar með
öllum sínum þunga án þvílíkra
hjálparmeðala. í þessum tilteknu
atriðum urðu refsinornirnar
beinlínis skoplegar og týndu bæði
ógn sinni og tilgangi í leiknum. Ég
kom ekki auga á neitt í þessum at-
riðum sem réttlætti stílrofin, og
dansatriðið með ljósaganginum og
tilheyrandi tónlist kom einsog
sjálfur skrattinn úr sauðar-
leggnum.
Þegar þessum annmörkum
sleppir var sýningin í mörgum
greinum mjög svo áhugaverð. Það
er ákaflega erfitt að sviðsetja
gríska harmleiki á hefðbundnu
nútímaleiksviði svo vel sé, því þeir
voru samdir fyrir hringsvið með
upphækkandi bekkjaröðum á þrjá
vegu kringum sviðið. Kóratriðin
njóta sín aldrei fyllilega á annars-
konar sviði, og hjá Eskýlosi gegnir
kórinn afarmikilvægu hlutverki, er
í senn hlutlaus áhorfandi þess sem
gerist, virkur þátttakandi þegar svo
ber undir og málpípa höfundarins
með margvíslegum athugasemdum
um gang leiksins og tengsl hans við
fortíð og samtíð. Sveinn Einarsson
hefur leyst vanda kóratriðanna á
mjög skynsamlegan hátt með því
að brjóta upp kórtextana og láta
einstaklinga flytja þá eftir því sem
við á. Með því móti verða textarnir
fjölbreytilegri, skýrari og áheyri-
legri. Grímur eru hinsvegar not-
aðar til að gefa kórum öldunga og
norna þann heildarsvip sem til er
ætlast.
Textameðferð í sýningunni var
yfirleitt skýr þannig að gullvægar
ljóðlínur skáldsins skiluðu sér til
áheyrenda. Afturámóti þótti mér
nokkuð skorta á þunga eða sann-
færingu bakvið það sem sagt var.
Alltof oft höfðu orðræður einhvern
holan hljóm einsog hugur fylgdi
ekki máli hjá leikendum. Átti það
ekki síst við um öldungana og
nornirnar. Að mínu mati voru
nornirnar helsti hástemmdar og
brussulegar, þannig að ógnvænleg
návist þeirra gufaði einatt upp í
hrópum og ólátum. Nornirnar eru
síst af öllu grínfígúrur í þessu verki,
en í sýningunni voru þær tíðum á
mörkum þess skoplega, og hefði
lágstemmdri og ísmeygilegri túlk-
un verið meir við hæfi.
Þrír leikendur báru af um blæ-
brigðaríka framsögn og þann innri
þrótt sem túlkun harmleiks út-
heimtir, og er ég þá hvorki að biðja
um realisma né natúralisma, held-
ur túlkun sem geri tilfinningar og
ástríður persónanna ljóslifandi á
sviðinu ánþess að skyggja á eða
draga úr þeirri táknrænu merkingu
sem persónur harmleiks jafnan
hafa. Helga Bachmann lék Klýt-
emnestru af sönnum myndugleik
og næstum óbrigðulu næmi á
geðsveiflur og sálarkröm hinnar
aðþrengdu drottningar, var jafn-
ljóslifandi í sigurgleði sem örvænt-
ingu, en varðveitti þá listrænu fjar-
lægð sem hefur persónu Klýtemne-
stru yfir stað og stund og ljær henni
sígilda og táknræna æðri skír-
skotun.
Anna Kristín Arngrímsdóttir lék
lítið en mikilvægt hlutverk Kass-
öndru og náði eftirminnilegum
tökum á því með blæbrigðaríkri
framsögn og sterkri túlkun flók-
inna tilfinninga, þannig að atriðið
fékk þá ógnvænlegu táknrænu
merkingu sem lyfti því í veldi
goðsögunnar.
Hjalti Rögnvaldsson lék marg -
slungið hlutverk Órestesarog átti
víða mjög góða spretti, einkanlega
í átökunum við Klýtemnestru og
seinna á flóttanum undan refsi-
nornum, en kannski hefði fyrsti
fundur þeirra systkina getað verið
áhrifaríkari. Þar er að vísu líka við
höfundinn að sakast, því hann gerir
minna úr þessu tilfinningahlaðna
atriði og reyndar einnig fyrsta
fundi Órestesar og Klýemnestru en
efni virðast standa til.
Obbinn af leikurum Þjóðleik-
hússins tók þátt í þessari glæstu og
viðamiklu sýningu og hefði því
mátt gera ráð fyrir mikilli reisn og
eftirminnilegum tilþrifum, en því
miður vantaði víða sálina í túlkun
leikenda. Mér er vel ljóst að mik-
inn galdur og sérstaka leiktækni
þarf til að gera hinn forna og há -
fleyga texta lifandi og hugtækan.
Þann galdur höfðu of fáir leikenda
á valdi sínu. Þarfyrir var sýningin
merkilegur viðburður og átti
greinilega erindi við leikhúsgesti,
ef marka mátti langvinnt lófatak að
lokinni frumsýningu.
PS. Mér er það nokkur ráðgáta
hversvegna nafn hins gríska snill-
ings er ekki einfaldlega skrifað
Eskýlos, einsog það er borið fram á
grísku og flestum tungum Evrópu.
Sama máli gegnir um Egisþos sem í
þessari þýðingu nefnist Ægistos.
Afturámóti er smíðaguðinn He-
festos réttnefndur eftir grískum
framburði, en ekki kallaður He-
fæstos. Þarsem grískt letur er ann-
arskonar en okkar letur á vitanlega
að skrifa grísk orð sem næst fram-
burðL
Sigurður A. Magnússon