Þjóðviljinn - 21.12.1984, Blaðsíða 11

_____________AFMÆLI_____________
Þorsteinn Ö. Stephensen
áttrœður
Svo langt er liðið á öldina, að
jafnvel virðulegir öldungar geta
ekki lengur kallazt aldamóta-
menn. En sá maður, sem hér er til
umræðu, er þó án alls efa tíma-
mótamaður, fyrir nú utan það, að
hann er fæddur á sólstöðudegi
vetrar, svo að koma hans í ver-
öldina hefur skemmtilega
táknrænt gildi.
Þorsteinn Ögmundsson Steph-
ensen var starfsmaður Ríkisút-
varpsins nærfellt fjóra áratugi,
fyrstu árin sem þulur en eftir það
leiklistarstjóri. Afbragðsvel
sómdi hann sér við þularstörfin,
því að raddhreimur og raddbeit-
ing lét einkar vel í eyrum. Bjó
hann við mikið dálæti hlustenda,
svo að hagmælt fólk hér og hvar
gerði um hann hólvísur - jafnvel
heitar ástavísur.
En þegar Þorsteinn tók við
stjórn á leiklistarflutningi út-
varpsins urðu réttnefnd tímamót
fyrir stofnunina og landsmenn.
Hann hóf útvarpið upp á hátt svið
- ég leyfi mér að segja hæsta svið
- sem leiklistartæki, og fyrir það
stöndum við öll í stórri þakkar-
skuld við Þorstein. í þessu emb-
ætti nutu sín hið bezta eðliskostir
hans. Hann er hinn fróðasti um
bókmenntir, leikbókmenntir
ekki sízt, og því valdi hann tíðum
til flutnings hin mestu úrvals-
leikrit, gömul og ný, frá ýmsum
löndum heims. Hann er íslenzku-
maður fágætlega góður, og því
vandaði hann þýðingar á leikrit-
um, leitaði allajafna til hæfustu
þýðenda og fór svo sjálfur yfir
verkið áður en fjölritað var, svo
að ekkert færi milli mála. Hann
var líka vandur að leikstjórum og
hafði hönd í bagga um leikaraval,
en sjálfur stjórnaði hann oftlega
leikritum, einkum framan af. En
svo var hann líka atkvæðamikill
útvarpsleikari, og hika ég ekki
við að telja hann mesta leikarann
í því víðfeðma leikhúsi okkar.
Mörg hlutverk lék hann af snilld
fyrirsjónum Reykvíkinga, en hin
eru þó langtum fleiri, sem hann
skilaði beint inn í brjóstið á heilli
þjóð á einu og sama kvöldi,
mörgum þeirra óafmáanlega.
Kemur þá aftur við sögu hreimur
og beiting raddar, þar sem innsæi
skapgerðarleikarans er driffjöðr-
in. Sem betur fer geymir leiklist-
ardeild útvarpsins hljóðritanir af
mörgum þessara verka, svo að
hægt er að endurflytja þau hve-
nær sem er, til upprifjunar hinum
eldri og til nýrrar reynslu yngri
kynslóð. Nokkrar útgáfuplötur
geyma og leikflutning hans, fyrst
og fremst í hlutverki Arnars Arn-
æusar í íslandsklukkunni.
Ógetið er þess, að Þorsteinn
var lengi einhver virtasti upples-
ari landsmanna, bæði í útvarpi og
á samkomum. Einkum fór hon-
um vel að flytja bundið mál, enda
er hann skáldmæltur vel og hefur
brageyra í betra lagi. Er mér
minnisstætt - og áreiðanlega öðr-
um ferðafélögum - er hann stóð
hátt í túni á Hlíðarenda eitt sinn í
sumarferð útvarpsfólks og fór
utanbókar með Gunnarshólma
Jónasar. Sá flutningur bregður
björtum glampa inn í minning-
una.
Þegar útvarpsfólkið almennt
ber á góma, er þess vert að minn-
ast, að Þorsteinn var fyrsti for-
maður Starfsmannafélags út-
varpsins, sem stofnað var 1936,
og var löngum áhugasamur um
félagsmál. En þótt hann væri
fundarmaður góður, nýtur hann
sín þó ennþá betur í þrengra
hópi. Hann er fjölfróður mjög og
gæddur ríkri kímnigáfu, svo að
orðræða hans verður leiftrandi á
góðri stund. í brag, sem ég setti
saman við brottför hans frá út-
varpinu fyrir áratug og gerður er
bæði í gamni og alvöru, er komið
að þessu:
Vérsöknum þess sviptigna manns
og svipríkrar frásögu hans.
