Þjóðviljinn - 20.12.1985, Blaðsíða 2

Þjóðsögur
Þar sem
konan er
karlinum
œðri
„Langoftast sjá mennskar konur
huldumenn sem sæta stráka
í næsta hól“.
Guörún Bjartmarsdóttir, J
bókmenntafræðingur. Mynd: Sig.
Guðrún
Bjartmarsdóttir
segir söguraf
þjóðsögum og
huldufólki
„Það liggja tugir af segul-
bandsspólum inni í Árnagarði
með þjóðsögum gamals fólks
víða af landinu sem þarf að
vinna úr. Þarna er stórmerki-
legt efni sem liggur undir
skemmdum," segir Guðrún
Bjartmarsdóttir, bókmennta-
fræðingur.
Guðrún er þrautlesin í þjóð-
sögum og hefur ýmsar skemmti-
legar hugmyndir varðandi rann-
sóknir á þeim. Við gefum henni
orðið.
Það má segja að frá því að
Grimmsbræðurnir þýsku gáfu út
ævintýrin sín snemma á 19. öld-
inni hafi menn verið að safna,
skrásetja og gefa út þjóðsögur
víða um lönd. Hér tengdist þetta
náttúrlega sjálfstæðisbaráttu
okkar og þjóðernisrómantík og
síðan þessari alþekktu áráttu ís-
lendinga að vera alltaf eitthvað
að skrifa. Hér er enn verið að
safna og skrá og gefa út söfn úr
eigu ýmissa alþýðufræðimanna.
Eríendis hefur verið unnið
mikið starf við að flokka þjóð-
sögur og ævintýri eftir efni og búa
til skrár yfir minni eða efnisatriði
í þeim, við getum t.d. farið í þær
og flett upp manni í bjarndýrs-
ham eða skó úr gleri og séð hvar
þetta kemur fyrir, bæði í þjóðsög
um og fornsögum. Einar Ólafur
Sveinsson vann mikið með þjóð-
sögur, bjó t.d. svona flokkaða
skrá yfir öll íslensk ævintýri. Slík
kortlagning er undirstaða að
öllum frekari rannsóknum á
sögunum.
Svo hafa menn fengist mikið
við að rekja ferð þessara sagna
um veröldína, því margar þjóð-
sögur eru alþjóðlegar, sérstak-
lega ævintýrin.
Öskubusku-
sagan
Sem dæmi um þetta má nefna
Öskubuskusöguna. Sænski þjóð-
fræðingurinn Anna Birgitta Ro-
oth hefur skrifað doktorsritgerð
um þessa sögu. Og hún fann þús-
und gerðir af Öskubuskusögunni
um allan heim. Elsta gerðin er
skráð í Kína á 9. öld. Ef hún er
borin saman við Grimms útgáf-
una frá 19. öld, kemur í ljós að
þetta er nánast alveg sama sagan.
Það er stjúpmóðirin, skórinn,
prinsinn o.s.frv. Helsta breyting-
in frá þeirri kínversku og fram til
þeirrar sem við þekkjum best er
sú að álfkonan með þjónana og
vagninn, sú sem gefur Ösku-
busku fínu fötin og hjálpar henni
á dansleikinn, er fiskur í
kínversku sögunni. í Danmörku
er það rauð kýr, í Skotlandi er
það grá ær. Hér á íslandi er það
dáin móðir hennar, við erum
alltaf í svo góðu sambandi við
framliðna. Þessi yfirnáttúrulega
vera getur skipt um gervi en hún
þjónar alltaf sama hlutverki.
Þetta sýnir kannski best hvað
þjóðsögurnar laga sig alltaf að
þeim aðstæðum þar sem sagan er
sögð.
„Ég œtla...“
Það er fleira skemmtilegt við
þessa sögu. í einni íslensku gerð-
inni er það t.d. stúlkan sjálf sem
týnir skónum og ákveður að hún
ætli að giftast þeim manni sem
finni skóinn og ákveður „ég ætla
að eiga þá stúlku sem á þennan
skó“. Svo getum við velt fyrir
okkur hvort íslenskar konur hafi
verið svona sjálfstæðar eða hvort
það er bara ein ákveðin kvenrétt-
indakerling sem skáldar þetta inn
í til þess að snúa ævintýrinu við.
Þetta er það sem er svo
skemmtilegt við þjóðsögurnar,
þær eru ekki samdar af einum
manni, heldur eru þær hópbók-
menntir, samdar af mörgum.
Nýir flytjendur hafa lagað þær til,
kannski eftir sínu höfði, eða eftir
kröfum áheyrenda. Nú, eða þá
að hver hlustandi hefur skilið
söguna á sinn hátt og síðan breytt
henni samkvæmt því, þegar hann
flytur hana síðar.
Alþýðu-
bókmenntir
Og þetta eru auðvitað fyrst og
fremst alþýðubókmenntir, það
sést alveg á þeim, sjónarmið lít-
ilmagnans kemur ákaflega skýrt
fram í þjóðsögunum, kvenfólks-
ins t.d., og áreiðanlega hefur
kvenfólkið ekki átt minni þátt en
karlmennirnir í að varðveita þær,
kannski meiri. Ég hef verið að
snapa upp ýmsa vitnisburði um
að konur hafi sagt mun fleiri
svona sögur en karlmenn. Sér-
staklega ævintýri og huldufólks-
sögur. Enda hafa þær sjálfsagt
haft góð tækifæri til þess, þær eru
mikið inni við og ala upp börnin.
