Þjóðviljinn - 06.12.1987, Síða 8

SUNNUDAGSPISTIU
Betri eru
háleitar
hugsanir við
grútartýru...
Þórbergur með vini sínum Vilmundi: Þeir lofa stílinn en segjast taka pólitísku kaflana sem grín,
„Mitt rómantíska æði“ heitir
bók sem nýlega er komin út
hjá Máli og menningu. Helgi
M. Sigurðsson bjótil prentun-
arýmislegt úrdagbókum,
bréfum og öðrum ritsmíðum
Þórbergs Þórðarsonar frá ár-
unum 1918-1929, en eldra
efni úrfórum meistarans birt-
ist í bók sem kom út í fyrra,
„Ljórisálarminnar."
/Egilegar verur
Er nú skemmst frá að segja að
vitanlega er gaman að lesa þetta.
Þórbergur er í uppsveiflu, hann
er að sækja í sig guðspekivind í
bland við fagnaðarerindi sósíal-
ismans. Margt af því sem hér er á
blað fest er einskonar aðragandi
að sjálfu Bréfi til Láru. Hér eru
reiðilestrar um heimsku mann-
anna og eftirsókn þeirra eftir
vindi. Hér er Suðursveitarpistill
ágætur. Stuttir palladómar sem
hljóma eins og spakmæli: „Hann
(Haraldur Guðmundsson) er
gjaldkeri íslandsbanka og heyrir
ekki nið aldanna“. Hér eru út-
málanir á eigin eymd og volæði
sem yrðu fljótt óþolandi ef þær
björguðu sér ekki á sjálfsháði:
„Mig bindur ekkert við þennan
heim annað en tóbak, skuldir og
orðasöfnun". Og margt fleira
skemmtilegt. Til dæmis hefur
Þórbergur heyrt það, þegar hann
hefur gefið út ljóðabókina Hvítir
hrafnar, að óþarft sé að setja
svona æfingar á prent. Því ekki
það? spyr hann. Engum gerir
bókin mein. Hún neyðir engan til
að lesa sig. „Hún liggur þarna
einmana í horninu í bóksölubúð-
inni eins og þrítug piparjómfrú.
En sá voði vofir yfir þér alla ævi
þína, að rithöfundur setjist inn til
þín og þylji yfir þér heila syrpu af
óprentuðum ljóðum. Bækur eru
saklausir hlutir, en rithöfundar
eru ægilegar verur.“
Andinn og
þjóðfélagið
En einna fróðlegast er að
skoða tvö erindi í þessari bók,
sem sprottin eru af glímu Þor-
bergs við þá þekkingu (á
innviðum sálarinnar og þeim
verðmætum sem treysta má) sem
hann telur eina muni gjöra menn
frjálsa. Hið fyrra er kallað Inn-
heimar og geymir hugleiðingar
hins nýfrelsaða til guðspeki. Er
mikill lestur um að efnisheimur-
inn er blekking, allt er maya, valt
að treysta skynfærum og skyn-
semi; ást, von, metnaður og trú,
allt er hégómi og líf vort ekki ann-
að en tilfærslur mannlegrar
eymdar „uns allir hafa öðlast
þekkingu“, þá einu og sönnu sem
Þórbergur trúir á. Eins og aðrir
kappsamir útópistar gerir Þór-
bergur ráð fyrir því, að allir vilji
með í þá sælu sem hann hefur
fundið, en látum svo vera. Hitt er
svo fróðlegra, að Þórbergur lætur
ekki staðar numið við fótskör
þeirra meistara sem beina allri
sinni hugarorku inn á við. Hann
vill skapa skilyrði fyrir því að
þekkingin sanna breiðist út, og
þar með stígur hann inn á hið pól-
itíska svið - hvað sem hann áður
sagði um aumasta hégóma mann-
legs amsturs undir sólunni.
