Þjóðviljinn - 21.11.1984, Page 9

BOKMENNTAGAGNRÝNI
MYNDLIST
Þversagnirnar í hverju landi
Þorgeir Þorgeirsson:
Ja - þessi heimur.
Veraldarsaga og reisubók Péturs
Karlssonar Kidson.
Iðunn 1984.
Þorgeir Þorgeirsson hefur
skráð „veraldarsögu" Péturs Kid-
sons, sem hingað kom til íslands
sem lítt reyndur njósnari Hans
Tignar Bretakonungs, skömmu
eftir að landið var hernumið
1940. Við fylgjum Pétri síðan
suður til Egyptalands, til Ítalíu að
yfirheyra þýska stríðsfanga, til
Osló þar sem fram fer uppgjör
eftir þýskt hernám, til Finnlands
og til Moskvu að tefla refskák við
Rússa, til Parísar og til Hong-
kong að yfirheyra rússneska hvít-
liða á flótta undan kínversku
byltingunni. Og síðan aftur til ís-
lands 1956: Þá er Pétur leyni-
þjónustumaður til þess settur að
fylgjast með umsvifum Rússa hér
á landi og flækist mjög í þorska-
stríðið sem var í uppsiglingu og er
á öndverðum meiði um meðferð
þess við yfirmann sinn, Gilchrist,
sendiherra. Upp úr þorskastríði
gengur Pétur úr bresku utanríkis-
þjónustunni, sest að á íslandi og
vinnur fyrir sér með margvís-
legum hætti - undir lok bókar-
innar er Spánn orðinn hans þriðja
föðurland ef svo mætti segja. Og
þar ber „fyrsta ástin“ að dyr-
um....
Mér sýnist samvinna sögu-
manns og skrásetjarans hafi verið
góð. Niðurröðun efnisins er
skynsamleg og í hóflegum mæli
háð almanakinu. Þorgeiri bregst
ekki sú samþjöppunargáfa sem
ekki aðeins rekur málalengingar
á dyr heidur tekst að láta mikið
koma fram í atvikum og athugun-
um, sem ekki sýnast stór við
fyrstu sýn. Niðurstaðan er fyrst
og fremst sú, að við kynnumst
Pétri dável sem persónu. En
miklu síður sem leynimanni.
ÁRNI
BERGMANN
Pétur Iýsir sjálfum sér sem tví-
skiptum manni - í afstöðu til kyn-
lífs og stjórnmála, í spurningunni
um það, hvar hann á helst athvarf
á jörðunni. Hann segir frá því á
einum stað, hvernig hann með
fárra daga millibili situr í góðu
yfirlæti með Trotskistum undir
rauðum fánum í ólöglegum kjali-
ara í Cadiz á Spáni og rabbar svo
næturlangt við kaftein í lífvarða-
sveit Francos meðan lestin
brunar til Madrid. Svo segir Pét-
ur:
„Félagsskapurinn viðbrigði frá
þeim í kjallaranum suðrí Cadiz
fyrir nokkrum kvöldum. En
svona hefi ég löngum verið.
Laginn að kynnast ýtrustu þver-
sögnunum í hverju landi og láta
mér líka jafnvel við báðar“:
Þessi vírka forvitni sem sneiðir
hjá dómum er sterkur þáttur í
þessari frásögn. Sú lífsafstaða er
ekki iíkleg til að ota mönnum út í
afrek, þeir sem hana hafa eiga
ekki þá „einsýni" sem þarf til svo
virkrar afskiptasemi af hlutun-
um. Pétur segir að sér hafi ungum
verið spáð kjarkleysi og telur að
þau forlög hafi eftir gengið. Ekki
veit ég hvort kjarkleysi er rétt
orð. Kannski væri réttara að
segja sem svo, að Pétur gangi
með þá forvitni og síðar þann
fróðleik um ríki og hugmynda-
kerfi sem lamar athöfn - en
stækkar hinsvegar reynslusviðið.
