Þjóðviljinn - 10.10.1987, Blaðsíða 5

Arfrá leiðtogafundi vekur spurningar um íslenska stöðu á
alþjóðavettvangi, aukið sjálfstraust og úrelta utanríkispólitík
Þessa helgi í október er liðið ár
frá þeim tíðindum að leiðtogar
risaveldanna völdu sér Reykjavík
að fundarstað. Það hefur komið í
ljós á þessu ári að fyrstu von-
brigðisviðbrögð hérlendis og ytra
eftir að leiðtogarnir brunuðu í
síðasta skipti burt frá Höfða hafa
ekki reynst á rökum reist.
Fyrsti raunverulegi afvopnun-
arsamningur okkar tíma er í fæð-
ingu, og menn bíða þess með
óþreyju að sjá það svart á hvítu
þegar meðaldræg og skammdræg
kjarnorkuvopn verða beinlínis
tekin niður og eyðilögð í hinum
þéttbýla og rótgróna heimshluta
sem litið hefur verið á sem helsta
framtíðarvígvöll risanna, á sjálfu
meginlandi Evrópu.
Tímabilið
Jalta-Reykjavík?
Þær áætlanir ræddu leiðtogarn-
ir fyrst hér, í túninu heima, og af
því eru íslendingar eðlilega stolt-
ir. Það er ekkert ólíklegt að næsta
afvopnunarskref verði líka órjúf-
anlega tengt nafni Reykjavíkur
og íslands: helmingsfækkun
langdrægra flauga, - ef af slíku
yrði væru menn farnir að tala
saman fyrir alvöru. Þá væri
mannkynið í raun og veru farið
að búa sig til að setja punkt aftan-
við það tímaskeið ógnarjafnvæg-
is, blokkaskiptingar og útrýming-
arhættu sem oft er kennt við
táknrænan upphafsstað sinn,
borgina Jöltu á Krímskaga við
Svartahaf þarsem þeir réðu forð-
um ráðum sínum, Stalín, Roose-
velt og Churchill. Maður á að
vera bjartsýnn: er of fráleitt að
hugsa sér að sögubækur framtíð-
arinnar tali um tímabilið Jalta-
Reykjavík?
Þeir leiðtogarnir tveir eiga
auðvitað sjálfir helsta heiður af
fundum sínum hér í Höfða, auk
þess gífurlega fjölda í öllum
löndum sem þrýst hefur á um að
þeir og aðrir forystumenn grípi til
vitsins, til samræðunnar, þegar
um er að tefla sjálfa framtíð
mannkyns. En þeir tveir sem
mestu ráða eru eftir allt saman
bara menn einsog við hin, og það
er freistandi fyrir íslendinga að
álíta að einmitt land og þjóð hafi
haft ákveðin jákvæð sálfræðiáhrif
á það að þessir tveir gátu tekist
hér í hendur í sæmilegri alvöru.
Fáir, fátækir,
smáir
Þessi leiðtogafundur fyrir ári
var gríðarlegur viðburður í ís-
lensku samfélagi. Það stóð á haus
nokkrar vikur vegna þess arna,
enginn lá á liði sínu og þjóðin öll
hafði af sóma. Það er óhætt að
segja að bæði leiðtogafundurinn
sjálfur og hlutur heimamanna að
honum hafi orðið til að auka enn
það sjálfstraust sem undanfarna
áratugi hefur vaxið íslendingum í
samfélagi þjóðanna. Gamla tuð-
ið um að við séum „fáir, fátækir
og smáir“ er á hröðu undanhaldi,
og jafnframt sú minnimáttar-
kennd sem hér var landlæg fram-
anaf öldinni, og stundum braust
út í snillinga- og stórvelda-
draumum, einsog þegar upp reis
fylking manna sem hvatti til þess
að gera Grænland að íslenskri ný-
lendu, stundum í fleðuhætti og
undanlátssemi við ágeng stór-
veldi, einsog saga hermálsins
sýnir best.
Það eru ekki nema rúm fjöru-
tíu ár síðan við tókum utanríkis-
málin í okkar hendur, síðan við
urðum formlega sjálfstætt þjóð-
ríki. Án þess að draga á nokkurn
hátt úr mikilfengi þeirra tíma, úr
staðfestu þeirra sem heyrðu
klukku sína slá á ný gegnum rign-
inguna á Þingvöllum, verður að
segja einsog er að íslendingar
voru að ýmsu leyti vanbúnir þess
að takast á hendur annað hlut-
verk en statistans í leikhúsi þjóð-
anna. Enda réðu sögulegar tilvilj-
anir styrjaldar og hernáms meira
um tímasetningar en samráð
landsmanna.
