Þjóðviljinn - 06.08.1988, Síða 12

HEIMURINN
Tékkóslóvakía 1968 og 1988
Tékkóslóvakar
milli vonar og vantmar
Talar Gorbatsjov ekki svipað og Dubcekfyrir tuttugu árum. Og hvernigfórfyrir honum?
Umbætur Gorbatsjovs í Sovét-
ríkjunum hafa neytt forystumenn
Kommúnistaflokks Tékkóslóvak-
íu til að gjalda varaþjónbstu að
minnsta kosti hugmyndum um
perestrojku. En almenningur
tekur þeim ræðum með miklum
fyrirvara, því að þessir sömu for-
ystumenn voru fyrir réttum 20
árum settir yfir landið í krafti so-
vésks valds til að kveða niður um-
bætur stjórnar Alexanders Du-
bceks, sem voru einnig „bylting
að ofan“ í þágu málfrelsis og efna-
hagslegra framfara.
Það gengur bölsýnisskrýtla í
Prag sem segir: Hver er munur-
inn á Gorbatsjov og Dubcek?
Svar: Hann er enginn - en Gor-
batsjov veit það ekki enn.
Sem þýðir vitanlega að Tékkar
og Slóvakar, sem reyndar hafa
með ýmsum hætti sýnt að þeir
kunna vel við það sem Gorbat-
sjov er að reyna, óttast mjög að
upp rísi íhaldsöfl í Sovétríkjunum
sem komi honum frá völdum eða
eyðileggi umbótatilraunir hans
með öðrum hætti.
Vorið í Prag
og hretin á eftir
Tuttugu ár eru síðan „vorið í
Prag“ var á allra vörum. Sjálfir
forystumenn Kommúnistaflokks
Tékkóslóvakíu viðurkenndu að
þörf væri fyrir djúptækar
breytingar á stjórn efnahagslífs
og um leið að þær væru óhugs-
andi án þess til kæmu pólitískar
umbætur með málfrelsi og sam-
takafrelsi. Stjórnvöld í Sovétríkj-
um Brézhnevs túlkuðu þessa þró-
un sem tilræði við einan og sann-
an sósíalisma og fóru með her inn
í landið aðfaranótt 21sta ágúst.
Dubcek var komið frá völdum og
helstu samstarfsmönnum hans.
Síðan hófst „normalisering“ sem
var fólgin í því að reka um hálfa
miljón umbótasinna úr Komm-
únistaflokknum, kveða niður
andóf með atvinnuofsóknum og
fangelsunum, sníða samfélagið
að sovéskri fyrirmynd aftur - og
reyna að hafa almenning þægan
og hljóðan með því að austur-
blökkin legði í púkk til að lyfta
neyslustigi í landinu.
Kreppa í
samfélaginu
Utanríkisráðherra Dubcekst-
jómarinnar og einn af helstu tals-
mönnum mannréttindasamtak-
anna Charta 77, Jiri Hajek,
minnir á það í nýlegri grein, að
þessi „normalisering" hafi kostað
„feiknalega sóun á efnahags-
íegum, menningarlegum og
mennskum verðmætum og niður-
staðan hafi orðið djúpstæð
kreppa í samfélaginu". Hann
minnir á hreinsanir í flokknum,
hvernig hið blómlega menning-
arlíf landsins var vængstýft þann-
ig að til varð huglaus „opinber"
menning og neðanjarðarmenn-
ing. Hvemig skrifræðið lagði sína
dauðu hönd á samfélagið meðan
almenningur eins og lamaðist og
flúði inn í „neytendalífsstfl" sem
var svo háður efnahagslegri þró-
un hvers tíma
En hin efnahagslega þróun
hefur einmitt verið mjög í skötu-
líki. Iðnfyrirtækin eru úrelt og
standa um margt höllum fæti.
Pragbúar fagna Gorbatsjov í vor1 Svipar honum ekki til Dubcecks?
Vömskortur er útbreiddari en
lengi fyrr. í framhaldi af þessu
hefur hin pólitíska forysta viður-
kennt nauðsyn umbóta og fengið
Milos Jakes, hinn nýi aðalritari
Kommúnistaflokks Tékkóslóvak-
íu, er talinn minna en hálfvolgur í
perestrojkunni.
sitthvað að láni úr perestrojku-
orðaforða Gorbatsjovs. Það hef-
ur líka verið skipt um oddvita - í
stað Gustavs Husaks kom Milos
Jakes, og nokkrir yngri menn
voru teknir í forystusveitina.
