Þjóðviljinn - 29.12.1983, Blaðsíða 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 29. desember 1983
Sveinbjörn Jónsson frá SúgandafirÖi skrifar:
Landeyðingarstefnan
Úr dreifbýlisins draumastélum
dregnar skulu fjaðrir allar.
Rœna oss með reiknivélum
Reykjavíkur kerfiskallar.
Á undanförnum áratugum hefur
átt sér stað mikil byggöaröskun á
íslandi. Segja má að upphaf þess-
arar uggvænlegu þróunar sé hægt
að rekja til þess að íslendingar
völdu sér þingstað í Reykjavík. Ef
menn vilja skilja þessa skoðun
verða menn að þekkja Párkinsons-
lögmálið svokallað en það er á
þessa leið: „Alltaf mun verða not-
aður allur tími sem fáanlegur er til
að ljúka ákveðnu verki“. Það er
mín skoðun að lögmálið gildi ekki
aðeins um tíma heldur einnig um
alla aðra þætti framkvæmdar t.d.
fjármagn, húspláss, tæki og fjölda
starfsfólks. Auk þess er gott að
hafa í huga að kerfisleg uppbygging
allra framkvæmda á íslandi fer eftir
hinni svonefndu pýramída-lögun.
Ef menn líta á það sem sjálfsagð-
an hlut, sem margir gera, að fólk
miði sig hvort við annað í húsa-,
bíla- og húsbúnaðareign verða þeir
líka að viðurkenna að svipaðar
kenndir kunni að búa í brjóstum
þeirra sem sitja á oddum pýramíd-
anna, enda gleyma þeir oftast fljótt
til hvers apparötin voru búin til og
allur krafturinn fer í að auka öll ytri
táknin sem sýna mikilvægi þeirra.
Sú staðreynd að oddar flestra pýra-
mída í íslensku þjóðfélagi eru stað-
settir á sama stað hefur valdið slíkri
byggðaröskun að ekki er til hlut-
fallsleg hliðstæða í veröldinni nema
á styrjaldarsvæðum.
Eitt af því sem olli því að þetta
gat gerst er að stjórnmálaflokkarn-
ir hafa í allt of litlum mæli verið
tilbúnir að vinna á móti áhrifum
markaðslögmálanna, enda slíkt
andstætt stefnum sumra þeirra.
Stór markaður sem myndaðist
vegna staðsetningar þungamiðju
kerfisins býður upp á fjölbreyttari
og ódýrari vöru og þjónustu en
annars staðar er hægt að bjóða
nema að taka um það pólitískar á-
kvarðanirsem oftmundu veraand-
stæðar skyndihagsmunum mark-
aðsins. Pví streymir nú fólkið til
höfuðborgarinnar eins og fé af
fjalli til slátrunar.
Eins og ég sagði í upphafi er
ríkisbáknið upprunalegur söku-
dólgur þessarar þróunar. Upphaf
pýramída er oftast á þessa leið: Ai-
þingi íslendinga skipar nefnd „sér-
fræðinga" til að kanna hvort og
hvernig hægt sé að vinna að máli,
hvert oftast er mjög þarft. Nefndin
kemst að þeirri niðurstöðu að ráða
þurfi starfsmann, oftast úr nefnd-
inni, og útvega honum starfsað-
stöðu. Nú er boltinn farinn að velta
og hlaða utan á sig. Duglegur mað-
ur er fljótur að auka mikilvægi sitt
og pýramídinn stækkar og stækkar
um leið og upprunalegu verkefni er
sinnt verr og verr. Við höfum nú
hér á landi 13 ráðuneyti, öll í
Reykjavík. Á toppum þessara
pýramída sitja menn sem falla vel
að framansögðu, enda hefur þeim
tekist að hrúga upp slíku kerfis-
bákni, að það er að hvolfa íslensku
þjóðfélagi. Það að staðsetja allar
valdastofnanir ríkisins á einum
stað er náttúrulega algjör firra,
sem hefur rutt brautina fyrir alla
aðra miðjuvitleysu á öðrum svið-
um íslensks þjóðfélags.
Þáttur
fjármagnsins
í seinni tíð hefur Mammon hasl-
að sér völl á markaði íslenskrar trú-
arþarfar. Musteri hans eru engin
smásmíði, þau minna helst á upp-
gangstíma kaþólsku kirkjunnar í
Róm á öldum áður. Þessi óskapn-
aður er líka að mestu leyti staðsett-
ur í Reykjavík. Par standa nú must-
eri Mammons eins þétt og tré í
skógi og erkibiskupinn getur ekki
verið þekktur fyrir að messa úr ein-
hverri smákapellu, nei, nú skal
reisa dómkirkju á Arnarhóli sem
hæfir höfðingjanum. Skyldi ekki
vera kominn tími til að það birtist
einhver Lúter innan íslenska bank-
akerfisins?