Við byggðum á arfi sem við að-
stæður okkar kölluðu fram vilj-
ann, en á þessum tíma skorti í
reynd bæði þekkingu, menntun -
og sjálfstraust, einsog pólitísk og
menningarleg íslandssaga fyrstu
lýðveldisáranna ber um glöggan
vott.
Á þessum fjórum áratugum
hafa orðið ýmsir þeir atburðir að
enginn getur efast um rétt okkar
sem fullgilds aðila í samskiptum
heimsfjölskyldunnar, ýmsir þeir
atburðir sem eiga að hafa losað
okkur sjálfa við minnimáttar-
kennd í þjóðarsálinni og slæma
fylgifiska hennar.
íslenskir sigrar
Til dæmis eru ýmsir íslenskir
sigrar á alþjóðavettvangi, sigrar
sem hafa sýnt okkur að höfðatala
er enginn mælikvarði á pólitíska
og menningarlega reisn samfé-
lags.
Landhelgisdeilurnar unnust
þrátt fyrir ofureflið, og í kjölfar
þorskastríðanna og þeirrar
reynslu sem þar aflaðist eru ís-
lendingar orðnir áhrifamenn í
hinum mikilvægu hafréttarmál-
um.
Nóbelsverðlaun Halldórs Lax-
ness vöktu á sínum tíma heimsat-
hygli á endurnýjuðum menning-
arþrótti í íslensku samfélagi, og
þótt Halldór sé engum líkur hefur
íslenskt listafólk sótt í hans slóð
með þeim hætti að víða er vitað
að héðan er von atgervismanna í
menningarmálum.
Aukið sjálfstraust þjóðarinnar
má einnig rekja til síaukinnar
menntunar, áhuga á erlendum
tengslum og þekkingar á er-
lendum málefnum, bæði vaxandi
sérfræðiþekkingar og þeirrar
mikilvægu reynslu sem fæst af því
að vera um lengri eða skemmri
tíma samvista öðru fólki og kynn-
ast siðum þess, tungu og samfé-
lagsháttum. Það hefur haft víð-
tæk áhrif á íslenskt þjóðfélag að
stór hluti hinna yngri kynslóða
hefur dvalist við nám eða störf
utan landsteina dágóðan hluta
ævi sinnar.
Það er líka gæfa að frægðar og
frama hefur ekki verið leitað í
aleinu erlendu ríki, einsog raunin
er víða annarstaðar, heldur hafa
menn haft nánast allan heiminn
undir, sótt í íslenskan sjóð úr jafn
ólíkum samfélögum einsog Norð-
urlöndum og Vesturheimi, So-
vétríkjunum og Frakklandi, ítal-
íu og Skotlandi: hér er fólk sem
hefur starfað og menntast í Kína
og Japan, í Latnesku Ameríku, í
Afríkuríkjum.
Og þó er ef til vill mest vert um
þá reynslu og þann styrk sem við
höfum þessa áratugi hlotið af
traustu samstarfi austur haf, af
bræðraböndum okkar við aðrar
þjóðir norrænar, sem sjálfar lifa
og hrærast á mörkum þriggja
menningarsvæða eða fjögurra og
hafa þessvegna opnað okkur
víðari sýn en við ella hefðum.
Rétt er líka að bæta því við
þessa sálgreiningu að á nokkrum
áratugum hafa orðið stórstígar
framfarir í íslenskum útflutningi,
sjálfri líftaug íslendinga yfir höf-
in. Þar er reyndar margt ógert, en
það er harla löng leið frá aðstæð-
unum við lýðveldisstofnun til
okkar daga í þeim efnum. ís-
lenskar vörur, bæði sjávarútvegs-
framleiðslan og ýmis iðnvarning-
ur, eru smámsaman að verða
kunnar að gæðum ytra, og á
sumum sviðum eru íslendingar
meðal fremstu þjóða á alþjóð-
legum markaði varnings og þekk-
ingar: tæki og tól í sjávarútvegi,
virkjun fallvatna og jarðhita,
hugbúnaður í tölvur á þessum
sviðum og ýmsum öðrum.
Jón Páll,
Vigdís...