Það er blátt áfram skemmtilegt
að fylgjast með Pétri á njósnara-
veiðum norður á Raufarhöfn á
stríðsárunum, eða í skrýtnum
yfirheyrslum yfir Rússum í Hong-
kong eða óvart dottnum í fjall-
konuhlutverk meðal frönsku-
mælandi aðskilnaðarsinna í Que-
bec í Kanada. Mætti þann lista
lengja að mun - en vitanlega hafa
íslendingar mestan áhuga á dip-
lómatískri leyniþjónustu Péturs
meðan á þorskastríði stóð: Verð-
ur það snjallræði Péturs eftir-
minnilegastað stillauppstoppaðri
æðurkollu upp á borð fyrir fram-
an Hermann Jónasson forsætis-
ráðherra í ágætri veislu í breska
sendiráðinu.
Pétur segir einhversstaðar á þá
leið, að hann hafi viljað komast
hj á því að særa aðra menn og ekki
viljað hiífa sjálfum sér í frásögn-
inni. Hann játar um leið að þess-
ari reglu sé ekki hægt að fylgja
eftir. Þó mun enginn segja að
Pétur sé að hlífa sjálfum sér þegar
kemur að fyrstu ástinni sem kem-
ur til hans seint og síðarmeir á
Lífið er íotterí
Kanaríeyjum. Það er dapurleg
saga og ber eins og óvart með sér
ávæning af sambandi Aschen-
bachs og drengsins Tadzio í
Dauðinn í Feneyjum, því veru-
leikinn líkir ósjálfrátt eftir bók-
menntunum - og öfugt. Aftur á
móti má vel halda því fram að
Pétur hlífi leyniþjónustuhliðinni
á sjálfum sér full mikið. Gefur þá
einatt ýmislegt til kynna sem vek-
ur forvitni, sem síðar en ekki
svarað. Varfærni hans getur sýnst
óþörf utanveltumanni - eins þótt
Pétur hafi tilhneigingu til að gera
nokkuð úr því, að margt af því
sem undir leyniþjónustu fellur sé
næsta ómerkilegt.
Pétur hefur um leið og hann
hamrar á fáránleikanum í leyni-
þjónustunni tilhneigingu til að
draga það fram að njósnari geti
haft „jákvæðu" hlutverki að
gegna. Njósnarinn getur borið á
milli boð sem aðrir geta ekki farið
með, ef vel gengur getur hann
hjálpað til við að menn meti mál-
in af traustari skynsemi. Lesand-
anum skilst að þetta hafi Pétur
viljað gera í þorskastríðinu, en
verið ofurliði borinn af valdhroka
Gilchrists sendiherra, og mun
slíkt ekki einsdæmi úr sendi-
ráðum. En allt er þetta einum of
óljóst. Líka það, að eitthvað
verða leyniþjónustumenn að
kunna fyrir sér í list hins tvöfalda
leiks til að ná árangri. Aftur á
móti skilar Pétur þeirri umsáturs-
kennd sem leyniþjónustumað-
urinn gengur með og mun seint
yfirgefa hann.
Ja - þessi heimur, heitir bókin.
Ja - þessi Pétur, gætu menn eins
sagt. Hann talar nokkrum sinn-
um um þá illu meðferð sem hans
kynslóð sætti, að vera troðið í
hermannabúning og vera látin
stunda fáránlega iðju stríðs-
leiksins. Hann er óralangt frá
þeim söknuði eftir stríðsárunum
þegar „allir vissu hver var hvað“
sem er svo algengur hjá fjandvin-
um Péturs, Rússum. En þegar
allt kemur til alls: Líklega var
Pétur tiltölulega heppinn. Svo
mikið er víst, að hann fór um
margar borgir og þekkti margt
manna - eins og Ódysseifur. En
að vísu átti hann ekki Penelópu
heima fyrir.
