Þjóðviljinn - 01.11.1987, Blaðsíða 7

yfir
Suðurheimskautinu
Nýverið gerði NASA,
Geimvísindastofnun Banda-
ríkjanna, opinberarniðurstöð-
ur splunkunýrrar athugunar
sem 120 vísindamenn unnu
að í haust í Punta Arena,
syðstu borg Chile, þar sem
kannað var ástand andrúm-
sloftsinsyfirSuður-
heimskautinu með sérstöku
tilliti til ósonlagsins sem um-
lykur jörðina í heiðhvolfinu í
16-50 km hæð frá yfirborði
jarðar.
Niðurstöðurnar voru ógnvekj-
andi að mati vísindamannanna:
ósonmagnið yfir Suður-
heimskautinu hafði minnkað um
50%. Þetta er mesta breyting ós-
onlagsins sem mælst hefur til
þessa, en 1985 mældist
minnkunin 40%. Jafnframt
mældist meira magn af klórflú-
orkolefnum í háloftunum yfir
Suðurheimskautslandinu en áður
hafði mælst. Sérfræðingar NASA
segja að aldrei hafi verið gerðar
jafn ítarlegar mælingar og niður-
stöðurnar færi enn frekari rök að
því en áður að þá minnkun óson-
magns í háloftunum sem menn
hafi orðið varir við á undanförn-
um árum megi rekja til efna-
hvarfa, þar sem úrgangsefni frá
efnaiðnaði á jörðu niðri eigi hlut
að máli.
Óson og húðkrabbi
Sem kunnugt er gegnir óson-
lagið veigamiklu hlutverki fyrir
andrúmsloftið og lífríkið á jörð-
inni, þar sem það varnar út-
fjólubláum geislum aðgang að
jörðinni. Utfjólubláir geislar
hafa margvísleg áhrif á umhverf-
ið, meðal annars geta þeir valdið
sólbruna og krabbameini í húð,
og er talið að aðeins 1% minnkun
ósonmagns í háloftunum geti
valdið 2-4% aukningu húð-
krabbameins á jörðu niðri.
Sérfræðingarnir segja að mæl-
ingar gefi til kynna að heildarós-
onmagnið í andrúmsloftinu hafi
minnkað um 4-5% á síðastliðnum
8 árum. Talið er að af þessum
4-5% geti 2% hafa eyðst af nátt-
úrlegum orsökum, um 1% megi
reikna til ósoneyðingarinnar yfir
Suðurheimskautinu og að 1-2%
geti talist til eðlilegrar sveiflu.
Það sem veldur vísindamönnun-
um hins vegar áhyggjum er að
þeir vita ekki hvort ósoneyðingin
yfir Suðurheimskautinu er stað-
bundið fyrirbæri, eða hvort það
muni halda áfram að breiðast út
yfir jarðarkringluna með fyrir-
sjáanlegum afleiðingum.
Kenning Rowlands
frá 1974
Það var bandarískur efnafræð-
ingur, Sherwood Rowland, sem
starfar við Kaliforníuháskóla,
sem fyrstur manna setti fram þá
kenningu árið 1974 að klórflúor-
kolefni, sem notuð eru meðal
annars í úðabrúsa og kælikerfi,
myndu hafa eyðandi áhrif á óson-
lagið og þar með verða óbeinn
krabbameinsvaldur, auk þess
sem ósoneyðingin gæti haft
veðurfarsbreytingar í för með sér
með hækkandi hitastigi í háloft-
unum. Þessi kenning leiddi til
þess að notkun klórflúorkolefna
á úðabrúsa var bönnuð í Banda-
ríkjunum, en notkun þess var
hins vegar haldið áfram í Evrópu,
auk þess sem notkun efnisins fór
hraðvaxandi á öðrum sviðum
iðnaðar og tækni. Menn drógu í
efa réttmæti kenningarinnar, þar
sem hún var ekki byggð á beinum
mælingum. Það var ekki fyrr en
ósongatið yfir Suðurskautinu
fannst sem menn tóku við sér.
Tœknileg yfirsjón
Það er athyglisvert að starfs-
menn NASA, sem stundað hafa
efnafræðilegar mælingar og rann-
sóknir á andrúmsloftinu í háloft-
unum um árabil neituðu að horf-
ast í augu við mælingar sem sýndu
ósongatið yfir Suður-
heimskautinu, jafnvel þótt mæli-
tæki þeirra hefðu fylgst nákvæm-
lega með því. Ástæðan var sú að
tölvurnar, sem tóku við mæ-
lingum frá könnunargervi-
hnöttum voru innstilltar á að taka
ekki mark á mælingum sem
sýndu verulega afbrigðileg frávik
á ósonmagni. Það voru svo bresk-
ir vísindamenn, sem sýndu fram á
ósoneyðinguna yfir Suður-
skautinu árið 1985, en það varð
til þess að vísindamennirnir hjá
NASA fóru að leita í mælitölum
sínum og fundu þá að mælingarn-
ar höfðu sýnt tilvist ósongatsins
allan tímann.
Hundraðföld
klóraukning
Menn töldu þó að alls ekki væri
fullsannað að beint samband væri
á milli aukinnar klórflúorkolefn-
isnotkunar og ósoneyðingarinn-
ar, og ýmsar kenningar voru á
kreiki sem skýra áttu fyrirbærið.