Það er kannski að bera í bakka-
fullan læk að nefna hér til sögu
handboitalandslið, skákmenn,
Jón Pál, fræga atvinnumenn í fót-
bolta Hófí hina fögru, - en þetta
fólk á alit sinn hlut að máli á sama
hátt og fræðimenn og vísinda vel-
þekktir í sinn alþjóðlega hóp
hvortsem viðfangsefnið er fiski-
hagfræði eða hið forna tungumál
tókarískan. Að ógleymdri fræki-
legri framgöngu Vigdísar forseta.
Og það hefur líka hjálpað til á
síðustu misserum að tveir menn
hafa, hvor á sinn hátt og hvor
með sínum stíl, sýnt að tekið er
eftir íslensku frumkvæði og hlust-
að á ísiensk sjónarmið á vettvangi
flókinna og erfiðra alþjóðamála;
hér er átt við þá ólíku menn
Steingrím Hermannsson og Ólaf
Ragnar Grímsson.
Ef til vill verður fundurinn í
Höfða þessa októberheigi í
Reykjavík fyrir ári til þess að
marka tímamót í íslenskum sam-
tíma engu síður en í viðskipta-
sögu risaveldanna. Sú ábyrgð
sem okkur var þá falin, það al-
þjóðlega traust sem okkur var þá
sýnt, - þetta kann að verða
kveikjan að því að íslendingar
sníði sér stakk eftir vexti í utan-
ríkismálum. Að lögð verði af
löngu úrelt utanríkispólitík, pó-
litík sem varð til í hemumdri og
einangraðri hálfnýlendu á
fimmta áratugnum, og við
göngum fram á alþjóðavettvangi
sem sjálfstæð og þróttmikil þjóð,
og krefjumst þess einmitt í krafti
ýmislegrar sérstöðu að á okkur sé
hlustað betur en öflugri ríki að
mannafla og ríkidæmi, ríki sem
vegna hagsmunastreitu og flekk-
óttrar sögu hljóta að hyllast til að
tala tungum tveimur.
Ný utanríkis-
umrœða?
Eitt af fáu ánægjulegu við
stjórnarskipti í vor er að nýr utan-
ríkisráðherra hefur með ummæl-
um sínum í sumar og haust látið í
veðri vaka að hann skilji nauðsyn
uppstokkunar, endurskoðunar,
stefnubreytingar á sínu valdsviði.
Steingrímur Hermannsson hefur
þegar gefið því undir fótinn að
hann ætli sér ekki að fýlgja því
fordæmi flestra forvera sinna að
líta á embættisverk sín sem
nauðungarbúktal í samræmi við
óskir og þarfir ameríska vinarins.
Það á enn eftir að koma í ljós
hvort verk Steingríms verða í
samræmi við orð hans. Það sýnir
sig væntanlega fljótt, innan ríkis-
stjórnarinnar og á alþingi. Það er
aftur þegar orðið bert að Sjálf-
stæðismennirnir sem starfa með
honum í ríkisstjórninni ætla sér
að andæfa fari utanríkisráðher-
rann að reyna að brjóta í blað,
þeir hinir sömu sem í áratugi hafa
í utanríkismálum staðið aftur-
haldsmegin við flesta sambæri-
lega flokka í Evrópu, og oftar en
ekki tekið afstöðu í alþjóðamál-
um á svig við meirihluta Banda-
ríkjaþings.
Steingrímur stendur eða
Steingrímur fellur. Sú staða sem
hér hefur verið reynt að lýsa í
tilefni leiðtogafundarins gefur
hinsvegar tilefni til að ætla að
hérlendis geti tekist upp í næstu
framtíð vitleg og rökleg stefnu-
umræða um utanríkismál. Frá ís-
lenskum sjónarhóli. Um afstöðu
okkar í almennum alþjóðamál-
um, og ekki síður um frumkvæði
okkar að lausn þess vanda sem
við blasir í nánasta umhverfi, um
vígtól og um mengun, um þátt-
töku okkar í hernaðarbanda-
lögum og um það hvernig við get-
um komið erlendum herstöðvum
af höndum okkar.
Um það hvernig við ætlum að
nota þau tækifæri sem okkur
bjóðast, hvemig við ætlum að
gegna því hlutverki sem við erum
löngu orðnir menn til að valda.
Vilji öfgamenn til hægri ekki
taka þátt í þessum skoðana-
skiptum og þessari nýju stefnu-
mótun er engin ástæða til að
þröngva þeim til þess, - og þeim
mun minni ástæða til að afhenda
þeim neinskonar völd um íslensk
utanríkismál.
-m
október 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5