Þetta gerir hann í fyrirlestri
sem hann heldur þrem árum fyrir
Lárubréf yfir Alþýðuflokksfélagi
Reykjavíkur og kallast hér
„Maðurinn lifir ekki á einu sam-
an brauði“. Þetta er einkar
fróðleg samantekt, vegna þess að
þar kemur þegar fram margt það
sem sérkennt hefur umræðu rót-
tækra manna á íslandi síðar - já
og ekki aðeins á íslandi. Þarna er
Þórbergur strax farinn að leggja
sinn skerf fram til þess að efnis-
hyggja er ekki endilega sett fram
sem marxfskt fagnaðarerindi um.
að heimurinn sé skiljanlegur og
breytanlegur - heldur sem borg-
araleg villa. „Upp úr gamburm-
osa hennar (efnishyggjunnar)
spratt illgresi auðvaldsins, okur,
örbirgð, styrjaldir, hungursneyð,
drepsóttir og dauði. Af þeim or-
sökum er meginþorri mann-
kynsins ánauðugir þrælar vitstola
auðkýfinga. Þess vegna er fram-
leiðslan rekin sem takmark sem
mennirnir sveitast undir frá
vöggu til grafar“. Aftur á móti
eru eilífðarpælingarnar teknar
sem nauðsynleg forsenda þess að
menn komist út úr sér-
hagsmunapotinu. „Engin rök-
vísi, engin siðalögmál undir sól-
inni, geta sýnt oss fram á, að oss
beri að rísa gegn eigingjörnum
hvötum, ef tilvera vor nær ekki út
fyrir þennan takmarkaða heim“.
Það var ekki fyrr en löngu seinna
að Brynjólfur Bjarnason skrifaði
rit sín um þessa sömu „lífsnauð-
syn“ framhaldslífs, sem yrði
„röknauðsyn".
Gegn neyslugleði
Þórbergur flytur erindi sitt á
þeim tíma þegar fátækt fólk hefur
vart í sig og á, hve mjög sem það
þrælar. Og eins og aðrir boðberar
sósíalisma í þann tíð leggur hann
áherslu á það að með því að gjör-
breyta þjóðfélagsfyrirkomu-
laginu megi létta af fólki oki
þungu - og um leið skapa for-
sendur fyrir útbreiðslu þekking-
arinnar sönnu. En strax á þessum
allsleysistímum þykir honum
ástæða til að vara einnig sósíalista
ekki aðeins við því að „eigna-
hvötin er eitur mannlífsins" held-
ur og við því, að trúa á það að
miklar framkvæmdir og framfarir
geri menn frjálsa og farsæla. Og
hann segir til dæmis: „Betra er
manninum að hugsa háleitar
hugsanir við grútartýru heldur en
að flatmaga í rafmagnsljósum og
verða flón“. Það er reyndar stór-
merkilegt að Þórbergur skuli
næstum því hálfri öld fyrir upp-
reisn æskunnar gegn neyslugleð-
inni og „lífsþægindagræðginni“
hafa sett fram af miklum þunga
spurningar af því tagi sem að ofan
greinir. Að vísu hafa lengi verið
til í fylkingu róttæklinga menn,
sem tóku mark á þeim anarkist-
um sem efuðust um að hægt væri
að skapa mönnum farsæld með
því að fullnægja öllum efnis-
legum þröfum þeirra („stofna
allsnægtaþjóðfélag"). Vegna
þess ekki síst að „þarfirnar“ eru
ekki óbreytt stærð, þær breytast
eins og annað. En Þórbergur hef-
ur varla komið þá leið í sínum
efasemdum um „efnishyggjuna“,
hvort heldur borgaralega eða rót-
tæka. Hann hefur látið „ljós úr
austri“ breyta með séricenni-
legum hætti hugmyndum sfnum
um þjóðfélagsbyltingu í þá veru,
að hún yrði um leið að vera and-
leg vakning.