Þær segja þeim sögur og þannig
ganga þær áfram.
Og alþýða manna fær þarna
nokkra útrás. Fyrir beiskju í garð
yfirvalda og tækifæri til að láta sig
dreyma. Varðandi hið fyrra má
nefna að í bók Odds Snorrasonar
munks, um Ólaf konung
Tryggvason, talar hann um
Stjúpmóðursögur sem enginn viti
hvort séu sannar en, „jafnan láta
konunginn minnstan í sínum frá-
sögnum“. Þarna kemur alþýðu-
sjónarmið fram. Þetta er frá 12.
öld. Þetta er t.d. það sem gerir
þjóðsögurnar svo spennandi, þær
eru alþýðubókmenntir, og
kvennabókmenntir, a.m.k. öðr-
um þræði“.
Samanburður
- Hvað hefur þú mestan áhuga
á að gera í rannsóknum á þjóð-
sögum?
„Mig langar mikið til að taka
íslenskar huldufólkssögur og
bera þær saman við huldufólks-
sögur í öðrum löndum, Skandin-
avíu, frlandi og Skotlandi. Þarna
eru okkar menningarsögulegu
tengsl en oft eru þetta býsna ólík-
ar sögur. Aðrar eru nánast alveg
eins, hvort sem þær hafa verið
skráðar eftir íslensku alþýðufólki
eða geliskumælandi bændum a
Skotlandi, þó þar á milli hafi nán-
ast engin tengsl verið síðan á
landnámsöld.
Þá hlýtur maður að spyrja, af
hverju stafa þessar breytingar?
Hvað er það í þessum samfé-
lögum sem veldur þessum
breytingum? Eða eru þetta áhrif
frá einhverju öðru landi? Eru ís-
lensku huldufólkssögurnar öðru-
vísi en þær í Noregi? Hefur
samféiagið hér þá breyst á ólíkan
hátt? Hafa huldufólkssögur okk-
ar kannski mótast af þeim írsku
og keltnesku? Við vitum jú að
þaðan kom lágstéttin að miklu
leyti. Og þó yfirleitt sé því haldið
fram, að keltnesk áhrif séu ákaf-
lega lítil hér, varðandi íslenskar
bókmenntir og íslenskt mál, get-
ur vel verið að þau séu meiri í
neðanjarðarbókmenntum, þjóð-
sögum“.
Neðanjarðar-
bókmenntir
- Þú nefnir þœr neðanjarðar-
bókmenntir.
„Já, þær eru stundum í því hlut-
verki. Þegar þær eru ádeila á yfir-
stétt og valdafólk. Eða karlaveld-
ið. Þá túlka þær allt annað sjón-
armið en það sem birtist í opin-
berum bókmenntum þess tíma-
bils. Þær hafa alveg sama hlut-
verk og neðanjarðarbókmenntir
nútímans, ekki satt. Þjóðsögurn-
ar eru stundum að laumast með
boðskap sem ér ekki að skapi yf-
irvalds þess tíma. Og sá boð-
skapur kemur þá til þegar hinir
kúguðu í samfélaginu, annars
vegar lágstéttin og hins vegar
konur, eru aðalpersónurnar í
sögunum.
- Og valdhafar eiga þá erfitt
með ritskoðun?
„Já, þetta er oft ansi mikið fal-
ið. Sérstaklega á þetta við um
ævintýrin. Því ævintýralegri sem
sögurnar eru, því meira en kann-
ski af táknum sem hægt er að
túlka á ýmsa vegu. Margir hafa
fengist við að túlka ævintýrin út
frá sálfræðilegum forsendum og
segja þá að persónur ævintýranna
séu fulltrúar mismunandi afla í
manneskjunni sjálfri".
Lindin hvíslar
- Dæmi um slíkt?
„Brunó Bettelheim tekur t.d.
sögu um systkini sem hrakin eru
að heiman og þvælast um skóginn
svöng og þyrst, koma að lind og
bróðirinn ætlar að drekka en syst-
irin heyrir lindina hvísla - sá sem
drekkur úr mér breytist í villidýr.
- Hún bannar bróðum sínum að
drekka og hann gegnir því. f ann-
að sinn fer á sömu leið en í þriðja
sinn er hann svo þyrstur að hann
getur ekki hamið sig, hvað sem
stelpan segir, og breytist í hjart-
arkálf. Hér er hún fulltrúi yfir-
sjálfsins sem reynir að hafa hemil
á eðlishvötunum,eðahins þrosk-
aða persónuleika sem ekki
lætur stjórnast af stundarlöngun
af því að hann gerir sér grein fyrir
afleiðingunum. Strákurinn er
hins vegar fulltrúi frumsjálfsins,
hinna óbeisluðu hvata mannsins,
eða þeirra ábyrgðarlausu sem
ekki geta stjórnað sér þó þeir viti
afleiðingarnar.
r-
2 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINNIJÓLABLAÐ