Þjóðviljinn - 14.06.1987, Page 19

Eru haf-
meyjar
við Ægi-
síðuna?
Hafið er heillandi og hættu-
legt. Litbrigði yfirborðsinseru
okkur vel kunnug, en dýpstu
álarnir eru jafn óþekktir og
himingeimurinn. Við höfum
hvorki komist niður á mesta
dýpi hafsins né til ystu marka
geimsins. Hvað við tekur þeg-
arlengraerhaldið, niðureða
út, hefuralltaf verið ráðgáta
og uppspretta ótal sagna og
ævintýra.
Sögur af hafmeyjum og öðr-
um íbúum hafsins eru þó eldri
en frásagnir af fljúgandi furðu-
hlutum, því þær elstu eru um
sjö þúsund ára gamlar.
Það er hafguðinn Oannus sem
fyrst fara sögur af. Hann var guð
Babýlóníumanna um fimm þús-
und fyrir Krist. Oannus fylgdi
sólinni. Tvíhöfða, með sporð og
fætur reis hann úr hafi við sólar-
upprás og seig í sæ við sólsetur.
Oannus var guð sköpunar í listum
og vísindum. Fylginautur hans
var tunglgyðjan Atargatis, fyrsta
hafmeyjan. Hún ríkti á nóttunni
og var gyðja frjósemi og dauða. í
henni spegluðust hinar dökku
hliðar næturinnar og ástarinnar,
eiginleikar sem alltaf síðan hafa
verið tengdir hafmeyjum.
Afkomandi Atargatis er Afró-
díta, einnig þekkt sem Venus.
Hún var gyðja sjómanna og gyðja
frjósemi og hjónabands. Líkami
hennar var mennskur en fylgi-
fiskar hennar voru trítónar og
trítónítur, marbendlar og haf-
meyjar, fjörugur hópur sem gef-
inn var fyrir að taka unga menn
og konur föstum tökum.
Fastir fylgihlutir Venusar eru
spegill og greiða. Spegillinn er yf-
irleitt tákn hégómagirni, en í
hendi gyðjunnar er hann tákn
plánetunnar. Greiðan er ómiss-
andi, en fyrir Grikkjum og Róm-
verjum hafði hún tvöfalda merk-
ingu því þeir notuðu sama orð
yfir greiðu og kynfæri kvenna.
Verndarar
sjómanna
Hafmeyjarnar hafa ekki allar
verið hættulegar. í klassískri
goðafræði er sagt frá nereidun-
um. Þær voru hluti af geysistórri
fjölskyldu sjávarguðsins Ocean-
usar, sem að mestu leyti var orðin
til við sifjaspell. Nereidurnar
voru í mannslíki, höfðu ekki
sporð, og voru allar hinar ljúf-
ustu. Á meðan stallsystur þeirra,
hinar hafmeyjarnar, notuðu fagr-
ar söngraddir sínar til að lokka
unga menn niður í djúpið, sungu
þær fyrir föður sinn. Nereidur
voru verndarar sjómanna.
Seinni tíma hafmeyjar eru
sambland af upprunalegu gyðj-
unni Atargatis, nereidum Ocean-
usar, trítónítum Afródítu og
grískum fuglakonum, sem kall-
aðar voru sírenur. Sírenurnar
voru afkomendur egypskra sálar-
fugla, svokallaðir vegna þess að
þeir voru sendir út af djöflinum
til að veiða sálir. Sírenur voru
hálfar konur. hálfir fuglar, og
lokkuðu menn í dauðann á sama
hátt og hafmeyjar, með undur-
fögrum söng. Um tíma var síren-
um og hafmeyjum blandað sam-
an, og öðluðust hafmeyjarnar þá
vængi eða fuglsfætur, en þegar
fram leið tóku þær á sig þá mynd
sem við þekkjum, efri hlutinn
kona, neðri hlutinn fisksporður.
70 metra langar
með hákarlsskráp?