Ég hef engu við að bæta um ytra
form íslenska bankakerfisins en ég .
vil leyfa mér að benda á tvær stór-
syndir sem það og höfuðpaurar
þess hafa drýgt. A tímabili nei-
kvæðra vaxta hefur verið rænt stór-
fé af unglingum, gamalmennum og
öðrum sparifjáreigendum og það
flutt til gæðinga á hinum ýmsu svið-
um þjóðlífsins. Og takið eftir því
að á sama tíma og vextirnir voru
neikvæðastir átti sér stað ógurleg-
asta uppbygging á höfuðborgar-
svæðinu. Þeir hafa líka beitt gjald-
eyrisskráningarbrellum til að stela
fjármagni frá útflutningsatvinnu-
vegunum á landsbyggðinni og
flytja það til innflutningsverslunar-
innar í Reykjavík á niðursettu
verði þannig hefur landsbyggðin
ekki einungis orðið illa úti vegna
markaðslögmála heldur hefur hún
beinlínis verið rænd eins og hver
önnur nýlenda.
Þáttur
auðhringanna
íslenskir bændur voru lengi sjálf-
stæðir enda starfið í upphafi við
það miðað að framfleyta fólki
burtséð frá duttlungum markaðs
og verslunar. Bændurnir voru síðar
helstu frumkvöðlarnir í stofnum
kaupfélaganna og að lokum varð
S.Í.S. til. Það sagði mér bóndi
einn, mikill samvinnumaður, að
það hafi gengið vel hjá kaupfélög-
unumþangaðtilS.Í.S. fórað ann-
ast aðföngog sölu afurða fyrir þau.
Þetta er í sjálfu sér mjög auðskilið
ef við höfum Parkinsons-lögmálið í
huga. Það sem er merkilegt við
þennan pýramída er það-að hann
byrjar vöxt sinn neðan frá en ekki
ofan frá eins og ríkisbáknin.
Það er engu að síður orðin stað-
reynd að straumar lýðræðisins hafa
snúist við í honum og fjármagnið er
látið streyma ofar og ofar í pýra-
mídann meðan bændur og aðrir
grunnþegnar eru gerðir að hálf-
gerðum ölmusulýð. Auðhringur-
inn S.Í.S. sem engu lýtur nema lög-
málum hámarksgróða kaupir nú
rándýrar gyllingarauglýsingar í
sjónvarpi og víðar til að reyna að
tengja nafn sitt hugsjónum sem
hann er löngu búinn að svíkja.
Hvernig gat þetta gerst? Hvernig
gat auðhringur orðið til vegna þarf-
ar fólks til að tryggja sér ódýr og
örugg aðföng og sæmilega örugga
markaðsstöðu fyrir afurðir sínar?
Er mannskepnan virkilega svo
ófullkomin að hún geti ekki tekið
við valdi, framseldu úr höndum
annarra, án þess að spillast og beita
því eingöngu í eigin þágu? Og eru
þar af leiðandi öll sköpunarverk al-
þýðunnar dæmd til að verða að ó-
freskjum og gleypa að lokum
skapara sína? Stafar þetta ef til vill
af því að fólk líti á lýðræðið sem
tyllidagafyrirbæri? þ.e.a.s. til að
nota einu sinni á ári eða á fjögurra
ára fresti til að framselja vald eða
umboð og flýti sér svo að gleyma að
það beri nokkra ábyrgð á því sem
gerist.
Hefur hlutverk lýðræðisins virki-
lega snúist við? Hafa þjónarnir
tekið sér herravaldið og drottna
þeir nú yfir umbjóðendum sínum í
skjóli áhugaleysis þeirra? Síðustu
þrem spurningunum má svara með
jái, hinar eru flóknari og mörg okk-
ar vilja halda í þá yon að þeim megi
svara á annan hátt. Við verðum að
sjálfsögðu að umbera þá galla sem
fylgja óvirku lýðræði og hér hafa
verið nefndir, og vona að breyting
verði til batnaðar.
En sem Vestfirðingi finnst mér
það óþolandi að framagosarnir á
toppum pýramídanna virðast ekki
geta búið nema á einum stað í
þessu stóra landi. Þeir eru lang-
flestir í Reykjavík. Það er eins og
þeir séu að þjappa sér saman til að
leita öryggis hver hjá öðrum, eða
er þetta ef til vill þeirra aðferð til að
einangra sig frá lýðnum eins og
hvíti aðallinn í Suður-Afríku gerir?
Á umliðnum áratugum varð mikill
uppgangur í íslenskum sjávarút-
vegi og fiskvinnslu. Þetta stafaði
af aukinni hlutdeild okkar í nýtingu
eigin auðlinda. Forráðamönnum
frystihúsanna varð það svo á að
stofna með sér sölusamtök þ.e.
