Þjóðviljinn - 21.04.1985, Qupperneq 18

Því fáninn
rauði...
Viðtal við Björn Bjarnason
iðnverkamann
Síðarihluti
íseinni hluta viðtals sem Har-
aldur Jóhannsson átti fyrir
nokkrum árum við Björn
Bjarnason í Iðju er sagt frá
stéttaátökum á kreppuárun-
um, starfi í Kommúnista-
flokknum, setu Björns í bœj-
arstjórn og stofnun Iðju, fé-
lags iðnverkafólks
Haustið 1918 skrapp ég heim
og var þar fram yfir áramót, frost-
aveturinn mikla, og slapp ég við
spænsku veikina. Hún kom ekki
til Blönduóss. í janúar 1919 réðst
ég í strandferðir á mb. Ingi-
björgu.
- I strandferðir?
Þá voru ákaflega lélegar
strandferðir eins og oft hefur ver-
ið. Fremur stórir vélbátar voru í
þessum ferðum á Faxaflóa og
vestur og norður. Ingibjörg var
48 tonna bátur, burðarmikill,
ganglaus og afburðagott sjóskip.
Um veturinn vorum við mikið í
saltflutningum til Vestmanna-
eyja. Síðan fór ég skip af skipi.
Sumarið 1922 var ég á mb. Leó,
sem lagði upp á Reyðarfirði.
Rósinkranz lvarsson var nóta-
bassi á honum. - Áður hafði ég
farið nokkra túra á togara, Leifi
heppna. Pað var fy'rir fyrstu
vökulögin. Menn voru að, meðan
þeir gátu staðið á fótunum. Ef
einhver fór niður, áður en hann
var borinn niður, fékk hann pok-
ann sinn eða var með öðrum orð-
um settur í land. Eftir fyrstu
vökulögin var 6 tíma frí og 18
tíma vinna. Á þessum 6 tímum
þurftu menn að þrífa sig upp og
borða, tvisvar sinnum. Menn áttu
að vera komnir aftur á dekk, áður
en þessir 6 tímar væru liðnir. Iðu-
lega var 18 tíma törn. Við fyrstu
vökulögin urðu geysimikil um-
skipti, það urðu nýir tímar.
- Féll þér betur við togarana en
bátana?
Mér féll miklu betur við þá.
Nokkru síðar varð ég fastamaður
á bv. Gulltoppi, sem Ágúst
Bjarnasón var með. Á honum var
ég í 5 ár.
Eins og
í embœtti
- Góð ár?
Það voru góð ár. Að verða
fastamaður á togara var sem að
komast í embætti. Hásetar á tog-
urum höfðu þá tvöföld laun á við
verkamenn í landi. Hásetar á tog-
urum fengu alls staðar leigt og
jafnvel skrifað í hverri búð.
Innan verkalýðshreyfingarinnar
voru þeir hátekjustétt. Á
Gulltoppi var ég til 1927. Þá varð
ágreiningur um fæðispeninga. í
mörg ár höfðum við haft afburð-
agóðan matsvein, Ragnar Guð-
laugsson. Viðbrugðið var að fæði
á togurum væri gott og höfðum
við greitt fyrir það 6 krónur á dag.
Sumarið 1926 tókum við upp á
því' að fæða okkur sjálfir, en
höfðum alveg sama mataræði og
áður, nema smjör í stað smjörlík-
is. Samt kostaði það aðeins 2
krónur á dag. Þá sagði reiðarinn
Magnús Blöndahl við Ragnar:
„Þið sparið þegar þið eigið að
borga sjálfir.“ Það sárnaði Ragn-
ari. Hann sagði upp og fór í land.
Nýr matsveinn tók við og var
honum skammtaður kostur og
urðum við uppiskroppa um sumt
í 2 eða 3 túrum. Við vorum góðu
vanir og undum því ekki. Send-
um við útgerðinni mótmælaskjal.
