Þjóðviljinn - 29.09.1988, Blaðsíða 7

VIÐHORF
Er frjálshyggjan gjaldþrota?
Sigurjón Bjarnason skrifar
Þegar þetta er ritaö er lokið
fimm ára valdatíma þjóðarleið-
toga sem hafa stýrt landinu eftir
hörðustu kenningum markaðs-
hyggju-
Landsmenn hafa nú, upplifað
það að vera tilraunadýr frjáls-
hyggjunnar og afleiðingarnar eru
loksins að líta dagsins ljós.
Fjöldagjaldþrot fyrirtækja stórra
sem smárra, blasir við. Á þetta
við um allar atvinnugreinar jafnt.
Ósjálfrátt hvarflar hugurinn til
sumarsins 1983, þegar ríkisstjórn
Steingríms Hermannssonar var
nýsest í valdastólana. Boðskapur
hennar var: Niður með verðbólg-
una, atvinnulífð á traustan
grunn.
Aðgerð nr. 1 var að skerða
laun landsmanna með einu
pennastriki um fjórðung.
Fyrir utan það að aðgerð þessi
hreif ekki nema gagnvart hinum
Iægst launuðu, gat þetta þjóðráð
nr. 1 ekki gilt nema í fáa mánuði.
Skammt reyndist í skærur á
vinnumarkaði og að lokum tók-
ust samningar um að skila
launþegum hluta af því sem þeir
höfðu lagt að mörkum til að
„treysta atvinnulífið". Samning-
ar þessir giltu þó varla nema 1
dag, því að fyrsta virkan dag eftir
að þeir voru gerðir var gengi
krónunnar fellt um 10% og um-
samdar kauphækkanir þar með
þurrkaðar út.
Næst þegar gengið var til samn-
inga hafði því launaþega-
hreyfingunni lærst það að samn-
ingar um beinar kauphækkanir
höfðu ekkert gildi. Næsta samn-
ingalota var þvf fólgin í miklum
leik með vísitölur alls konar og
verðbólguspár. Útkoman úr
þeim talnagaldri voru „bílasamn-
ingarnir alræmdu" þegar fram-
færsluvísitalan var greidd niður af
ríkissjóði í formi tollalækkanna
og innflutningur á alls konar
drasli varð hömlulausari en
nokkru sinni fyrr. Erlendir at-
vinnurekendur græddu en sam-
eiginlegir sjóðir landsmanna
blæddu.
Petta var á árinu 1986 og farið
að líða á kjörtímabilið.
Um þetta leyti er að upphefjast
eitt mesta góðæri sem yfir þjóð-
ina hefur dunið, og að vori 1987
réttu launþegar nokkuð hlut
sinn, enda skammt til kosninga.
Ekki er hægt annað að segja en
að góður rómur kjósenda hafi þá
verið gerður að stefnu fráfarandi
ríkisstjórnar. Hún naut fylgis
meirihluta kjósenda, en einn
stjórnarflokkanna hafði að vísu
orðið svo óheppinn að missa eina
fjölskyldu útbyrðis. Var þetta
það mikil blóðtaka að Sjálfstæð-
isflokkurinn treysti sér ekki til að
standa áfram að samstarfi við
Framsókn án frekari stuðnings.
En það er önnur saga.
Góðærið hélt áfram að flæða
yfir landið, þangað til á þessu ári.
Og í dag má segja að það sé alveg
liðið hjá, án þess þó að hægt sé að
segja að harðæri hafi gengið í
garð.
En hvað má þá segja um at-
vinnuvegina sem hafa verið
augasteinn stjórnarherra undan-
farin 5 ár. Meðöl frjálshyggjunn-
ar hafa nú verið notuð árum sam-
an, og með góðærið í kaupbæti
ætti ástandið ekki að vera svo
slæmt, eða hvað?
Kjaraskerðing, frjálst verðlag,
frjálsir vextir, óheftur innflutn-
ingur lánsfjármagns, skefjalaus
hermangsgróði, samdráttur í um-
svifum hins opinbera, sala ríkis-
fyrirtækja. Allt átti þetta að
stöðva verðbólguna og koma
skikk á rekstur fyrirtækja.
En... það er eins og meðölin
hafi ekki almennilega virkað. í
stað þess að sjúklingarnir frá
1983 séu nú hinir hressustu og allt
í góðum gangi, hrjá þá nú ótal
kvillar.
„Væri þá ekki ráð að auka
frelsið enn frekar?" gæti einhver
spurt.