Lífið er lottcrí
Sagan af Aðalsteini Jónssyni
og Alla ríka
Asgeir Jakobsson. Setberg 1984.
Ásgeir Jakobsson hefur nú
bætt einni bók við í safn sitt um
sjómennsku og útgerðarmenn og
að þessu sinni segir hann söguna
af Aðalsteini Jónssyni útgerðar-
manni á Eskifirði sem í munni
þjóðarinnar er kallaður Alli ríki.
Reyndar er að því Iátið Iiggja að
bókin sé um tvo menn, Aðalstein
og Alla, alvörumanninn og strák-
inn, um dugandi og kjarkmikinn
útgerðarmann annars vegar og
glaumgosann hins vegar, um tvo
menn í sama skrokki. Ekki er
þessi skoðun skrásetjara sögunn-
ar þó mjög vel rökstudd því eins
og Alli kemur fram í eigin per-
sónu á síðum bókarinnar verður
ekki annað séð en að um
heilsteyptan mann sé að ræða,
ósköp venjulegan dugnaðar-
mann úr íslensku sjávarplássi
sem hafist hefur úr sárustu fátækt
upp í það að vera aðalathafna-
maður plássins. Svo er annað mál
hvað þjóðsagan segir um persón-
una.
Bókin ber þess merki að Aðal-
steinn Jónsson hefur ekki haft of
mikinn tíma til að sinna rithöf-
undinum að sunnan enda önnum
kafinn maður. Hún er því að
miklu leyti byggð á eigin rann-
sókn Ásgeirs Jakobssonar á upp-
runa og ferli hans og eigin hug-
leiðingum um persónuna.
Fyrst er langur kafli um ætt og
uppruna Aðalsteins og er sagan
þar rakin allt til 18. aldar. Miðbik
bókarinnar er svo allt um feril
Aðalsteins og athafnasemi hans
og loks er eins konar viðtalsþátt-
ur þar sem margt ber á góma milli
himins og jarðar og fléttast þar
inn í hugleiðingar skrásetjara.
Stíll bókarinnar er því eiginlega
þrískiptur: 1. Aðdragandi, 2.
Saga samtímamanns og 3.
Samtal.
Annars er Ásgeir alltaf hressi-
legur í skrifum sínum og á það til
að taka stórt upp í sig og Álli er
býsna snöggur upp á lagið og
virðist ekki meira en svo gefið um
að verið sé að skrifa heila bók um
sig, mann á besta aldri. Á einum
stað harðneitar hann að tala um
trúarlíf sitt og sál, segir: „Bókaðu
bara: engin sál“. Eftir nokkurt
þras um þetta hefur Alli við orð
að kaupa sér byssu og skjóta rit-
höfundinn eftir að bókin er kom-
in út. Þannig eru býsna fjörlegir
sprettir í samtalinu og þar kom-
umst við líklega næst persónu
Alla.
Frá sagnfræðilegu sjónarmiði
er margt gott um bókina að segja
og höfundur leggur sig í nokkurn
líma við að útskýra aðstæður til
sjósóknar á Austfjörðum. Alli
kemur undir sig fótunum í sfld-
veiðum og við sfldarsöltun upp úr
1950 og er síðan meðal helstu at-
hafnamanna í þeim greinum. Fél-
agshyggjumenn höfðu komið á
fót Hraðfrystihúsi Eskifjarðar
árið 1948 en rekstur þess gekk
illa. Svo fór að lokum að Alli og
Kristinn bróðir hans keyptu
meirihlutann í frystihúsinu árið
1960 og Alli fer þá úr sfldargall-
anum í fínu fötin. Þessi þáttur í
útgerðarsögu Eskfirðinga gæti
verið lærdómsríkur fyrir sam-
vinnumenn. Þeir skrifuðu of
mörg bréf. Alli er hins vegar
djarfur í ákvörðunum, fljótur að
taka upp nýjungar og heppinn í
vali á starfsmönnum.
