Þjóðviljinn - 06.12.1987, Qupperneq 9

STUNGUR
Gullnu flugunnar
Árið 1923 var Ólafur Friðriks-
son 37 ára gamall og stóð í
blóma lífsins. Hann var einn
glæsilegasti fulltrúi íslenskra
jafnaðarmanna og róttækast-
urforystumannaávinstri
vængnum. í september á því
ári stóð hann í harðvítugri
kosningabaráttu fyrir Alþýð-
uflokkinn, sem hafði valið
hann til framboðs í
Vestmannaeyjum. Það
neistaði af framboði Ólafs og
um allt land var fylgst með
baráttu hins gustmikla alþýð-
uforingja við auðvaldið í
Eyjum. Hinn 10. september
greindi Alþýðublaðið f rá því
með nokkru stolti að kvöldið
áður hefði Ólafur Friðriksson
haldið 500 manna stórfund í
Eyjum sem hefði „lokið með
fullkomnum sigri fyrir málstað
Alþýðuflokksins" og allt benti
til stórsigurs Ólafs í kosning-
unum.
En nákvæmlega sama dag og
Ólafur hélt fundinn glæsilega í
Eyjum sátu þungbúnir foringjar
danskra sósíaldemókrata á fundi
úti í Kaupmannahöfn og skrifuðu
flokksforystu íslenskra systur-
flokksins trúnaðarbréf.
Og í þann mund sem sigur-
stund Ólafs Friðrikssonar hefði
átt að vera skammt undan birti
svo Alþýðublaðið frétt. Þar sagði
frá því, að miðstjórn Alþýðu-
flokksins „sem alltaf metur hag
þjóðarinnar meir en hag flokks-
ins“ hefði ákveðið að draga fram-
boð Ólafs Friðrikssonar til baka.
Hvað gerðist?
Fimm hundruðin sem höfðu
fyllt Nýja bíóið í Vestmannaeyj-
um skömmu áður til að sýna
stuðning við hinn róttæka for-
ystumann fengu enga skýringu.
En núna, röskum 60 árum síðar,
greinir ungur og efnilegur sagn-
fræðingur frá merkum upplýsing-
um, sem varða þennan atburð. í
bók sinni Gullnu flugunni, birtir
Þorleifur Friðriksson nefnilega
uppiýsingar sem hann hefur
grafið upp í erlendum skjalasöfn-
um sem virðast sýna það svart á
hvítu að þetta var sökum íhlutun-
ar dönsku forystunnar. Bréf
hinna dönsku herra frá 9. sept-
ember 1923 hafði í sér fólgið þau
boð, að því aðeins myndi danski
systurflokkurinn veita Alþýðu-
flokknum íslenska umbeðinn
fjárstuðning vegna komandi
kosninga, að tryggt væri að
Ólafur Friðriksson og skoðana-
bræður hans innan flokksins yrðu
ekki í framboði.
Forysta krata tók þann kost að
draga Ólaf til baka.
Þessar upplýsingar Þorleifs
eru, vægast sagt, merkilegar. Þær
virðast sýna að vonin um kosn-
ingastyrk hafi leitt til þess að
Ólafi var varpað fyrir róða. En
um leið vakna spurningar:
Hvernig gat það gerst, að mið-
stjórnarmenn taka að því er virð-
ist möglunarlaust við slíkri skipan
að utan? Hverjir voru í mið-
stjórn? Átti Ólafur virkilega enga
stuðningsmenn þar? Lesanda fýs-
ir að vita hvort málið hafi þar ver-
ið kynnt jafn skorinort og boðin
birtast í bréfinu.
Á þessum tíma var nefnilega
Ólafur Friðriksson einn vinsæl-
asti forystumaður flokksins og
sæmilega upplýstum lesara finnst
það stappa furðum nærri að heil
miðstjórn taki hljóðalaust
ákvörðun um að draga jafn mikil-
vægan leiðtoga úr framboði til
þess eins að fá 10 þúsund króna
kosningastyrk frá Höfn. Maður
fær á tilfinninguna að það sé
eitthvað meira að baki en fjár-
styrkurinn einn.
Hér hefði verið fróðlegt að fá
upplýsingar um afgreiðslu máls-
ins í miðstjórninni. í Gullnu flug-
unni er víðar að finna söguleg tíð-
indi á borð við Ólafssögu, sem
ekki er síðri fengur að fyrir þá
sem vilja skera til hjartans og
nýrna, - vilja skilja tiltekna at-
burðarás á vinstri vængnum fyrr á
öldinni.
