Þjóðviljinn - 26.09.1987, Blaðsíða 5

Andstaðan við herinn eykst
Sífellt fjölgar þeim íslending-
um sem vilja ekki hafa banda-
ríska herstöð á landinu. Sam-
kvæmt skoðanakönnunum er
hátt í helmingur landsmanna nú
andvígur setu hins svokallaða
varnarliðs á Keflavíkurflugvelli
og víðar. 49,5% eru á móti hern-
um samkvæmt könnun er DV
birti á fimmtudaginn.
Sumir halda að hér sé aðeins
um tímabundna sveiflu að ræða
og að fylgi við hersetuna eða
a.m.k. sinnuleysi gagnvart henni
muni aukast um leið og deilur um
hvalveiðar hverfa úr fjölmiðlum.
Ekki er víst að málið sé svo ein-
falt.
Óskir um áframhaldandi her-
setu þrífast best í því andrúms-
lofti tortryggni og grunsemda í
samskiptum þjóða sem ríkti á
tímum kalda stríðsins. Próunin
hefur sem betur fer gengið í þá
áttina að samskipti aukast
stöðugt, bæði á sviði verslunar,
menningar og ferðalaga al-
mennra borgara. Enn er víða
pottur brotinn í þessum efnum,
en í Evrópu hefur þó mjakast í
rétta átt. Það veröur því stöðugt
örðugara að mála þann skratta á
vegg sem hræðir íslendinga til
fylgis við áframhaldandi hernám.
Þjóðin var
aldrei spurð
Margoft hefur verið á það bent
og þá ekki síst hér í þessu blaði að
íslendingar voru á sínum tíma
ekkert um það spurðir hvort þeir
vildu gera landið að bækistöð
öflugs herveldis sem telur sig vera
alheimslögreglu og hefur til-
einkað sér starfsaðferðir byssu-
bófanna í kúrekasögum, að
skjóta fyrst og spyrja á eftir. ís-
lenska þjóðin var heldur aldrei
spurð hvort hún teldi sjálfsagt að
herlaust smáríki gengi í Atlants-
hafsbandalagið né heldur hvort
hún væri sammála þeirri skoðun
hershöfðingja NATÓ að sjálfsagt
væri að gera íslands að “ósökkv-
andi flugvélamóðurskipi".
Lýðræðisástin var ekki meiri
en svo hjá íslenskum ráða-
mönnum að allar hugmyndir um
þjóðaratkvæði voru sallaðar nið-
ur. Þeir, sem töldu rétt að spyrja
þjóðina hvað hún vildi í þessum
efnum, voru taldir stórhættulegir
og fólki tekinn sérstakur vari fyrir
því að ljá hugmyndum þeirra
eyra.
Nær hálfrar aldar
herseta
Skoðanakannanir eru vissu-
lega ágætar en þær geta aldrei
komið í stað raunverulegrar at-
kvæðagreiðslu sem allir eiga kost
á að taka þátt í. Þótt kannanir séu
ekki dómur þjóðarinnar má telja
víst að þær séu allgóður mæli-
kvarði á það hvernig skoðanir al-
mennings breytast. Og nú sýna
þær að andstaða við hersetuna
hefur aukist mjög mikið.
Eftir þr j ú og hálft ár verður lið-
in hálf öld frá því að Bandaríkja-
her tók hér land. Stór hluti ís-
lendinga veit ekki hvað það er að
búa í herlausu landi. Það er því
ekki úr vegi að rifja upp sögu
hernámsins. Hér verður þó ekki
drepið fæti nema á stærstu stikl-
urnar.
1940
Heimsstyrjöldin var að ná há-
marki og þann 10. maí hernámu
Bretar Island. Talið er að Þjóð-
verjar hafi áformað að taka
landið en Bretar orðið fyrri til.
íslensk stjórnvöld sýndu "hern-
aðarlegri nauðsyn" vissan skiln-
ing og flestir voru ánægðir með
að fá Breta en ekki Þjóðverja.