í heild er bókin skemmtileg af-
lestrar og dæmigerð um mann

Alli ríki á Eskifirði
sem brýst áfram af eigin ramm-
leik. Við lesturinn hvarflar það
kannski að manni að ef Alli hefði
ekki verið svo sjóveikur, sem
hann sjálfur lýsir, hefði hann
aldrei farið í fínu fötin.
1. Taurus, 1982.
í vestursal Kjarvalsstaða held-
ur Ásgerður Búadóttir sýningu á
16 vefmyndum. Þær eru frá und-
anförnum þremur árum og fjórar
þeirra eru gerðar á þessu ári. Sýn-
ingar Ásgerðar eru viðburður í
íslensku listalífi og er skemmst að
minnast yfírlitssýningar á verkum
hennar í Listasafni ASÍ, árið
1981. Síðan sú sýning var haldin
hefur margt drifið á daga Ásgerð-
ar. Hún var valin Myndlistar-
maður ársins 1982, af dómnefnd
Dagblaðsins & Vísis. Sama ár var
hún kjörin í hóp listamanna sem
sýndu verk sín um Bandaríkin
þver og endilöng, í tilefni af nor-
rænu menningarhátíðinni þar í
landi og nefnd var Scandinavia
today. Á síðasta ári hlaut Ás-
gerður starfslaun Reykjavíkur-
borgar og frá maí til ág-
ústmánaðar á þessu ári sýndi hún
verk sín í Nikolaj-kirkju í Kaup-
mannahöfn, ásamt Svavari
Guðnasyni, í boði Kaupmanna-
hafnaraborgar.
Sérstaða
hvers verks
Ég gat þess áður að hver sýning
Ásgerðar væri viðburður í ís-
lensku listalífi. Ástæðan er sú að
hvert verk hennar hefur sína sér-
stöðu, líkt og væri það heimur út
af fyrir sig. Vissulega er þetta
huglægt mat, en fyrir því liggja
samt ákveðnar röksemdir. Þær
Hin klassíska viðmiðun
Ásgerður Búadóttir í vestursal Kjarvalsstaða
þær, að með
hverju verki bætir Ásgerður nýj-
um þætti við úrlausnir sínar. Það
eru engin byltingarkennd atriði
sem breyta aðferðum hennar eða
stfl í grundvallaratriðum, heldur
eru það næsta lítilfjörleg hliðar-
spor sem þrátt fyrir smæð sína eru
ávallt vísir að einhverju nýju.
Slík þróun, fet fyrir fet, skapa
spennu sem raunar er erfitt að
útskýra í hverju er fólgin. Ef til
vill er galdurinn sá, að Ásgerður
sníður sér þröngan stakk sem
þrátt fyrir allt er nægilega víður til
að spanna það sem hún hefur að
segja og ögn meira. Spennan er
ekki ósvipuð þeirri sem skapast
þegar kattliðugir jógar vöðla
sjálfum sér saman og þrengja sér
inn í búr, sem ekki virðist nema
brot af ummáli þeirra.
Þó er töluverður munur á Ás-
gerði og jóganum. Hvað sem
maður getur vöðlað sér saman,
þá eru honum að lokum viss tak-
mörk sett. Hins vegar virðast Ás-
gerði lítil takmörk sett í sínum
sparlega myndheimi. Þar virðist
ávallt nægilegt pláss fyrir nýjar
spumingar eða nýjar leiðir, þótt
ramminn og efnið breytist lítið.
Að staðsetja hlutina
Picasso sagði eitt sinn að gald-
ur myndlistarmannsins væri ekki
fólginn í því að nota marga liti.
Hins vegar væri það svo, að þeir
virtust fleiri ef væri fundinn réttur
staður í listaverkinu. Þegar lita-
val Ásgerðar er kannað kvantit-
atíft, kemst áhorfandinn sér til
furðu að því að hún takmarkar
skala sinn við fáa liti. Raunar er
þar einugis um tvo liti að ræða,
rauðan og bláan, svo og undir-
flokka þeirra eða tilbrigði.