Undirtitill Gullnu flugunnar er
„Saga átaka í Alþýðuflokknum og
erlendar íhlutunar í krafti fjár-
magns“. Auk þeirra tíðinda sem
sögð eru af afdrifum Ólafs
Friðrikssonar haustið 1923 dreg-
ur Þorleifur fram önnur dæmi,
sem hann telur benda til að fjár-
streymi að utan hafi haft áhrif á
stefnu kratanna í mikilvægum
málum á öldinni.
Sœnska lánið -
hafði það áhrif?
Hann er til að mynda þeirrar
skoðunar að sænska lánið svo-
kallaða hafi haft áhrif á afstöðu
forystumanna í Alþýðuflokki í
sameiningarviðræðunum við KFÍ
1938 og deilunum við Héðin
Valdimarsson, sem lyktaði um
síðir með brottrekstri Héðins úr
Alþýðuflokknum. Á þeim tíma
var krötum orðið ljóst, að innan
skamms yrði að skilja á milli Al-
þýðuflokks og Alþýðusambands,
en hinn pólitíski og faglegi armur
deildu sæng á þeim árum. Til að
Alþýðuflokkurinn gæti haldið
eftir fyrirtækjum og eigum
hreyfingarinnar þegar af skilnað-
inum yrði, þurfti hins vegar tals-
verðar fjárhagslegar aðgerðir af
hálfu kratanna. Þegar sameining-
arviðræðurnar fóru af stað var
flokkurinn búinn að biðja skand-
inavísku hreyfinguna um stórt
lán, sem átti væntanlega að fara
til þessa.
Þorleifur upplýsir, að í miðjum
viðræðunum við KFÍ hafi forystu
kratanna borist bréf frá Anders
Nilsson, ritara sænska flokksins,
sem erfitt er að skilja öðru vísi en
sem hótun við samvinnuslit við
íslandskrata, gangi eftir samein-
ing þeirra við kommúnista og úr-
sögn úr öðru Alþjóðasamband-
inu. Þorleifur birtir svo kafla úr
bréfaskiptum þeirra Nilssons og
Stefáns Jóhanns og gerir því
skóna (bls. 50) að vonin um
sænska lánið hafi haft áhrif á af-
stöðu foringja kratanna.
í sjálfu sér er afar líklegt, að
afstaða hinna erlendu skoðana-
bræðra hafi haft áhrif á stefnu
krataforingjanna hér heima. En
er það óeðlilegt? Ég held varla. Á
þessum tíma var alþjóðahyggjan
föðurland verkalýðsins, og bæði
kratar og kommúnistar lutu mjög
erlendri forsjá, ekki síst komm-
únistarnir. En hvað með lánið
sjálft - skipti það máli um afstöðu
krataforingjanna? Frásögn Þor-
leifs bendir til að það hafi haft
áhrif. Því má hins vegar ekki
gleyma að á þessum tíma ,voru
uppi þess konar flokkadrættir á
meðal krata hér á landi, og á al-
þjóðlega vísu það harðvítug átök
millum þeirra og kommúnista, að
það er ólíklegt að sú forysta sem
hafði undirtökin í Alþýðuflokkn-
um hefði nokkurn tíma farið í
flokk með kommúnistum. Það er
því ólíklegt, að vonin um stóra
lánið hafi skipt sköpum um afdrif
sameiningarinnar, þó hún kunni
að hafa veitt stöku sál.
Af þeim gögnum sem Þorleifur
leggur skjalföst á borðið virðist
hins vegar ljóst, að fjáraustur út-
lendra krata í skoðanabræður
sína hér á landi og skilyrðin sem
þeim fylgdu (sbr. 1923) hafi haft
ótvíræð áhrif á afstöðuna hér
heima. Og það er þessvegna erfitt
að forðast þá ályktun að Stefán
Jóhann Stefánsson hafi farið með
rangt mál, þegar hann hélt því
fram á efri árum sínum að hinir
útlendu styrkir hafi aldrei skipt
neinu máli um stefnuna.
Ólafur Friðriksson og Héðinn
yrðu því tæpast sammála mættu
þeir mæla.