Engu að síður mótmæltu íslensk
stjórnvöld hernáminu formlega
enda var annað vart sæmandi
sjálfstæðri þjóð.
1941
Bandaríkin urðu aðili að styrj-
öldinni. Þann 7. júlí kom banda-
rískur floti hingað með setulið.
íslensk stjórnvöld mótmæltu
ekki komu þess eins og þau höfðu
gert við komu Breta. Þau létu
kúga sig til að biðja um hervernd
en settu það skilyrði að banda-
rískur her hyrfi brott undir eins
og þáverandi ófriði væri lokið.
1945
7.-8. maí gafst þýski herinn
upp skilyrðislaust. Stríðinu í Evr-
ópu var lokið.
Þann 6. og 9. ágúst varpaði
bandaríski herinn kjarnorku-
sprengjum á japönsku borgirnar
Hiroshima og Nagasaki. 2. sept-
ember gáfust Japanir upp.
Heimsstyrjöldinni síðari var
endanlega lokið.
En Bandaríkjaher fór ekki frá
íslandi.
1946
í september var alþingi kallað
saman til að staðfesta samning
milli Bandaríkjanna og íslands
um rekstur Keflavíkurflugvallar.
Meirihluti alþingismanna sam-
þykkti samninginn. Samkvæmt
honum var íslendingum afhentur
flugvöllurinn en Bandaríkja-
menn lögðu til starfsmenn til að
annast rekstur hans. Völlurinn
var á pappírnum færður í borg-
aralegan búning en var í reynd lítt
dulbúin herstöð.
Tillaga um að samningurinn
skyldi lagður undir þjóðardóm í
þjóðaratkvæðagreiðslu var kol-
felld á Alþingi.
1949
Þann 30. mars samþykkti al-
þingi eftir harðar deilur að ísland
skyldi gerast aðili að hernaðar-
bandalaginu NATÓ. Hlutleysis-
stefnan, sem mörkuð hafði verið
1918, þegar ísland varð sjálfstætt
ríki, var nú endanlega jörðuð.
íslensk stjórnvöld lýstu því yfir
að aðildin að NATÓ þýddi síður
en svo að hér skyldu vera her-
stöðvar. Því var einmitt hátíðlega
lýst yfir að á íslandi skyldi ekki
vera erlendur her á friðartímum.
Allar hugmyndir um að fram
færi þjóðaratkvæðagreiðsla voru
kæfðar í fæðingu.
1951
í maí undirritaði utanríkisráð-
herra íslands herverndarsamning
við Bandaríkjamenn. Skömmu
síðar fór Keflavíkurflugvöllur úr
borgaralegu dularklæðunum,
sem hann hafði verið í frá 1946.
„Beisinn var ekki lengur sívil."
Hann hefur alla tíð síðan verið
herstöð Bandaríkjanna.
1956
í mars samþykkti alþingi að
segja skyldi upp herverndar-
samningnum við Bandaríkin frá
1951. Þingsályktunin var sam-
þykkt af öllum nema þing-
mönnum Sjálfstæðisflokksins.
Nýr flokkur, Þjóðvarnarflokkur-
inn, olli taugatitringi hjá miðjufl-
okkunum.
Eftir kosningar var mynduð
vinstri stjórn sem hafði uppsögn
samningsins á dagskrá. En Fram-
sókn og kratar höfðu þá misst
áhugann á að láta herinn fara,
enda var þá búið að kjósa. Al-
þýðubandalagið stóð eitt eftir.
Ríkisstjórnin heyktist á að fram-
fylgja ályktun alþingis. Banda-
ríkjaher var kyrr.
1971
Þann 14. júlí var ntynduð ríkis-
stjórn án þátttöku Sjálfstæðis-
flokksins. í málefnasamningi
hennar var ákvæði um að banda-
ríski herinn skyldi fara af landi
brott í áföngum.
Hafið var gífurlegt áróðurs-
stríð fyrir nauðsyn þess að herinn
yrði kyrr og fór þar mest fyrir
Morgunblaðinu. Sérstök samtök,
Varið land, gengust fyrir að safna
undirskriftum undir ákall til
Bandaríkjamanna að fara hvergi.
