Þjóðviljinn - 14.01.1986, Blaðsíða 13

Sovétríkin
Flokksþingið, Gorbatsjof og
umbótaspámar
Fögurfyrirheit- Gamalkunnur málflutningur -
Vesturlandamenn vilja trúa þvíað Gorbatsjofsé
umbótasinni- Hinar óljósu vísbendingar - Geta Sovétríkin breyst?
Nú fer að líða að því að Komm-
únistaflokkur Sovétríkjanna
haldi næsta flokksþing sitt, hið
fyrsta á valdaskeiði Gorbatsjofs.
I því tilefni er margt skrifað í Sov-
étríkjunum um þau drög að nýrri
stefnuskrá flokksins, sem lögð
voru fram seint á nýliðnu ári, en
erlendis leita menn í þeim skrifum
að vísbendingum um það, hvort
vænta megi af þessu þingi ein-
hverskonar meiriháttar endur-
skoðunar á stjórnsýslu í Sovét-
ríkjunum - ekki síst að því er
varðar stjórn efnahagsmála.
Sovéskir greinahöfundar gefa
reyndar ekki mikið tilefni til að
ætla að svo verði. Þeir leggja
mjög áherslu á samhengi í sové-
skri stefnu, innan lands sem og á
alþjóðavettvangi. Þetta er svo
gert með sérstökum áherslum
bæði á það, að skapa verði sem
best skilyrði fyrir nýtingu þeirra
möguleika sem nútíma tækni
býður upp á - um leið og lögð er á
það áhersla sem fyrr, að allt ráð
landsins þegna sé og verði í hönd-
um Kommúnistaflokksins.
„Kommúnisminn
er framundan“
Dæmigerð um þetta getur ver-
ið grein eftir einn af greinahöf-
undum fréttastofunnar APN,
Spiridonofs, sem nefnist
„Kommúnisminn er framund-
an“. Grein sem þessi er ekki eins
afdráttarlaus og þær sem skrifað-
ar voru fyrir um það bil aldar-
fjórðungi, þegar Krúsjof var upp
á sitt besta, og boðaði, að ýmsum
þeim markmiðum sem nauðsyn-
leg væru til að skapa allsnægta-
þjóðfélag yrði náð upp úr 1980.
En það er samt talað um komm-
únisma sem eitthvað það sem er
innan seilingar, þótt ártölum sé
sleppt. í greininni segir meðal
annars:
„Á sviði efnahagsmála þýðir
þetta þróun vísinda og tækni,
bætt skipulag, aukna hag-
kvæmni, að skipt verður um til
aukinnar grósku og að náð verð-
ur hæstu framleiðni sem þekkist í
veröldinni. Markmiðið fyrir
næstu 15 ár er að tvöfalda fram-
leiðslugetu þjóðarinnar, auka
framleiðnina um 130-150% og
stíga hið ákvarðandi skref fram á
við til að flokkurinn nái lokatak-
marki sínu sem stefnuskrá flokks-
ins kveður á um á þessu sviði. Að
ná þessum markmiðum er mikil-
vægt framlag til að skapa efnis-
legan og tæknilegan grundvöll
fyrir kommúnismann, styrkar
undirstöður til að sovéskt þjóðfé-
■lag geti tekist á við þjóðfélags-
vandamál sín.“
Fyrst og svo...
Þessu næst er talað um að póli-
tíska kerfið muni þróast í átt til
sjálfstjórnunar fólksins og nauð-
syn þess að efla „siðferðisgrund-
völl sósíalískrar vitundar". Og
hljómar allt vel. Ef menn hefðu
ekki skrifað í sama dúr fyrir tíu
árum og tuttugu og reyndar þrját-
íu: fyrst skulum við framleiða vel
og mikið, síðan mun allt annað
okkur veitast. Það fer svo, sem
fyrr minna fyrir því, að því sé upp
velt, hvað það er sem til þarf í
þjóðfélagsgerðinni sjálfri til að
menn vinni vel og skili árangri -
annað en almenn hvatningarorð
um aga og samviskusemi. Eina
nýjungin sem að kveður á þessu
sviði er barátta Gorbatsjofs gegn
drykkjuskap. Sem er góðra
gjalda verð. En eins og einn ágæt-
ur höfundur hefur sagt: þegar til
lengdar lætur getur hvorki fyllerí
né drykkjuskapur bjargað mann-
eskjunni.