S.H. Nú hafa margir þessara
manna fengið að reyna það sama
og aðrir undirmálsmenn í þessu
þjóðfélagi. Þeir hafa verið gleyptir
af sköpunarverki sínu. Örlögum
þeirra er ráðið af valdaklíkum ofar
í pýramídanum sem þykir hæfa að á
sama tíma og fiskvinnsla getur ekki
greitt mannsæmandi kaup og fisk-
verði er haldið langt undir öllu vel-
sæmi, hlaðast upp verksmiðjuhallir
á erlendri grund.
Flutningaskipin sigla hálftóm
hvert í annars kjölfar milli landa og
bera sig samt, og bankahallir og
skriffinnskubákn þjóta upp eins og
gorkúlur á höfuðborgarsvæðinu.
Eru sérfræðingarnir virkilega búnir
að finna aðferð til að láta stórhýsi
fjölga sér? Hvaðan kemur þeim
auður?
Gauksunginn: íslendingar urðu
fýrir því óhappi að erlendur
auðhingur varp eggi í hreiður ís-
lenskra atvinnuvega. Eftir að ung-
inn kom úr egginu hafa ímynduð
foreldri hans mátt hafa sig öll í
frammj til að næra hann. Hann
gleypir nú í sig helming allrar raf-
orku landsins fyrir smánarverð og
svindlar, svíkur og prettar af ó-
smekklegri græðgi í viðskiptum
sínumvið þjóðina. Þeirsem þekkja
eðli gauka eru ekki hissa, en
ímynduð foreldri og fylgjendur
þeirra virðast ekki enn hafa áttað
sig á tegundinni, og það lítur út
fyrir að þeir haldi enn í þá von að
unginn geti lært siði smáfugla.
Sérfræðingarnir: Um þátt
menntunarinnar er margt hægt að
segja. Auðvitað hljóta margar
spurningar að vakna um ágæti
menntunar í veröld sem afrakstur
menntunarinnar hefur ýtt fram á
hengiflug gjöreyðingar. En við
skulum halda okkur á heimaslóð.
Til að tryggja sér gott sæti í velferð-
arrútunni, hafa menntamenn hald-
ið því mjög á lofti að „bókvitið
verði í askana látið“, þessi fullyrð-
ing er náttúrulega jafngild þeirri að
skófla sé skurður. Það er vitaskuld
algjör forsenda þess að vitið komi
einhverjum að gagni að það sé not-
að, en mjög margt í íslenskum
þjóðmálum bendir til að svo sé
ekki. Þó mér séfremur illa við tölur
og sé þeirrar skoðunar að þær sanni
yfirleitt ekki nokkurn skapaðan
hlut, langar mig að taka smá dæmi.
Stofnun nokkur í Reykjavík (geri
ég ráð fyrir) sem hefur það hlut-
verk að framleiða tölur fyrir stjórn-
endur landsins lét frá sér um það bil
eftirfarandi á dögunum 3% sam-
dráttur á þorskveiðum íslendinga
mun leiða af sér rúmlega 3% sam-
drátt þjóðartekna. Ég lít á þessar
tölur sem móðgun við þá sem starfa
við þennan undirstöðuatvinnuveg
þjóðarinnar. Ég sé ekki betur en
þetta sé svipað og að segja að ef við
veiddum engan þorsk á næsta ári
mundu þjóðartekjur dragast sam-
an um rúm 10%. Það má lengi fela
sig bak við merkingu orða. Mér
skilst nefnilega að mikilvægi starfa
gagnvart þjóðartekjum fari ein-
göngu eftir launum burtséð frá því
hvort menn vinna við að veiða fisk
eða að óhreinka pappír. Svona for-
sendur hljóta að vera búnar til af
mönnum sem vinna við hið síðar-
nefnda.
Að fínkemba: Nú skyldi maður
ætla að í formi sköttunar, verslun-
ar, vaxta og gjalda fyrir drottnun af
ýmsu tagi fái höfuðborgin nóg
rekstrarfé, en svo virðist ekki vera.
Almenningur vítt og breitt um
landið fær senda gíróseðla og
happadrættismiða og það er höfð-
að til fínustu þátta í mannlegu eðli
til að fá fólk til að leggja fram fé til
allskonar starfsemi. I því sambandi
má nefna byggingu sjúkrastöðva,
skóla og vistunarstofnana af öllu
tagi og rekstur þeirra sem er sjálf-
sagt fyrst skattarnir okkar fara í
eitthvað annað brýnna. Þá má líka
nefna byggingu flokksmiðstöðva
og starfsemi stjórnmálaflokka alls-
konar sem kann að vera í lagi ef
það getur orðið til að snúa við þess-
ari óheillaþróun. En hvers vegna
allt til Reykjavíkur? Það er blóðugt
að vita af fólki sem ekki getur veitt
börnum sínum og gamalmennum
lágmarks félagslega aðstöðu og er
svikið um lögbundna þjónustu
ríkisins á fjölmörgum sviðum,
senda stórar fúlgur til höfuðborg-
arinnar jafnvel á þessum forsend-
um.