Refsarinn og
hirðfíflið
Bókin geymir og ýmislegt fróð-
legt um þær viðtökur sem Bréf til
Láru fékk. Hve hrifnir menn
voru og hve reiðir- íhaldið hrakti
Þórberg frá kennslu í tveim
skólum eins og menn muna og er
það feimnismál í Morgunblaðinu
enn þann dag í dag. Hitt er ekki
síðurfróðlegt: að Þórbergur gerir
sér grein fyrir því, hve erfitt það
er að hafa áhrif með bók: hann
rekur dæmi um það, hvernig pól-
itískir andstæðingar klappi hon-
um lof í lófa fyrir stílsnilld og
skemmtun en afgreiða ádrepuna í
bókinni sem grín. f bréfi til Vil-
mundar Jónssonar segir Þórberg-
ur meðal annars:
„Bernard Shaw segir um sjálf-
an sig, að hann sé hirðfífl kapítal-
istanna ensku. Fyndni hans og
skemmtunin af að lesa rit hans
yfirgnæfir svo allar hans bitru
pólitísku ádeilur. Líkt er um mig
og Bréf til Láru.“
Þetta er víst satt og rétt. Fyrst
er reynt að drepa hina óþægilegu
snillinga með svívirðingum eða
þögn. Síðan eru þeir kæfðir með
kjaftagangi og yfirgengilegum
faðmlögum og hlátrasköllum.
Mikið er það maya, mætti segja.
Það held ég.
Létt eins og fjöll
Bo Carpelan
Ferð yfir þögul vötn
Njöröur P. Njarðvík ísienskaði
Urta 1987.
í þessu úrvali ljóða hins ágæta
sænsk-finnska skálds, Bo Carpe-
lans, eru nokkur úr „Gaarden",
bók sem geymir Ijóðræna upprifj-
un bernskuminninga. Þau hafa
nokkra sérstöðu í þessu safni,
þau eru úr öðru efni. Hús bernsk-
unnar þenst út eða skreppur sam-
an, veggirnir taka á sig lit húðar-
innar, manneskjan og minning-
arnar verða eitt með áþreifan-
legri umgjörð þeirra:
Það hefði ekki komið mér
á óvart
þótt holrúmið undir gólfinu
væri troðið mannshári
eða blóð gusaðist úr hlykkjótt-
um vatnsrörunum
En í flestum ljóðum öðrum veit
lesandinn fyrst og fremst af því að
skáldið er að vinna sína sigra á
hinum sígilda efnivið ljóðsins,
hann agar sig við fugla himinsins,
þyt í skógi, ilm vatnsins, mold,
haf og sól, dag, nótt og haust. Það
skal sannarlega þrautseigju,
smekkvísi og fágun til að láta það
ekki verða sér að farartálma hve
þaulræktaður þessi garður er.
Ekki síst þar sem Bo Carpelan
ferðast á sinni ljóðaævi frá ein-
faldleika til enn strangari einfald-
leika, lætur orð sín sækja að
„miðju kyrrðarinnar“
létt eins og fjöll
borin af vindum
uns þessi frægi sigur hér hefur
unnist:
Ljósið fellur á vængi fuglsins
fuglinn þenur vængina, líður
áfram
og skapar víðáttu geimsins
Þessu skáldi liggur lágt rómur
og ekki að undra þótt þögnin sé
honum hugleikin. Og fer reyndar
um hana - og þá einn eilífðar-
vanda skáldskaparins - þessum
eftirminnilegu orðum hér:
ekkert
er látið ósagt
nema fyrir klaufaskap
eða visku.
Það er góð þróun að merk
skáld erlend eru kynnt með heil-
legu úrvali, menn hafa of lengi
látið sér nægja að gefa af þeim
nasasjón með fáum þýðingasýn-
um, sem menn þá láta fylgja aftan
við eigin kveðskap. Þessi lesandi
hér hefur ekki undir höndum ljóð
Bo Carpelans á frummálinu og
getur því ekki fellt dóm um trún-
að þýðandans og nákvæmni. En
við vitum að einfaldleikinn er
ekki síður viðsjárverður en f-
burðarmiklir textar og heildar-
svipur bókarinnar er sá að Njörð-
ur P. Njarðvík hafi þá smekkvísi
og þá vandvirkni til að bera sem
sér við þeim háska. Mestu skiptir
að lesandinn er sáttur við þýðing-
arnar sem staðfestingu á því að
það er rétt sem sagt er: Bo Carp-
elan er skáld gott.
Bo Carpelan
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 6. desember 1987