Á skjalinu var mín hönd og skrif-
aði ég fyrstur undir, en öll eða
sem sagt öll skipshöfnin skrifaði
undir. Um áramótin stóð til að
reka mig, en þá hafði verið lög-
skráð svo að mér var ekki sagt
upp fyrr en vorið 1927. Um
haustið þegar búið var að hreinsa
Gulltopp voru flestir úr skips-
höfninni reknir.
- Hvað tók við?
Um sumarið fór ég á síld. Um
haustið leitaði ég fyrir mér um
skipsrúm á togara. Það var tor-
sótt. Loksins fékk ég pláss á Hell-
esenstogara, einum enskra tog-
ara sem þaðan voru gerðir út með
íslenskri skipshöfn, en áður hafði
ég leitað eftir vinnu í Sápuverk-
smiðjunni Hrein. í fyrsta túrnum
fékk ég skeyti með boði um vinnu
þar og þáði ég það. Nokkru réð
um það, að ég var farinn að fá
taugabólgu í vinstri höndina í
miklum kulda og bleytu.
- Hvenœr fórstu í land?
í mars 1928. Þá hafði ég verið
12 ár á sjónum.
Láttu það vera
Ðjössi
- Áttir þú þá enn lögheimili á
Blönduósi?
Á Blönduósi átti ég lögheimili
til 1924 að mig minnir, en þá
skráði ég mig í Reykjavík. Hafði
ég þá á undanfarandi árum
eignast hér nokkra vini og kunn-
ingja. En þegar ég kom fyrst í
bæinn, þekkti ég hér aðeins eina
fjölskyldu, sem flust hafði suður,
Kristján Berndsen og syni hans
og hélt ég kunningsskap við þá.
- Gekkstu í Alþýðuflokkinn?
Nei, aldrei formlega. Hins veg-
ar kaus ég Alþýðuflokkinn, -
1927, að mig minnir. Þá hafði ég
kynnst Ólafi Friðrikssyni. Rós-
inkrans var honum kunnugur.
- Féll þér vel við Ólaf Friðriks-
son?
Fyrst framan af mjög vel. Nú
var það svo, að Ólafur Friðriks-
son færðist til hægri. Ég leitaði
eitt sinn til Ólafs og bað hann um
að vísa mér á bækur eftir Lenin til
lestrar. Ég man hvað Ólafur
sagði þá: „Láttu það vera Bjössi,
þær eru eintómar skammir um
kratana.“
- Varstu ekki ánœgður meðAl-
þýðuflokkinn?
Ég var ekki ánægður með
hann. Það voru engin samtök
sem mér fannst ég eiga heima í.
- Hafðir þú þá þegar mikinn
áhuga á sósíalismanum?
Eftir að ég fór í land 1928,
kynntist ég þeim sem stóðu til
vinstri við Alþýðuflokkinn, eink-
um Gunnari Jóhannssyni sem þá
átti heima í Reykjavík. Þá fór ég
að lesa mér til um sósíalismann.
Aðalhjálparhella mín var Sigur-
geir bókavörður í Alþýðubóka-
safninu. Hann benti mér á sænsk-
an bókaflokk sem hét Sosialistisk
Bibliotek að mig minnir. Þar fékk
ég fyrst verulega fræðslu um sósí-
alismann og þá las ég rit Lenins
með athygli.
Sögulegt hlutverk
- Þú gekkst í Spörtu?
Litlu síðar, líklega veturinn
1928-1929 kynntist ég Brynjólfi
Bjarnasyni, Ársæli Sigurðssyni
og Hendrik Ottóssyni, sem þá
kann enn að hafa verið viðloð-
andi Alþýðublaðið. Mig minnir,
að Sparta hafi verið stofnað 1928
en ég mun ekki hafa gengið í hana
fyrr en 1929 eða í ársbyrjun 1930.