Sveinbjörn Jónsson
Súgandafirði
Fjölskylda Haralds Blöndals. Talið frá vinstri: Sölvi, Lárus, Kristín,
Margrét með Gunnar og Haraldur með Björn.
Ljósmyndar-
inn í þorpinu
Árlega eru nú gefnar út nokkrar
bækur á íslandi með gömlum ljós-
myndum og munu þær vera einar
þrjár á markaðnum fyrir þessi jól.
Ein þeirra er Ljósmyndarinn í
þorpinu með ljósmyndum Haralds
Blöndal og er það Svart á hvítu og
Metri sem gefa bókina út en Inga
Lára Baldvinsdóttir mun að mörgu
leyti haft veg og vanda að útgáf-
unni. Inga Lára er sagnfræðingur
að mennt og skrifaði prófritgerð
um sögu ljósmyndunar á íslandi og
býr þar að auki á Eyrarbakka en
þar var Haraldur Blöndal ljós-
myndari um árabil og af þeirri veru
er nafn bókarinnar dregið.
Haraldur Blöndal lærði ljós-
myndaiðn sína hjá hinum þekkta
ljósmyndaraBirni Pálssyni á ísafirði
og starfaði síðan í Reykjavfk um
hríð en flytur til Eyrarbakka árið
1912 og er þar til 1925 en þá flutti
hann aftur til Reykjavíkur og lagði
ljósmyndun jafnframt á hilluna.
Plötusafn hans varð aftur á móti
eftir í síðasta bústað hans á Eyrar-
bakka, hinu fræga Húsi. Bretar
hernámu Húsið og að sögn var
hluta af ljósmyndasafninu fleygt í
sjóinn en hluti af því brotnaði við
flutninga. Leifunum var komið
fyrir í kjallaranum í Einarshöfn á
Éyrarbakka og í þessari bók er úr-
val úr þessum leifum. Svona sorg-
arsaga er því miður allt of algeng og
plötusöfn ýmsra merkra ljósmynd-
ara hafa jaínvel glatast með öllu og
Guðjón Friðriksson
skrifar um
bækur
þar með mikil menningarverðmæti
farið forgörðum.
í þessari snotru bók, Ljósmynd-
aranum í þorpinu, eru 96 myndir
og teknar allvíða á Suðurlandi.
Fjölmargar eru að sjálfsögðu frá
Eyrarbakka og Stokkseyri, enn-
fremur stofumyndir af fólki, og þá
sveitalífsmyndir úr mörgum hrepp-
um Árnes- og Rangárvallasýslu og
fleiri myndir t.d. frá Vestmanna-
eyjum og Stykkishólmi. Er
skemmst frá því að segja að hér eru
á ferðinni ákaflega skemmtilegar
þjóðlífsmyndir sem segja meiri
sögu að mörgu leyti en langt mál á
prenti. Heyskaparfólk, sjómenn,
verslunarþjónar, börn, kvenfélag-
skonur og brúarvinnumenn, baka-
rar og bflstjórar gefa andblæ liðins
tíma og einnig er gaman að sjá Sig-
urjón Ólafsson með sína fyrstu
myndlistarsýningu, Ólaf Túbals
við málaratrönurnar og Ragnar í
Smára á hestbaki ásamt föður sín-
um. Ekki eru svo húsa- og götu-
myndirnarsíðri. Gamli góði Eyrar-
bakki er hérna meðan hann var enn
og hét sem aðalverslunarstaður
Suðurlands.
Myndunum í bókinni er gefinn
brúnn tónn og ef eitthvað mætti
gagnrýna væri það að þær prentast
dálítið dökkar sumar eða þá að
myndirnar hafa verið unnar þann-
ig. Myndgæðin eru líka dálítið mis-
jöfn og er í sjálfu sér ekkert við þvf
að segja. Svolítið ber á yfirlýsingu
eða undirlýsingu í sumum mynd-
anna. Það skyggir þó ekki á að bók-
in í heild er mjög heillandi.
Einn galla hefur hún þó og hann
slæman að mér finnst. Undir hverri
mynd er stuttur texti en í bókarlok
eru svo ýtarlegri útskýringar á
hverri mynd. Það er afskaplega taf-
samt að þurfa alltaf að vera að
fletta aftur í bókina til að sjá hverjir
eru á myndunum og hætt við að
margir gefist upp ef áhuginn er
ekki því meiri.
En þetta er sem sagt hin snotr-
asta bók og sómir sér vel sem önd-
vegisbók í hillu.