Vantraust
á forystuna
En Tékkar og Slóvakar fylgjast
með tíðindum með miklum efa-
semdum og efast stórlega um að
hugur fylgi máli. Þeir vita að
Husak, sem stýrði „normaliser-
ingunni" illræmdu, er enn í æðstu
valdastofnun flokksins. Þeir
muna að sjálfur kom Jakes mjög
við sögu brottvikningar um hálfr-
ar miljónar manna úr Kommún-
istaflokknum. Menn taka líka
eftir því að Jakes forðast að nefna
það glasnost sem hefur leitt til
undraverðrar hreinskilni í so-
véskum fjölmiðlum. Jakes ham-
rar mjög á því að flokkurinn eigi
að ráða hraða framfaranna og
ýmsir áhrifamenn í tékknesku
atvinnulífi taka þá undir með
þeim hætti, að ekki megi menn
flýta sér um of, flas sé ekki til
fagnaðar. Allt þetta fær fréttask-
ýrendur til að draga hliðstæður
milli kerfiskarla í Prag og þeirra
háttsettra manna í Sovétríkjun-
um sjálfum, sem Gorbatsjov hef-
ur oft minnst á og segir að tali
margt fagurlega um nauðsyn um-
bóta en geri í raun allt sem í þeirra
valdi stendur til að tefja fyrir
þeim.
Að nýta sér
svigrúmið
Ekki svo að skilja: sitthvað
hefur breyst í Tékkóslóvakíu á
undanförnum mánuðum. Hið
stranga eftirlit með menningarlífi
er á undanhaldi - leikrit fer á fjal-
irnar sem inniheldur pólitíska
ádrepu, bannaðar kvikmyndir
eru dregnar fram, haldnar eru
„óopinberar" myndlistarsýning-
ar. Fjölmiðlarnir eru ögn meira
lifandi og ögrandi en þeir voru,
þótt þeir eigi langt í land að ná
þeirri dirfsku sem nú einkennir
sovéska fjölmiðla. En varfærni
og ótti ráðamanna kemur og
mjög greinilega fram víða - and-
ófsmenn eru sem fyrr geymdir í
erfiðisvinnu og í ritbanni, lög-
regla hefur hleypt upp námskeið-
um hjá Charta 77 og dreift kröfu-
göngum kaþólskra sem krefjast
trúfrelsis. Margir tala og um að
Innrásin fyrir 20 árum: Miklu varðar að sannleikurinn sé sagður um
hana, segir Hajek.
óttinn sitji djúpt í tékkneskum al-
menningi, menn hafi misst trúna
á að skipta sér af pólitík vegna
fyrri vonbrigða.
Jiri Hajek, utanríkisráðherra
Dubcekstjórnarinnar, sem fyrr
var nefndur, efast og mjög um
það að þeir ráðamenn sem nú
sitja geti eða vilji stfga þau skref
sem nauðsynleg eru til að umbæt-
ur sem um munar geti hafist.
Hann telur t.d. vafasamt að þeir
finni hjá sér kjark til að taka upp
endurskoðun á opinberri túlkun
á atburðum ágústmánaðar 1968
(„Sovétríkin komu sósíalisman-
um til hjálpar"). En slíkt endur-
mat telur Hajek ekki síður óhjá-
kvæmilegt en menn Gorbatsjovs
telja það nauðsynlegt að fylla upp
í „eyður“ sovéskrar sögu Stal-
ínstímans. Hajek talar í grein
sinni sem fyrr var nefnd um
nauðsynlegan þrýsting að neðan
til að þoka áfram jákvæðri þróun:
„Við verðum að færa okkur í
nyt öll þau skref sem pólitíska
forystan tekur og mun taka til að
sýna í orði hollustu við umbóta-
hugmyndir. Enda þótt þessi skref
séu tekin með hálfum huga og
hvort sem forystan kærir sig um
það eða ekki þá skapa þau dálítið
svigrúm fyrir þegnlegt hugrekki
og frumkvæði til að blása nokkru
lífi í þau lýðræðislegu form sem
fyrir hendi eru og efna í ný.
Þetta er brýn nauðsyn ef við
viljum einnig í okkar landi fyrr
eða síðar gefa sósíalismanum aft-
ur mennskt, lýðræðislegt inn-
tak... Enginn getur skorast
undan þeirri skyldu að byrja að
vinna að því að nálgast þetta
markmið hér og nú. Sú er leiðin
til að yfirstíga kreppuna í okkar
samfélagi."
Árni Bergmann tók saman.
12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 6. ágúst 1988