Gorbatsjof
og óskhyggjan
Mikið hefur í blöðum á Vestur-
löndum verið fjallað um persónu-
leika leiðtogans, Mikhafls Gor-
batsjofs, um þá staðreynd að
hann er yngri miklu en fyrirrenn-
arar hans voru, talar með öðrum
hætti, hagar sér öðruvísi gagnvart
fjölmiðlum. Og flest málgögn -
hvort sem þau standa til hægri,
vinstri eða í miðju, gera því
skóna, að Gorbatsjof hljóti að
hafa mikinn hug á umbótum á
hinu sovéska kerfi.
Um þetta efni fjallar Agnes
Heller í fróðlegri grein. Agnes
Heller er ungverskur sósíalisti og
samfélagsrýnir, sem fór úr landi
1977 og býr nú í Ástralíu. Hún
vekur athygli á því, að Gorbat-
sjof þurfti ekki einu sinni að lofa
umbótum þegar hann tók við
völdum - vestræn blöð voru þeg-
ar í stað búin að kalla hann um-
bótamann eða vinsamlegan um-
bótum. Sovésk blöð skrifuðu,
amk ekki fyrst í stað til að skapa
myndina af „endurnýjunarmann-
inum Gorbatsjof". Þau töluðu
ofur varlega um „samhengið". Sú
mynd, segir Agnes Heller var
búin til á Vesturlöndum - og hún
er byggð á óskhyggju, sem að
sínu leyti á sér rætur í djúpstæð-
um þörfum þegnanna - svo sem
áður skal vikið að.
Þessi mynd af Gorbatsjof,
segir Agnes Heller, á það sam-
eiginlegt annarri óskhyggju, að
talsmenn hennar túlka öll fyrir-
bæri sem sönnun þess að óskin sé
nú þegar uppfyllt. Gorbatsjof lík-
ist „endurnýjungamanrii" vegna
þess að hann er tiltölulega ungur,
vegna þess að kona hans klæðir
sig eftir nýjustu tísku, vegna þess
að hann hefur fljótt og átakalítið
losað sig við keppinauta og gert
breytingar á forystusveitinni (og
vitum við náttúrlega ekkert um
það hvort þau afrek eru í sjálfu
sér til umbóta eða ekki). í þessu
máli er svo hlutverk íhalds-
mannsins eða „hauksins" ætlað
Grígorí Romanof - af þeirri ein-
földu ástæðu, að það var hann
sem tapaði fyrir keppinauti sín-
um um aðalritarastöðuna. Kann-
ski væri Gorbatsjof í hlutverki
„hauksins“ ef hann hefði tapað?
Meira þarf til
Gorbatsjof hefur, segir í
greininni, lofað „að verða við
kröfum tímans," hann er byrjað-
ur að „auka afköst“ og „bæta ag-
ann“. En segir það nokkuð út af
fyrir sig um umbótastefnu? Getur
nokkur leiðtogi lofað minnu en
að auka framleiðni og efla aga?
Agnes Heller vill ekki spá
neinu um það, hvort í tíð Gorbat-
sjofs verði í raun fitjað upp á um-
bótum eða ekki. Það geti enginn.