Enn kiknuðu miðjuflokkarnir
og ráðherrar Alþýðubandalags-
ins stóðu einir í andstöðunni við
herinn.
Herinn fór hvergi og er hér
enn.
Pottrökin enn
Mörg grundvallaratriði, er
tengjast hersetunni, eru lítið
rædd í dag. Hvað með yfirlýsing-
una, sem gefin var þegar við
gengum í NATÓ, að hér skuli
ekki vera her á friðartímum? Lið-
ið er hátt á fimmta tug ára frá
lokum heimsstyrjaldarinnar. Við
lifum nú eitt lengsta samfellda
friðartímabilið í samanlagðri
sögu Evrópu.
Islenskir talsmenn hernámsins
beita oft röksemdum af ætt svo-
kallaðra „pott“-raka þegar talið
berst að því að það hafi nú aldrei
verið meiningin að hér yrði erlent
setulið á friðartímum.
„í fyrsta lagi,“ segja þeir, „hafa
alls ekki verið neinir friðartímar.
Það hefur verið barist í Kóreu,
Víetnam og víðar. Og er ekki enn
verið að berjast við Persaflóa. í
öðru lagi skiptir það engu þótt
Evrópubúar hafi búið við frið í
meir en 40 ár. Það sem skiptir
máli er að ófriðarblikur eru á lofti
og hvenær sem er getur brotist út
ófriður á Norður-Atlantshafi. Og
í þriðja og síðasta lagi þá er hér
ekki um neitt setulið eða hernám
að ræða heldur varnarsamning
tveggja sjálfstæðra þjóða sem
gagnast okkur vel t.d. þegar
bjarga þarf mönnum úr sjávar-
háska eða flytja sjúklinga með
þyrlum.
Köttur með níu rófur
Þeir talsmenn NATÓ, sem
telja almenning ekki öllu skyni
skroppinn, setja fram viðameira
kenningakerfi. Þar er því haldið
fram að bandarískar herstöðvar á
íslandi séu einn af hornsteinum
undir starfsemi NATÓ. Það sé
einmitt NATÓ sem tryggt hafi
langvarandi frið á Vestur-
löndum. Þeir sem ekki vilja her á
íslandi séu því á móti stöðugum
tilraunum NATÓ til að viðhalda
friði í heiminum. Því sé ljóst að
það eru aðeins undirróðursmenn
og ófriðarseggir sem vilja ekki
hafa ameríska herinn í Keflavík
og Bolungarvík, eða á Stokksnesi
og Langanesi.
Málflutningur á borð við þetta
hefur oft yfir sér vitrænt yfir-
bragð. Hann er enda meðvituð
tilraun til að festa hugi manna í
flækju rökrænna völundarhúsa
og er af sama sauðarhúsi og
skemmtilegar rökhendur sem
enda á því að kötturinn hafi 9
rófur eða að óendanlegur fjöldi
engla geti dansað á nálaroddi.
En hersetan er ekkert grín og
það þarf að halda mönnum við
efnið. Áróðurinn má aldrei
dvína. Það vissu ráðamenn Þriðja
ríkisins þýska og talsmenn Stóra
bróður í framtíðarsýn Orwells.
Það verður að klappa steininn
endalaust ef halda á við þeirri
hugsanavillu að besta ráðið til að
koma í veg fyrir átök sé að vígbú-
ast og að í raun og veru sé stríð
hinn eini og sanni friður.
Rússagrýlan
Á íslandi er það einkum og
sérílagi Morgunblaðið sem hefur
á undanförnum áratugum tekið
að sér það hlutverk að boða fagn-
aðarerindið um blessun banda-
rískrar hersetu og hlutverk henn-
ar við að tryggja heimsfriðinn.
Auðvitað finna þessir friðflytj-
endur holhljóminn í boðskap sín-
um. Þess vegna eiga þeir fleiri
vopn sem unnt er að grípa til ef í
nauðir rekur. Þar hefur þeim
löngum bitið best gömul skálm
sem kennd er við Rússagrýlu.