Stundum lætur Ásgerður sér
nægja hvítan og svartan, en áhöld
eru um það hvort þeir geti kallast
litir í eiginlegri merkingu orðsins.
Eins er því varið með formhugs-
un hennar. Þar ráða mestu fer-
hymd og hringlaga form. Áferðin
er slétt að undanskildum hross-
hámnum sem mynda afmarkað-
an, loðinn flöt, oftast í miðju
verkinu.
En ekki er það nægjanlegt að
telja upp hin fáu formbrigði sem
Ásgerður notar, því staðsetning
þeirra er jafn sparleg og formin
em fá. I velflestum tilfellum
gengur Ásgerður út frá samfell-
unni í byggingu mynda sinna, svo
ekki auðveidar það henni valk-
osti í formfæðinni.
Þrátt fyrir það gætir aldrei til-
breytingarleysis í verkum hennar
né endurtekninga. Það stafar af
áðurnefndum smáatriðum eða
hliðarsporum sem þrátt fyrir lítið
umfang skipta sköpum fyrir
heildina. Ullarband sem gengur
niður fyrir ákveðið form, agnar-
ögn af lit í annars litlausu verki,
eða lítið eitt afbrigðilegt form
innan um fjölda reglulegra,
meira þarf Ásgerður ekki til að
fremja galdur sinn við vefstólinn.
Höfuðskepnurnar
Það er þessi persónulegi min-
imalismi eða naumhyggja sem
gerir verk Ásgerðar svo sérstæð.
Hún gjörnýtir möguleika sína og
gæðir um leið hvert verk lífi sem
er í ætt við höfuðskepnurnar.
Nöfn verkanna virðast valin af
sömu kostgæfni og vefurinn er of-
inn. Þau segia margt um hug-
myndaheim Ásgerðar og kosm-
ískt umfang vefmynda hennar.
íslensk nöfn á borð við Eldland,
eða grísk nöfn eins og Sfinx, falla
vel að verkunum og vekja áhorf-
andann til umhugsunar um aðra
og dýpri þætti en hina formal-
ísku. Ásgerður er nefnilega langt
frá þvf að vera formalísk, þó svo
hún fáist við formræna þætti í
verkum sínum. Bak við hina ein-
földu uppbyggingu leynist hugs-
un, eitthvað f ætt við klassískt
innsæi sem bindur saman annað
og meira en form og liti. En það
er einmitt svo með klassíkina, að
þrátt fyrir það, að hvert atriði
hennar sé ljóst og mælanlegt í
stærðfræðilegum skilningi, á sér
stað einhver megindarbreyting
þegar öll þessi atriði koma sam-
an.
Það er einmitt í samsetningu
þessara atriða sem Ásgerður
sýnir hæfileika sína best. Hún
ræður yfir öllum þáttum sköpun-
arverks síns og tekst að sveigja þá
að vild sinni undir sterka og sam-
ræmda heild, án þess þeir gjaldi
þess að vera njörvaðir niður á
þann hátt. M.ö.o., þá heldur
hver þráður sínum fulla styrk í
órofa samhengi. Eftir stendur lif-
andi og síkvikur heimur, sem
með hverju nýju verki þróast og
breytist. hbr
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN
Guðbrandssýning
Sýning í Bogasal Þjóðminjasafnsins helguð Guðbranói biskup
Hér er sýnd uppskrift af Helgisiðabók með hendi Jóns lærða Guðmundssonar en sjálf hin prentaða bók hefur ekki
varðveist í heilu eintaki. Til vinstri má sjá Ijósmynd af titilsíðu bókarinnar sem var prentuð á Hólum 1581. Ljósm. -eik.