En hún telur sig vita eitt fyrir víst:
að enn bóli ekki á þeirri lág-
marksforsendu fyrir raunveru-
legum umbótum, sem altæk
gagnrýni á fortíðina er, gagnrýni
sem tekur til grundvallaratriða og
felur sig ekki í óljósum vísbend-
ingum í opinberum flokkss-
kjölum, heldur fer fram í opinni
umræðu. Meðan ekki bóli á slíku
geti hún ekki gert ráð fyrir
neinum þeim nýmælum sem
miklu varði í sovésku samfélagi.
Sterk þörf
Agnes Heller telur svo, að um-
bótamyndin af Gorbatsjof sé til
orðin vegna þess að svo margir í
Vestur-Evrópu finni hjá sér þörf
fyrir að ætla að Sovétríkin séu
ekki „eins slæm og af er látið“.
Og á bak við þá þörf sé í rauninni
óttinn við kjarnorkustyrjöld og
kjarnorkuvígbúnað. Vestur-
Evrópumenn viti, að jafnvel hin-
ar minnstu líkur á slíkri styrjöld
séu einmitt þeim sjálfum mestur
háski. Og af því að þau vopn sem
á þá mundu falla eru sovésk, og af
því þeir telja, að ekki sé unnt að
hafa áhrif á stefnu Sovétríkjanna
með þrýstingi að vestan - þá hafa
þeir þörf fyrir að óska þess að
hafin sé þróun í Sovétríkjunum,
sem sé jákvæð fyrir þá.
Agnes Heller telur að þessi
óskhyggja leiði menn villigötur,
en gagnrýni hennar verður ekki
lengur rakin að sinni. Tvímæla-
laust er margt rétt í athugunum
hennar. Þó má gera þá at-
hugasemd að þar sem opinská
umræða um grundvallaratriði
hefur ekki verið möguleg í Sov-
étríkjunum, þá er ekki nema von
að menn leggi eyrun við jafnvel
hinum þokukenndustu „vísbend-
ingum“ í opinberum skjölum -
það hefur nefnilega komið fyrir
að slíkt hulduhrútstal væri upp-
haf verulegra tíðinda.
í hverja heima
skal halda
En hvað sem líður opinberum
fyrirheitum um betri tíð - og van-
trú þeirra sem lengi hafa fylgst
með flokksræðiskerfinu sovéska
- þá er það ljóst að menn verða í
tengslum við nýjan flokksfor-
ingja og flokksþingið á næstunni
að taka enn á ný upp viðamikla
spurningu, sem hefur þýðingu
fyrir alla heimsbyggðina.: Hún er
þessi: geta Sovétríkin breyst svo
um munar - og þá hvernig?
Það er alveg ljóst að Sovétríkin
eru miklu hagkvæmari og ótta-
minni staður að búa á en þau voru
á dögum Jósefs Stalíns. En nú um
alllangt skeið hefur hið sovéska
samfélag verið á undarlegu hring-
sóli, þar sem saman fara bersýni-
legar framfarir að því er varðar
fullnægingu ýmissa brýnustu
þarfa (t.d. fyrir húsnæði) og svo
sú ofstýring og valdseinokun sem
hefur m.a. í för með sér vöru-
skort á mörgum sviðum, sóun
verðmæta og menningarlega og
pólitíska vanlíðan. Að því er efn-
isleg kjör varðar eru Sovétríkin
hvorki tilheyrandi þriðja heimi
neyðarinnar né „fyrsta heimi“
hinna miklu afkasta - þau eigra
um í einskonar millibilsástandi í
fleiri en einum skilningi, milli-
bilsástandi sem hefur mikla til-
hneigingu til að framlengja sjálft
sig með óhreyfanleika hins póli-
tíska kerfis. ÁB
Áður en Gorbatsjof hafði lofað nokkrum sköpuðum hlut öðrum en „hagkvæmni" og „auknum aga“ höfðu allskonar blöð á
Vesturlöndum komist að þeirri niðurstöðu að hann hlyti að vera áhugasamur um umbætur á sovésku samfélagi. Hvernig
stendur á þeirri túlkun?
Þriðjudagur 14. janúar 1986 ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA 17