Éélagsmenn hennar munu hafa
verið 50-60 í allt. Á fundum vor-
um við oft um 30, en stundum
nokkuð færri og stundum nokkru
fleiri. Okkur fundust umræðurn-
ar ákaflega fræðandi. Eins og títt
var á meðal kommúnista í þá
daga, voru alþjóðamál mikið
rædd og um þau flutt uppbyggileg
erindi. Ábendingar um þau eru
greinar um alþjóðamál í Rétti,
sem Einar Olgeirsson hafði þá
keypt, en hann var þá enn búsett-
ur á Akureyri. Þá var líka mikið
rætt um alþjóðlegu verkalýðs-
hreyfinguna - og svo náttúrlega
innlendu verkalýðsmálin.
- Viltu nefna fleiri Spartverja?
Þeir urðu uppistaðan í Komm-
únistaflokknum og eru kunnir úr
honum. Eins vil ég þó geta, Er-
lends trésmiðs á Bergþórugötu
21.
- Hugsuðuð þið strax til stofn-
unar Kommúnistaflokks?
Til þess dró. Brynjólfur og
Einar hafa rakið tildrögin að
stofnun flokksins. Hann var
stofnaður í desember 1930,
heima hjá Hauki Björnssyni, sem
þá bjó á Laufásvegi. Kaus Sparta
fulltrúa á stofnfundinn og
allmargir komu utan af landi. Við
vorum sannfærðir um, að sögu-
legt hlutverk biði okkar. Við
sömdum drög að stefnuskrá.
Áherslu lögðum við á að spyrna
við því ofurvaldi sem okkur þóttu
kratarnir hafa í verkalýðshreyf-
ingunni og vildum við beina
henni inn á aðrar brautir.
- Þú munt hafa verið kjörinn í
fyrstu miðstjórn Kommúnista-
flokksins og framkvæmdanefnd
hennar og setið í þeim meðan
flokkurinn starfaði.
Mig minnir það.
í Kommúnista-
flokknum
- Hvernig var starfi Komm-
únistaflokksins háttað?
Við stofnuðum ekki flokksfé-
lag í Reykjavík. Starfið fór fram í
deildum, sem kallaðar voru sell-
ur. Þær voru ýmist bústaðasellur
eða vinnustaðasellur. í verka-
lýðsfélögunum stofnuðum við lið
áhugamanna. í liðunum voru mál
rædd og undirbúin fyrir félags-
fundi. A þeim vorum við þess
vegna samtaka og höfðum áhrif
umfram höfðatölu okkar. Sam-
skipti höfðum við við Alþjóða-
samband verkalýðsins og við sett-
um á fót Sovétvinafélag sem hélt
uppi fræðslu um uppbyggingu
sósíalismans í Ráðstjórnarríkjun-
um. Og við vorum deild í Al-
þjóðasambandi kommúnista og
gátum þess í haus málgagns okk-
ar, Verkalýðsblaðsins.
- Hve fjölmennir voruð þið í
Reykjavík?
I fyrstu kosningum okkar
sumarið 1931 fengum við tæplega
250 atkvæði og mun það nokkurn
veginn hafa verið tvöföld félaga-
talan, en í hóp okkar bættist
smám saman.
- Hvaða mál settuð þið á
oddinn?
Það var kreppa og atvinnu-
leysi. Kjör fólks voru mjög bár-
borin. Til að draga úr sárasta
broddinum var atvinnuleysi-
svinnu haldið uppi, en oft að
verkefnum sem virtust tilgangs-
lítil. Á því kröfðumst við úrbóta.
Og fólk var að leita bjargráða út
úr þessu vandræðaástandi.
Bæjarstjórnin var ákaflega
íhaldssöm. Þegar draga átti úr at-
vinnuleysisvinnunni tókum við
það óstinnt upp en þá sögu þarf
ekki að rifja upp.
- Sœttuð þið mikilli and-
spyrnu?
Já. já. Flokksmenn voru kall-
aðir vandræðagemlingar og ór-
eiðumenn. Þeim gekk jafnvel illa
að fá leigt.
- Starfaðir þú í verkalýðsfélagi
á þessum árum?
Ég var í Sjómannafélaginu,
eftir að ég kom í land. f öðru
félagi átti ég ekki heima. Forysta
þess hafði á undanfarandi árum
færst til hægri, en innan þess voru
ötulir menn.