Þar var munúð í orðum
og mungát á borðum
við hlátursins dillandi dans.
Og undir lok bragsins eru svo
þessar hendingar:
Og listin að leika er hans
lífœð með sérstökum glans.
Hann lifir í leiknum,
svo að lýsir af kveiknum
langt inn í launhelgar manns.
Þar sindra bezt sannleikans
orð,
þar svigna mest reiðinnar borð
svo að hlustendur standa
og hœtta að anda.
Þeir hrífast, svo sterk er sú
storð.
Nú er þessi mikilsvirti lista-
maður orðinn áttræður. Því mið-
ur hefur rómur hans hinn snjalli
orðið að láta undan síga fyrir
astmahæsi, svo að okkur gefst
ekki að njóta hans að ráði í nýjum
hlutverkum. En hvað um það.
Þorsteinn kveinkar sér lítt, unir
sér við lestur góðra bóka, nýtur
beztu aðhlynningar hinnar mætu
eiginkonu sinnar og nýtur þess
einnig að fylgjast með frama list-
rænna barna þeirra hjónanna og
einnig þroska margra barna-
barna. Óg þá kemur mér í hug,
þegar börn eru nefnd, að Þor-
steinn sá um barnatíma útvarps-
ins árum saman. Þá orti hann t.d.
hina alkunnu jólasveinasöngva,
sem komu síðar út í bókinni
„Krakkar mínir, komið þið sæl“,
sem er einmitt nýkomin út í
fjórða sinn.
Alþingismenn ákvarða að ríkið
skuli veita nokkrum hóp lista-
manna heiðurslaun, kjarna ís-
lenzkra listamanna að þeirra
dómi. Er þessi heiður látinn hald-
ast til endadægurs. Nú munu vera
milli 15 og 20 manns í þessum
hópi, en þar er ekki Þorsteinn Ö.
Stephensen, og þykir mér það
ósæmandi í meira lagi. Við stát-
um okkur oft af miklum leiklist-
arþroska í landinu og almennum
áhuga á leikhúsmálum. Því mætti
ætla, að ekki væri um of að 2-3
mikilhæfir leikarar skipuðu
heiðursflokkinn hverju sinni, en
þar er aðeins einn slíkur fyrir.
Þorsteinn á einstaðan lista-
mannsferil að baki, þar sem sam-
an kemur flest eða allt hið
traustasta í menningarlegri fram-
sókn á því sviði.
Honum þakkir - og heill.
Baldur Pálmason
Þorsteinn Ö. Stephensen er
áttræður í dag. Einn okkar mikil-
hæfustu leikara, sem um áratuga
skeið hefur auðgað tilveru
leikhúsgesta og útvarpshlust-
enda; sá leikari, sem við öll, utan
leikhúss og innan virðum ekki að-
eins sem einn af frumkvöðlum ís-
lenskrar atvinnuleiklistar, heldur
einnig sem einn gáfaðasta og fjöl-
hæfasta listamann okkar - og er
þá reyndar rétt að minna á þá
hneisu, að þjóðin skuli ekki enn
hafa séð sóma sinn í að veita hon-
um heiðurslaun listamanna. Mig
langar, Þorsteinn, að senda þér
fáein kveðjuorð á þessum degi og
þakka þér einstaklega ánægju-
lega samvinnu og kynni á liðnum
árum, fyrst í Leiklistardeild út-
varps og síðan í starfi á leiksviði
Þjóðleikhússins.
Ekki ætla ég að rekja hér til
neinnar hlítar leik- eða starfsferil
Þorsteins, en strax í menntaskóla
vakti hann athygli fyrir leikhæfi-
leika, fór síðan utan til náms við
Konunglega leikhúsið í Kaup-
mannahöfn og hóf leik með
Leikfélagi Reykjavíkur strax
eftir heimkomuna. 1934 lék hann
fyrstu stóru hlutverkin: Jeppa á
Fjalli og Dag Vestan í Straumrofi
Laxness við góðan orðstír. Þor-
steinn lék síðan svo til óslitið með
Leikfélaginu allt fram undir 1970
og gegndi auk þess forystu- og
stjórnarstörfum, var ma. formað-
ur félagsins í tvígang. Þegar
Þjóðleikhúsið tók til starfa 1950
og við lá, að Leikfélag Reykja-
víkur yrði lagt niður, skipaði Þor-
steinn sér í sveit forystumanna
félagsins og hóf starfsemina til
vegs og virðingar á næstu árum,
þótt hann léki reyndar einnig í
Þjóðleikhúsinu strax við vígslu
þess Björn hreppstjóra í Fjalla-
Eyvindi og Arnars Arnæus í ís-
landsklukkunni.