Klofningskenningin
hrakin
Eitt af því sem Þorleifur leggur
til atlögu við í Gullnu flugunni er
sú staðhæfing krata, að klofning-
ur kommúnista og síðar þeirra
Héðins og Hannibals hafi verið
valdur að því, að fylgi Alþýðu-
flokksins her á íslandi hafi ekki
orðið jafn mikið og krata annars
staðar á Norðurlöndum. Dæmi
um það er t.a.m. að finna hjá
fyrrverandi formanni Alþýðu-
fíokksins, Benedikt Gröndal í
greininni „Einingin sem brást“
sem hann skrifaði á 50 ára afmæli
Alþýðuflokksins 1966. Línurit
sem hann lét fylgja grein sinni
segir í raun alla söguna um þessa
söguskýringu krataforingjanna,
og til gamans læt ég það fylgja
með.
Af bréfaskriftunum sem Þor-
leifur rekur milli dönsku og ís-
lensku krataforystunnar er ber-
sýnilegt, að það var lína að utan
að halda fylgismönnum sovésku
byltingarinnar niðri innan flokks-
ins. Þorleifur telur, að skyndileg
innganga Alþýðusambandsins í
Alþjóðasamband jafnaðar-
manna árið 1926 - án þess að
leitað væri eftir samþykki að-
ildarfélaga - „skjóti stoðum
undir þá kenningu að Danir hafi
sett aðildina sem skilyrði fyrir að-
stoð“. Af atburðarásinni sem
hann rekur virðist ljóst, að kratar
hafa eftir föngum reynt að tak-
marka áhrif kommúnista innan
flokksins, og kóróna það 1930
með samþykkt þar sem kommún-
istar eru útilokaðir frá trúnaðar-
störfum í ASÍ. Þá höfðu raunar
staðið átök um langt skeið, og
bilið milli fylkinga orðið óyfir-
stíganlegt.
Vitanlega hafði þá komið lína
frá Komintern um stofnun KFÍ
og sendimenn gerðir hingað upp
til að knýja á um hana. Ruglið í
Komintern á þingi þess 1928, þar
sem forystumenn krata voru
dæmdir stéttsvikarar og þjónar
auðvaldsins, varð svo vitaskuld
enn til þess að undir engum
kringumstæðum hefðu kommún-
istar getað verið - sjálfs sín vegna
og krata - rnikið lengur innan Al-
þýðuflokksins.
En Þorleifur færir rök að því,
að kratar hafi ekki síður verið
hvati á þá þróun með áralangri
mótstöðu sinni við kommúnista,
og séu því ekki síður ábyrgir fyrir
því að til urðu tveir flokkar.
Sama máli gegnir um brottför
Héðins 1938. „Héðinn klýfur“
heitir það á máli Gröndals, og
krata fyrr og síðar. Atburðarásin
lítur öðru vísi út samkvæmt frá-
sögn Þorleifs. Forystumenn
flokksins hugðust gera Stefán Jó-
hann að eftirmanni Jóns Bald-
vinssonar, sem hafði eitt sinn sagt
við Guðmund Hagalín úti í Kaup-
mannahöfn, að Stefán væri akk-
eri, sem flokkurinn gæti legið við
á lygnri vík. En til að svo gæti
orðið þurfti að einangra Héðin,
gera hann valdalausan. Um þetta
ritaði Stefán Jóhann bréf til krat-
aforingja ytra, sem Þorleifur hef-
ur grafið upp. Þessu lyktaði svo
með því að Héðinn var rekinn af
stjórn Alþýðusambandsins úr
flokknum. f máli Benedikts
Gröndal er brottrekstur Héðins
orðaður: „Héðinn klýfur" (!!).
Eins vann Stefán Jóhann leynt
og ljóst gegn Hannibal, eftir að
hann varð formaður 1952. Gróf
undan honum innanlands og
rægði erlendis, einsog Þorleifur
Friðriksson birtir um skjalfest
dæmi. Vitanlega var þrýst innan-
frá á Hannibal. Honum var ögr-
að.
Það verður erfitt fyrir menn
hér eftir að ætla að skýra lélegt
gengi Aþýðuflokksins á íslandi
með stöðugum klofningi til
vinstri. Forysta Alþýðuflokksins
átti ekki minni sök, - stundum
meiri, einsog dæmið af Héðni
sannar.