- Funduð þið fljótlega hljóm-
grunn innan verkalýðshreyfingar-
innar?
All fljótlega. Sumir flokks-
menn urðu forsvarsmenn á sínum
vinnustað og Loftur Þorsteinsson
varð formaður Félags járniðnað-
armanna.
í framboði
- Þú munt hafa verið í fram-
boði í Hafnarfirði 1933 fyrir
Kommúnistaflokkinn.
Já, okkur tókst að fá þar til-
skilinn fjölda meðmælenda, 12
að mig minnir. Helsti stuðnings-
maður minn var Jón Bjarnason,
síðar kennari og blaðamaður við
Þjoðviljann. Á kjósendafundum
gátu aðeins heimamenn talað auk
frambjóðenda. Einn þeirra sem
kvöddu sér hljóðs, studdi mig,
Benjamín Eiríksson síðar hag-
fræðingur og bankastjóri Fram-
kvæmdabankans, en hann var
heima í leyfi frá námi erlendis.
Hlaut ég 34 atkvæði eða tvöfalt
fleiri en bar á milli Bjarna Snæ-
björnssonar læknis og Kjartans
Olafssonar. Fyrir vikið hlaut ég
ámæli í Alþýðublaðinu. Sagði
það mig hafa fellt frambjóðanda
Alþýðuflokksins.
- En þá voruð þið farnir að
hvetja til samfylkingar Kommún-
istaflokksins og Alþýðuflokksins.
Við tókum til þess vorið 1933 í
Verkalýðsblaðinu. Frumkvæðið
kom að utan, hvað okkur áhrærði
frá 3. alþjóðasambandinu, Al-
þjóðasambandi kommúnista. En
upphaf þessa máls mun hafa ver-
ið áskorun 2. alþjóðasambands-
ins, sem Alþýðuflokkurinn
heyrði til, í febrúar það ár 1933,
til verkalýðs allra landa, án tillits
til flokkaskiptingar að taka sam-
an höndum í baráttu gegn fasism-
anum. Sendi það frá sér þá
áskorun 3 vikum eftir valdatöku
Hitlers í Þýskalandi.
í bœjarstjórn
- Þú varst í framboði fyrir
Kommúnistaflokkinn í bœjar-
stjórnarkosningunum 20. janúar
1934.
Það var talið sjálfsagt að verka-
maður yrði efstur á framboðslista
flokksins í bæjarstjórnarkosning-
unum, en enginn annar verka-
maður mun hafa fengist til þess
framboðs. Það var fyrir hvatn-
ingu Hjalta Árnasonar að ég lét
til leiðast. Einar Olgeirsson var í
öðru sæti og skrifaðist kosninga-
baráttan að miklu leyti á hann.
Sinn hvorn bæklinginn skrifuðum
við fyrir kosningarnar. Listi okk-
ar fékk 1147 atkvæði og ég var
kjörinn í bæjarstjórn. Höfðum
við 133 atkvæði umfram Fram-
sóknarflokkinn, sem líka fékk
einn bæjarfulltrúa kjörinn, Jónas
Jónsson frá Hriflu. Alþýðuflokk-
urinn fékk 5 fulltrúa, en Sjálf-
stæðisflokkurinn 8 fulltrúa.
- Hve lengisastu íbœjarstjórn?
Til 1950 í 16 ár. Yfirleitt reyndi
ég að halda fram stefnumálum
Kommúnstaflokksins af fullri
einurð. Kallaði Jónas frá Hriflu
mig alltaf fulltrúa Rússa, en þeim
leikna og lægna stjórnmálamanni
hætti til að verða langorður,
jafnvel svo að öðrum bæjarfull-
trúum þótti meira en nóg um orð-
ahnippingar okkar.
- Hvernigfór á með þér og öðr-
um bæjarfulltrúum?
Yfirleitt vel. Eitt sinn vakti ég
samt hneyksli. Þegar Jón Þor-
láksson dó, bað forseti bæjar-
18 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 21. apríl 1985