Margar og fjölbreyttar lýsingar
eru til á hafmeyjum, þær eru ým-
ist með hákarlsskráp frá hvirfli til
ilja eða mjólkurhvíta húð. Stærð
þeirra er misjöfn. Til dæmis er
getið einnar í breskum annálum
sem var um 70 metra löng. Þær
eiga það til að hafa dýrskjaft, en
yfirleitt eru þær fegurðin sjálf og
alltaf mjög hárprúðar. Þær eru
jafngreindar manninum en hafa
enga sál.
I fyrstu höfðaði söngur þeirra
til hinna andlegu hvata mannsins
og þær lofuðu mönnum visku og
gáfum. Með tímanum færðist
áherslan yfir á holdlegri nautnir.
í samkeppni við
sálmabókina
Það var ekki síst kirkjan á mið-
öldum sem gaf hafmeyjunni
holdlega merkingu, notaði hana
sem tákn líkamlegrar spillingar
og áminningu um hvað við tæki ef
menn villtust af vegi dyggðarinn-
ar. Þetta varð til þess að haf-
meyjan varð vinsælt myndefni
listamanna, og ekki leið á löngu
þar til bústnar hafmeyjar brostu
kankvísar til kirkjugesta úr
hverju horni. Það var ekki laust
við að kirkjuyfirvöldum yrði um
og ó við að sjá hinar holdlegu
freistingar upp um alla veggi og
óttuðust jafnvel að trúarboð-
skapurinn færi fyrir ofan garð og
neðan fyrir tilkostnað þessa
augnayndis.
Hafbrúðir?
Þeir voru niargir sem höfðu
hug á að komast yfir þessar yndis-
meyjar. Hafmeyjarnar eru sálar-
lausar og eina leiðin fyrir þær til
að eignast sál er að vera elskaðar
af mennskum manni og giftast
honum. Margar sögur eru til af
hjónaböndum milli hafmeyja og
manna eða marbendla og
kvenna. Þessar sögur eru einnig
til hér á landi en selurinn hefur
komið í stað hafmeyjarinnar í ís-
lenskum sögum. Ef til vill hrífst
hin síðhærða fagra mey ekki af
svörtum ströndum, gráum skýja-
bökkum og ofsafengnu brimi.
Kannski kýs hún frekar gylltar
strendur, blóðrautt sólarlag og
Ijúfan öldunið.
íslenski selurinn
Selurinn hefur verið iðinn við
að kasta af sér hamnum og ganga
á land í líki fagurrar konu. Sögur
segja frá hjónaböndum þeirra í
landi og eru flestar svipaðar í
byggingu og líkar sögum af haf-
meyjum og marbendlum. Til að
ná í sel eða aðra sjávarveru þarf
fyrst og fremst að ná af henni ein-
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 19
eftirRögnu
Sigurðardóttur, skóld
og nema í
Myndlista- og
handíðaskóla
íslands
siglingum. Til dæmis eru mar-
bendlarnir í Brasilíu ekki mjög
fallegir. Þeir eru svo ógurlegir að
fólk deyr unnvörpum við tilhugs-
unina eina saman. Og hafmeyj-
arnar eru lítið betri. Þær faðma
menn svo fast að það brotnar í
þeim hvert bein. Síðan hirða þær
bestu bitana til átu, fingurgóma,
nef, augu, að ógleymdum við-
kæmasta limnum.
Hafmey eða
órangútan?
Hafmeyjasögur fengu byr
undir báða vængi í Englandi í
byrjun 19. aldar. Þá komu til
landsins nokkrar uppstoppaðar
hafmeyjar og hafmeyjaskinn og
urðu sýningar á þessum gripurn
mjög vinsælar. Frægust þessara
hafmeyja er Fejee-hafmeyjan en
hún er samsett úr uppþornuðum
órangútan og laxi. Hún ferðaðist
vítt og breitt, meðal annars til
Bandaríkjanna, þar sem hún sló í
gegn. Þessir gripir voru yfirleitt
ekki fallegir, enda á uppþornað-
ur api lítið skylt við draumadísir
sögunnar.
Eru hafmeyjar
við Ægisíðuna?
Eins lengi og hið óþekkta er
heillandi og hættulegt lifa haf-
rneyjar og marbendlar í djúpinu,
álfar og huldufólk í hverjum
kletti og hamraborg, og fljúgandi
furðuhlutir halda áfram að svífa
um himingeiminn.