Á leikferli sínum hefur Þor-
steinn sjaldan, ef nokkurn tíma
brugðist og þegar skoðaðir eru
leikdómar um hann, er hrannað
þar upp hrósyrðum af slíkri
rausn, að fylla mætti lesendur
efasemdum, ef ekki hefðu sjálfir
sannreynt réttmæti þeirra. Tví-
vegis hlaut hann Silfurlampann,
viðurkenningu íslenskra leik-
gagnrýnenda: fyrir leik sinn sem
Crocker-Harris í Browningþýð-
ingunni 1957 og fyrir pressarann í
Dúfnaveislu Laxness 1966. Með-
al annarra stórra og mikilverðra
hlutverka hans má nefna Brynj-
ólf biskup í Skálholti, Wilícins
dómara í gamanleiknum Elsku
Rut, sem ég reyndar nefni hér af
því að þar sá ég Þorstein fyrst á
leiksviði, þá sex ára gamall, og er
mér enn minnisstætt; Lenna í
leikritinu Mýs og menn, Róbert
Belford í Marmara, Krans kam-
merráð í Ævintýrinu, Jean Valje-
an í Vesalingunum, Þorleif al-
þingismann í Kjarnorku og kven-
hylli, gamla manninn í Stólunum
og Davíð í Sumrinu ’37 og er þó
fátt eitt talið.
Á síðustu árum hefur Þor-
steinn verið alltof sjaldséður á
leiksviði, síðast lék hann Firs í
Kirsuberjagarðinum hjá LR 1980
og Örnólf í Stundarfriði Guð-
mundar Steinssonar í Þjóðleik-
húsinu 1979-81. Fyrir þann tíma
langar mig sérstaklega að þakka
þér, kæra afmælisbarn og félagi.
Vinnan við Stundarfrið er ein-
hver ánægjulegasta endurminn-
ing undirritaðs úr leikhússtarfi og
ekki síður ferðirnar og vináttan,
sem í kjölfarið fylgdi. Reyndar
starfaði ég með Þorsteini á
Leiklistardeild útvarpsins um
skeið og aðdáun mín á honum
sem listamanni var rótgróin en
það var í raun ekki fyrr en í ferð-
alögunum um þvera og endilanga
Evrópu að mannkostir hans birt-
ust mér til hlítar. Við sem mótuð-
urn fjölskylduna brjóstumkenn-
anlegu í leikritinu hans Guð-
mundar urðum reyndar sjálf eins
og stór fjölskylda á þriðja ár
vegna tíðra ferða á leiklistarhá-
tíðir erlendis, sýninga, enduræf-
inga og loks sjónvarpsupptöku.
Aldrei féll þar styggðaryrði og
ekki var streitunni fyrir að fara í
fjölskyldunni þeirri, þar áttir þú
stóran hlut að máli, Þorsteinn.
Ógleymanleg er okkur rík kímni-
gáfa þín og hlýja, sem yljaði okk-
ur og kætti á löngum og erfiðum
ferðum.
Þegar flett er leikdómum um
afrek Þorsteins á leiksviðinu rek-
umst við aftur og aftur á orð eins
og höfðinglegur, snjallmæltur,
háðskur; heill, hnitmiðaður og
sannur. Með góðri samvisku og
svo langt sem leikhúsreynsla mín
og minni nær, tek ég í lotningu
undir þessi ummæli en þau eiga
svo sannarlega ekki síður við
manninn á bak við hlutverkin.
Vilji maður endilega leita uppi
einhverjar aðfinnslur, má segja,
að líkamleg tilþrif hafi ef til vill
ekki verið meðal fyrirferðar-
mestu þáttanna í leik Þorsteins,
enda lítt ginnkeyptur fyrir koll-
steypum og handahlaupum ým-
issa yngri spámanna úr röðum
svonefnds hreyfileikhúss, sem ég
held reyndar að Þorsteinn af sinni
alkunnu kímni hafi fyrstur manna
nefnt „svitalyktarleikhús". Með-
ferð Þorsteins á íslensku máli í
leik og utan hefur nálgast það að
vera óaðfinnanleg, og allra
manna best kann hann þann gald-
ur í list sinni að vera eðlilegur,
geta látið hverja setningu
hljóma, sem væri hún að kvikna í
fyrsta sinn á sviðinu þá stundina,
hugsuð af viðkomandi persónu
og óhugsandi í munni annarra.