í tilefni af því að 400 ár eru nú
liðin frá því að Guðbrandsbiblía
kom út á Hólum í Hjaltadal efnir
Þjóðminjasafn og Landsbóka-
safn í sameiningu til sýningar í
Bogasal Þjóðminjasafnsins er
nefnist Guðbrandur biskup Þor-
láksson og bókaútgáfa hans. Þar
eru sýndar bækur hans, aðrar
bækur frá upphafi prentaldar á
Islandi, kort, persónulegir munir
Guðbrands biskups og fleira.
Guðbrandur Þorláksson var
ákaflega mikilvirkur bókaútgef-
andi og á þeim árum sem hann
stýrði prentverkinu á Hólum og
Núpufelli voru prentaðar 100
bækur en aðeins eru varðveitt
eintök af 79 þeirra og þar af eru
18 á sýningunni. Þar má einnig
sjá ljósmyndir af titilblöðum ann-
arra bóka og uppskrift af Helgi-
siðabók sem prentuð var 1581 en
hefur ekki varðveist í heilu ein-
taki. Þá eru hér fleiri biblíur svo
sem biblía Kristjáns III., sem var
aðalfyrirmynd Guðbrandsbiblíu,
og Nýja testamenti Odds Gott-
skálkssonar sem prentað var í
Hróarskeldu árið 1540, fyrsta
prentaða bókin á íslensku, en vit-
að er um 11 eintök af henni í
heiminum. Einnig eru á sýning-
unni skjalabækur með hendi
Guðbrands biskups og hið fræga
Sigurðarregistur svo að nokkuð
sé nefnt.
Af munum má nefna kistla,
ferðaveski, tinask, vínskál og
fleira sem allt er talið komið úr
búi biskups. Kistill einn er þar
talin skorin af honum sjálfum.
Guðbrandur Þorláksson er
sem kunnugt er einhver mikil-
hæfasti biskup í lútherskum sið
hér á landi og á sýningunni eru
málverk af honum en hann er tal-
inn fyrsti íslendingur sem vitað er
hvemig leit út.
Hér verður ekki farið út í nán-
ari útlistanir á ævi og verkum
Guðbrands enda er sýningin fyrst
og fremst helguð bókaútgáfu
hans, kortagerð og smíðum. Þess
skal þó getið að prentsmiðju
flutti Jón Arason biskup til lands-
ins um 1530 og eru aðeins heil-
mildir um að hann hafi látið
prenta þar tvær bækur en þær eru
nú glataðar nema e.t.v. tvö blöð.
Þá er vitað að Ólafur Hjaltason
biskup á Hólum lét prenta
bækur, eru tvær þeirra varð-
veittar, báðar í einu eintaki og
óheilar. Það er svo ekki fyrr en
með Guðbrandi að prentun hefst
hér í stórum stfl. Sýningin í Boga-
salnum er því ágæt til glöggvunar
á upphafi prentaldar á íslandi og
varpar ljósi á mikilhæfan mann
sem hafði mikil áhrif á sínum
tíma.
-GFr
Einar Gunnar Péturs-
son cand.mag. og Þór
Magnússon þjóð-
minjavörður sýna
blaðamönnum hluta
sýningarinnar. f kass-
anum eru tvö eintök af
Guðbrandsbiblíu með
áletrun Guðbrands
sjálfs. Til vistri er biblía
í upprunalegu bandi
sem hann gaf kirkj-
unniað Hálsií
Fnjóskadal á áttunda
degi jóla 1588 en
biblíuna til hægrigaf
hann kirkjunni að
Knappsstöðum í
Stíflu.Ámilliþeirra er
eina myndmótið sem
varðveisthefursem
notað var við prentun
Guðbrandsbiblíu. Að
baki sér í eitt af mál-
verkum sem til eru af
Guðbrandi biskupi en
hannerfyrsti fslend-
ingurinn sem vitað er
hvernig leit út.
Ljósm. -eik.
F