Fyrirsœtur
listamanna
Á 19. öld voru hafmeyjar enn
vinsælt viðfangsefni listamanna.
Þær blómstruðu í rómantíkinni,
tákn eilífrar ófullnægðrar ástríðu
og ofurmannlegrar ástar.
Symbólistarnir tóku henni
tveim höndum, hún var t'mynd
fegurðar og harmleiks, losta og
dauða, og auk þess var ómögu-
legt að nálgast hana. Upp úr alda-
mótum varð hafmeyjan mjög vin-
sælt myndefni til hvers konar
skreytinga og hæfði hún Art Nou-
veau mjög vel, með sitt síða hár
og langa sporð. Súrrealistarnir
voru einnig hrifnir af henni. Hún
var fegurðin sjálf, en auk þess
mætast í henni tveir heimar, jörð
og haf, maður og dýr.
Myndlistarmenn nota enn í dag
hafmeyjuna og fjölskyldu hennar
í verkum sínum, til dæmis má sjá
slíkar verur í verkum Sigurðar
Guðmundssonar og Helga Þor-
gils Friðjónssonar.
Leikhúsið og
hvíta tjaldið
Hafmeyjan lagði undir sig
leikhúsið þegar á 16. öld. A
endurreisnartímanum voru hvers
kyns efni úr klassískri goðafræði
mjög vinsæl og hafmeyjan hent-
aði vel, hún bauð upp á fallega
búninga og skrautlega sviðs-
mynd.
Það var fyrst um 1950 sem hún
hóf innreið sína í kvikmyndirnar
en 1948 voru gerðar tvær myndir
sem skörtuðu hafmeyjum, „Mir-
anda“ og Mr. Peabody and the
Mermaid.“ Það er ekki lengra
síðan en þrjú til fjögur ár að haf-
meyjan sló aftur í gegn í bíó-
mynd, „Splash“. Þar er fjallað
um viðbrögð hafmeyjarinnar við
þjóðfélaginu á landi og öfugt, á
húmorískan hátt.
Vatn, eftir Franz von Stuck. Ein af höfuðskepnunum fjórum.
hverjum hlut svo sem selsham,
spegli eða belti. Fela þarf hlutinn
vel og gengur þá hjónabandið
bærilega en þetta fólk er þekkt
fyrir myndarskap. Fari hins vegar
svo illa að hluturinn finnist er
voðinn vís. Þá er eins víst að við-
komandi stökkvi beint aftur í sjó-
inn án nokkurra bakþanka um
börn og bú. Enda eiga sumir sjö
börn á landi og sjö í sjó.
Marbendlar hafa látið sjá sig
hér öðru hverju, en þeir eru ekki
mjög fríðir. Þeir eru stórgerðir, í
mannslíki að ofan en sels að neð-
an. Þeir geta verið viðskotaillir ef
rangt er að þeim farið, eins og
flestar íslenskar hulduverur.
íslenski nykurinn er óþekkjan-
legur frá öðrum hestum nema
þegar hann heyrir nafn sitt nefnt.
Nöfn hans eru þrjú: nykur, nenn-
ir og andskotinn, og við að heyra
eitt þeirra nefnt stekkur hann
beint út í næstu tjörn og hirðir þá
ekki um hvort einhver er á baki
hans eða ekki. Það er því vara-
samt að vera latur eða blóta í ná-
vist hans.
Sækýr hafa oft verið bændum
búbót. Þæreru auðþekkjanlegar,
gráar að lit með blöðru milli nas-
anna. Ef blaðran er sprengd eru
þær bestu nytjagripir.
Við eigum líka nóg af sæ-
skrímslum og öðrum kynjaverum
bæði í ám og vötnum en sögur af
slíkum fyrirbærum urðu mjög
vinsælar þegar siglingar lengdust
og menn fóru til framandi landa.
Sjómennirnir sáu ekki bara
lostafullar hafmeyjar á löngum
300 ára gömul
uppstoppuð haf-
meyja af British
Museum!