Óskiljanleg tregða hjá
stjórnvöldum Sovétríkjanna við
að koma á mannúðlegum sam-
skiptum milli ríkis og almennings
ásamt afskiptasemi þeirra af
innanríkismálum í löndum
Austur-Evrópu hefur leitt til þess
að löngum hefur Rússagrýlan
getað bitið allhressilega. En nú
bregður svo við að hún hefur
sljóvgast og er orðin mjög gagns-
lítil til að þröngva íslendingum til
fylgis við hersetuna.
Þar skiptir sköpum að í Sovét-
ríkjunum virðast þau öfl nú ráða
ferðinni sem vilja friðsamlega
sambúð og að sest hafa í valda-
stóla austur þar menn sem hafa
einlægan vilja til að láta af víg-
búnaðarstefnu.
Þrengt kosti
búandkarla
Á síðustu mánuðum hafa ís-
lendingar fengið að kynnast því
að bak við sléttmælgi Banda-
ríkjamanna býr krafa um að litlir
karlar læri að halda kjafti og láti
vera að derra sig, að smáþjóðir
kunni að halda sér á mottunni og
þvælist ekki fyrir þeim sem valdið
hafa.
Menn geta haft mismunandi
skoðánir á því hvort veiða eigi
hvali, eða hvenær og hvernig eigi
að drepa þá. Menn geta rifist há-
stöfum um hvaða aðferð sé best
til að rannsaka hvali, hvort nógsé
að taka úr þeim húðsýni eða
hvort nauðsynlegt sé að draga þá
á land. En um eitt eru menn sam-
mála: íslendingar vilja ekki láta
Bandaríkin né nokiturt annað
ríki segja sér fyrir verkum um það
hvernig eða hvort þeir nýta nátt-
úruauðlindir sínar.
Afskipti Bandaríkjanna af
hvalamálinu hafa vissulega opn-
að augu margra fyrir því að það er
ekki sjálfgefið að við lútum for-
ræði stjórnarinnar í Washington.
Auðvitað verður þetta mál, lfkt
og átökin við Breta um stækkun
landhelginnar og hlægilegt af-
skiptaleysi hins svokallaða varn-
arliðs af því stríði, til þess að
menn fara að hugsa um hersetuna
og hvað við, vopnlaus smáþjóð-
in, erum að gera í hernaðar-
bandalagi.
Er hættulegt
að hugsa?
“Það voru vandræði að þú
skyldir fara að hugsa," sagði Jón-
as frá Hriflu við Gunnar Bene-
diktsson. Gunnar hafði verið
fenginn til að skrifa stefnuskrá í
anda Framsóknar. Þegar hann
fór að velta þjóðmálum fyrir sér,
komst hann að raun um að hann
væri sósíalisti.
Skoðanakannanir sýna að al-
menningur er farinn að hugsa um
hersetuna í nýju ljósi. Sú hugsun
hefur í auknum mæli leitt til þess
að menn telja eðlilegast að
Bandaríkjaher taki sitt hafurtask
og hypji sig heim eftir nær hálfrar
aldar dvöl.
Auðvitað er það svo að al-
menningur hefur alla tíð innst
inni vitað að Ameríkaninn var
hér ekki bara af manngæsku til að
vernda umkomulausa smáþjóð
norður í Ballarhafi.
Um leið og gjörningahríð
kalda stríðsins linnir og fer að
grilla í hið rétta eðli risanna í au-
stri og vestri, þá sér hvert barn að
það þjónar eingöngu hagsmun-
um ameríska hersins að ísland sé
víghreiður og þeir hagsmunir
falla ekki endilega saman við
hagsmuni almennings í Banda-
ríkjunum, Sovétríkjunum eða
annars staðar á jarðarkringlunni.
-óp
Bandaríski herinn mættur til leiks í Reykjavíkurhöfn. Senn er liðin hálf öld frá þvi hann tók fyrst land á Islandi.
Laugardagur 26. september 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5