Kæra afmælisbarn, ég vona, að
þú sért búinn að fyrirgefa mér
það, þegar ég lét hífa þig upp
undir rjáfur í Þjóðleikhúsinu á
rósrauðu skýi í Góðu sálinni og
dúsa þar dágóða stund kvöld eftir
kvöld og að ég skuli ekki enn hafa
kornið í verk, að endurnýja kynni
mín af pressaranum góða nema í
leiklestrarformi á friðarsam-
komu í fyrra. En ég veit að ég
mæli fyrir munn okkar allra í
Stundarfriðs-fjölskyldunni og
gömlu félaganna hjá Leikfélagi
Reykjavíkur, þegar ég óska þér
alls góðs á ókomnum árum um
leið og ég vona, að við eigum enn
eftir að njóta krafta þinna á
leiksviði, ekki bara einu sinni
heldur oft.
Stefán Baldursson
í dag þegar Þorsteinn Ö.
Stephensen leikari fyllir áttatíu
ár er það með einlægri virðing
og þökk sem Félag íslenskra
leikara sendir honum sínar
bestu heillaóskir. íslenskir
leikarar eiga honum skuld að
gjaida, bæði í listrænu og fé-
lagslegu tilliti, sem aldrei verð-
ur að fullu goldin.
Það væri hrein fásinna að ætla
sér í þessari klausu að gera nokk-
ur viðhlítandi skil þeim merka
þætti sem Þorsteinn hefur átt í
leiklistarmálum íslendinga. Er
þess að vænta að þeirri sögu verði
gerð skil af þeim sem til þess eru
betur hæfir. Aftur á móti er mér
það ljúft og skylt að nefna hér
þann hlutann af lífsstarfi Þor-
steins Ö. Stephensen sem snýr að
félagsmálum íslenskra leikara þó
aðeins í stuttu máli sé. Mun á
engan hallað þó sagt sé að Þor-
steinn hafi verið einn aðal hvata-
maðurinn að stofnun Félags ís-
lenskra leikara. Var hann enda
kosinn fyrsti formaður þess og
gegndi því starfi fyrstu sjö árin.
Islenskir leikarar búa enn að því
starfi sem þá var unnið og aldrei
verður fullþakkað.
Enda þótt með tímanum hafi
aðrir menn tekið við forystustörf-
um í félaginu hefur Þorsteinn alla
tíð verið virkur félagsmaður og
látið sig varða hvernig unnið hef-
ur verið að þeim markmiðum
sem því voru sett í öndverðu og
enn eru í fullu gildi. Á þessu fékk
undirritaður að kenna þegar Þor-
steini þótti ungir menn fara offari
í að breyta og bylta því sem þeim
þótti úrelt og gamalt í félaginu.
Vorum við Þorsteinn þá settir
saman í nefnd til að jafna ágrein-
inginn, og þó ekki verði sagt að
þau nefndarstörf hafi gengið át-
akalaust, var það mikil og dýr-
mæt reynsla fyrir byrjandann
þegar Nestorinn tók hann á hné
sér og leiddi hann í ýmsan sann-
leika um félagsmál leikara. Samt
sem áður tókst okkur ekki að
verða sammála um alla hluti í
nefndinni og varð aðalfundur að
skera úr um sumt. Tel ég mér
skylt að játa það hér og nú að
betur hefði ég tekið meira mark á
efasemdum Þorsteins um ágæti
ýmissa þeirra breytinga sem þá
voru gerðar (þú veist hvað ég
meina, Þorsteinn!).
Um leið og ég flyt Þorsteini
bestu árnaðaróskir frá Félagi ís-
lenskra leikara ásamt þakklæti
fyrir störf hans vil ég nota tæki-
færið og þakka fyrir mig, að hafa
fengið að starfa með honum og
læra af honum, bæði í félagsmál-
um og í starfi hans sem leikari.
f.h. Félags íslenskra leikara
Sigurður Karlsson.
Föstudagur 21. desember 1984 ÞJÖÐVILJINN - SÍÐA 11