Sinnaskipti Stefáns Jó-
hanns í lýðveldismálinu
í Gullnu flugunni er fjallað um
breytingar á afstöðu Alþýðu-
flokksins til lýðveldisstofnunar-
innar, og hvernig tengslin við
dönsku kratana höfðu áhrif á
skoðanabræður hér heima. Ekki
verður betur séð af upplýsingum
Þorleifs, en Stefán Jóhann hafi
breytt um afstöðu til lýðveldis-
stofnunar eftir bréfaskriftir við
Alsing Andersen, formann
dönsku kratanna, og skipað sér
og flokknum með þeim sem
lengst vildu ganga til móts við
Dani. Vildi þarmeð fresta stofn-
un lýðveldisins meðan Danir
væru undir oki Þjóðverja. f sjálfu
sér fyllilega verjandi afstaða, sem
ber á sinn hátt vott um drenglyndi
gagnvart Dönum í erfiðri stöðu
þeirra.
En upplýsingarnar sem Þor-
leifur hefur grafið upp gefa á hinn
bóginn til kynna, að það hafi ekki
verið nein sérstök samúð með
dönsku þjóðinni sem olli sinna-
skiptum Stefáns Jóhanns heldur
fyrst og fremst að formaður
danskra sósíaldemókrata fór
Gullna flugan - saga
átaka íAlþýðuflokknum
og erlendrar íhlutunar um
íslensk stjórnmál í krafti
fjármagns, eftirÞorleif
Friðriksson. Útgefandi
Örn og Örlygur
fram á það við Stefán. Um þetta
farast Þorleifi svofelld orð:
„... verður að telja sinnaskipti Al-
þýðuflokksforystunnar svo mikil
eftir að Stefán Jóhann fær bréf
Alsing Andersen, að erfitt er að
hrinda frá sér hugsuninni um
íhlutun og þýlyndi“.
Hér er ef til vill komið að
veikum punkti á bók Þorleifs.
Hann er djarfur sagnfræðingur.
Hann hikar ekki við að draga
ályktanir. Og fer þá stundum út á
brúnina. Án efa mun einhverjum
sagnfræðingnum þykja það
löstur, og telja að þýlyndisdóm-
urinn, sem Stefán Jóhann fær,
eigi ekki heima í sagnfræðiriti.
Vísast er það rétt. Lesendur
eiga sjálfir að vera færir um að
draga ályktanir og fella dóma af
þeim ríkulegu heimildum sem
Þorleifur ber fyrir þá. Og þær
upplýsingar sem birtar eru í
Gullnu flugunni úr einkabréfum
Stefáns Jóhanns til krataforingja
erlendis eru meira en nægar til að
lesandinn fái glögga mynd af
sálarlagi þess valinkunna
sæmdarmanns. Og ekki orð um
það meir.
Þorleifur er með öðrum orðum
fullnýtinn á ályktunargáfu sína.
En mörgum kann hins vegar að
þykja bókin skemmtilegri fyrir
vikið.
í stuttu máli: Áhugamenn um
sagnfræði fá sinn verð ríkulega út
deildan í bók Þorleifs Friðriks-
sonar. Frásögn hans af aðdrag-
andanum að valdatöku Hanni-
bals í Alþýðuflokknum 1952 og
verkfallinu sama ár eru mjög
fróðlegar, ekki síst þar sem lítil
völ er á fróðleik um þetta tímabil
nema í dagblöðum þess tíma sem
menn eiga erfitt með að nálgast.
Þorleifur skrifar lipran og létt-
an stfl, og bókin verður
heildstæðari og skemmtilegri
lesning eftir því sem á líður.
Raunar endar hún á svo spenn-
andi punkti, að maður hlakkar
eiginlega til að fá næsta bindi.
Fyrir alla, sem vilja glöggva sig á
sögu vinstri hreyfingar á íslandi,
er Gullna flugan óhjákvæmileg
viðbót í bókaskápinn.
Það er sjálfsagt að bera lof á
útgefanda fyrir að hafa ráðist í
útgáfu þessarar bókar, sem alls-
endis er óvíst að skili miklum
gróða í kassann fyrsta kastið.
Aftur á móti ber að harma þung-
lega, hversu lítið hann hefur lagt í
prófarkalestur, - prentvillur eru
of margar og stundum helsti
slæmar.
Össur Skarphéðinsson
Sunnudagur 6. desember 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9