Menn töldu að hugsanlega staf-
aði þetta af því að truflun hefði
orðið á dreifingu ósonsins, eða að
sólgosin sem náðu hámarki 1980
hefðu framkallað köfnunarefnis-
agnir sem hefðu haft þessi áhrif.
En nú segja vísindamenn að eng-
um blöðum sé lengur um orsak-
irnar að fletta, því um leið og
mælingarnar sýndu minnkandi
magn ósons og köfnunarefnis, þá
var magn klórmónoxíðs í háloft-
unum yfir Suðurheimskautinu
100-falt meira en í tempraða belt-
inu, en klórmónoxíð myndast
einmitt þegar klórflúorkolefni
sundrar ósoni í venjulega súrefn-
issameind (02) og súrefnisatóm
(O).
Um þessa niðurstöðu segir einn
vísindamannanna í nýlegu hefti
vikublaðsins Time:
„Við getum gleymt öllum
kenningum um sólgosin. það fer
ekki lengur á milli mála að klór-
mónoxíð er þarna til staðar í
nægilega ríkum mæli til að eyða
ósóni, ef skilningur okkar á því
keðjuverkandi ferli er réttur. Við
þurfum að snúa okkur aftur að
efnatilraunastofunni til þess að
leysa þá óvissu.“
Efnafrœði óson-
eyðingarinnar
Sú óvissa sem hér um ræðir er
skýringin á þeim efnahvörfum,
sem eiga sér stað þegar ósonið
-61g.
eyðist. Klórflúorkolefnin, sem
notuð eru á úðabrúsa og kælikerfi
eru óbreytanlegt efnasamband
við eðlilegar aðstæður. En í efri
háloftunum, þar sem útfjólublá
geislun er mikil, sundrast þetta
efnasamband fyrir tilverknað
geislunarinnar og laus klóratóm
ráðast á ósonið (03) og ræna frá
því einu súrefnisatómi til þess að
mynda klórmónoxíð (CIO) og
súrefni (02). Klórmónoxíðið
(CIO) gengur síðan í samband við
laust súrefnisatóm þannig að aft-
ur myndast súrefni (02) og frjálst
klóratóm, sem síðan ræðst aftur á
ósonið og þannig heldur keðju-
verkunin áfram. Sherwood Row-
land, upphafsmaður kenningar-
innar, segir að með hverju klórat-
ómi sem losni í háloftunum sé um
100^00 ósonmólekúlum eytt.
Montreal-
samkomulagið
í septembermánuði síð-
astliðnum hittust fulltrúar 24
ríkja í Montreal í Kanada til þess
að ná samkomulagi um takmörk-
un á notkun og framleiðslu klór-
flúorkolefnis til iðnaðar. Fundur-
inn var haldinn í kjölfar flókinna
samningaumleitana, sem staðið
höfðu í nærfellt 5 ár. Samkomu-
lagið sem undirritað var á fundin-
um fól í sér að aðildarríkin skuld-
bundu sig til þess að draga úr
framleiðslu og notkun klórflú-
orkolefnis um sem nemur 50% til
ársins 1999. Samkomulagið nær
til margra helstu iðnríkja, en það
felur jafnframt í sér að þróunar-
ríkjum verður leyft að auka notk-
un sína á efninu næsta áratuginn
til þess að þau geti náð sambæri-
legu valdi á kælitækni og iðnrík-
in. Reiknað er með að heildar-
niðurstaðan verði þá að dregið
verði úr notkun efnisins um 35%
um næstu aldamót.
Sherwood Rowland hefur látið
það álit í ljós að þessi áfangi muni
engan veginn duga til þess að
vernda ósonlagið. „Við hefðum
þurft að ná samkomulagi sem fæli
í sér að dregið yrði úr fram-
leiðslunni um 95% en ekki 50%,“
segir hann. Birgitta Dahl, um-
hverfismálaráðherra Svíþjóðar,
hefur tekið í sama streng eins og
nýlega var greint frá í Þjóðviljan-
um.
Engu að síður telur bandaríska
umhverfisverndarstofnunin að
samkomulagið feli í sér að húð-
krabbameinstilfelli muni verða
131 miljón færri fram til ársins
2075 en ella hefði orðið, og má af
þessu sjá hversu alvarleg áhrif
þessa skaðvænlega efnis eru talin
vera.
Það ætti því að vera augljóst
hagsmunamál að sem flest ríki,
þar á meðal ísland, gerist aðilar
að því samkomulagi sem þegar
hefur verið gert um takmörkun á
notkun þessa skaðvænlega efnis
og að unnið verði að enn róttæk-
ari aðgerðum. Menn ættu líka að
hugsa sig tvisvar um áður en þeir
úða hárlakkinu í hárið, því undan
því getur komið húðkrabbi, þótt
hann lendi kannski á annars
manns skinni.
- Samantekt úr
vikuritinu Time,
19. október sl.
Nýjustu niðurstöður vísindamanna á
mœlingum í háloftunum yfir
Suðurheimskautinu eru taldar sanna að
klórefni, sem notuð eru á úðabrúsa og
kœlikerfi valdi eyðingu á ósonlaginu í ríkari
mœli en áður var talið með skelfilegum
afleiðingum fyrir lífsskilyrðin á jörðinni
Sunnudagur 1. nóvember 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7