Svör við því eru fá, því nú má
bókstaflega allt í vaxta- og verð-
lagsmálum. Aðeins er eftir að
heimila útlendingum að kaupa
upp íslensk fyrirtæki ef þeir kæra
sig um. En eitthvað virðist slík
ákvörðun standa í mönnum, þó
slíkt hafi auðvitað verið til um-
ræðu.
Auðvitað var stefna ríkis-
stjórnar Steingríms Hermanns-
sonar hreinn óskapnaður frá upp-
hafi til enda.
Auðvitað hækkuðu vextir þeg-
ar ekki mátti stjórna þeim.
Auðvitað hækkaði verðlag
þegar það var gefið frjálst.
Auðvitað bauð þetta, ásamt al-
mennri kjaraskerðingu, upp á
stóraukið misrétti á öllum svið-
um.
Auðvitað dró aukið frelsi í við-
skiptum alls ekki úr eyðslu lands-
manna, heldur þveröfugt.
En þrátt fyrir þessar augljósu
staðreyndir stendur önnur miklu
sorglegri staðreynd ennþá óhögg-
uð.
Stór hluti þjóðarinnar trúir því
enn að áframhaldandi frjáls-
hyggja hefði átt eftir að færa okk-
ur gull og græna skóga, ef hún
aðeins hefði fengið að blómstra
pínulítið lengur.
Margir munu trúa því að Þor-
steinn Pálsson hafi fengið öll
tromp á hendina þegar þeir Jón
Baldvin og Steingrímur lögðu
niður rófuna og Iurfuðust úr
stjórninni.
„Aumingja maðurinn fékk
ekki einu sinni umræðu um sfnar
snjöllu tillögur" segja frjáls-
hyggjudindlar.
Þrátt fyrir stjórnarslit sitja
postular frjálshyggju í fjölmörg-
um valdamiklum embættum.
Og það er með frjálshyggjuna
eins og önnur trúarbrögð, hún er
blind. Klerkar hennar, málsvarar
taumleysis á öllum sviðum munu
vaða uppi á næstu vikum. Nýjum
stjórnarherrum verður kennt um
ófarir fyrirtækja sem fyrirsjáan-
lega munu kveðja þetta líf á næst-
unni. Atvinnuleysið sem kemur í
kjölfarið mun þá verða vinstri
mönnum að kenna. Enginn fær
að vita að viðskilnaðurinn eftir
frjálshyggjuna bauð ekki upp á
annað.
íslendingar eiga því á hættu að
ganga í gegnum slíkt ævintýri á
nýjan leik einhvern tíma á næstu
árum, ef þjóðinni verður ekki
kynntur rækilega í ræðu og riti sá
arfur sem við sitjum uppi með í
dag.
Látum sporin hræða, annars er
hætt við að stjórnleysið berji að
dyrum á nýjan leik, og þá er ekki
víst að við höfum efni á öðrum
slíkum Hrunadansi.
Sigurjón er bókari og bæjarfull-
trúi á Egilsstöðum.
„íslendingar eiga því á hœttu að ganga ígegn
um slíkt œvintýri á nýjan leik einhvern tíma á
nœstu árum, efþjóðinni verður ekki kynntur
rœkilega í rœðu og riti sá arfur sem við sitjum
uppimeð ídag.“
Frumburðairéttinn fyrir baunadisk?
Gestur Guðmundsson skrifar
Þegar stjórnarmyndunarvið-
ræðum um vinstri stjórn lauk í bili
um helgina, hafði í raun ekki
brotið á neinum afgerandi mál-
efnaágreiningi enn. Þannig var til
dæmis augljóst að Alþýðubanda-
lagið var reiðubúið til undanslátt-
ar í ýmsum grundvallaratriðum
til þess að ná þeim árangri að
skapa vinstri stjórn og hefja af-
gerandi straumhvörf í íslenskum
stjórnmálum.
Á miðstjórnarfundi Alþýðu-
bandalagsins um helgina virtust
flestir tilbúnir að fallast á þessa
stefnu sem forysta flokksins hafði
mótað í erfiðum stjórnarmynd-
unarviðræðum undir miklum
þrýstingi frá því alvarlega ástandi
atvinnu- og efnahagslífs sem rík-
isstjórn Þorsteins Pálssonar ber
ábyrgð á. Menn áttu erfiðast með
að sætta sig við að stjórnin myndi
framlengja það afnám samnings-
réttar sem ríkisstjórn beitti sér
fýrir í dauðateygjunum, og skel-
eggur minnihluti miðstjórnar
vildi engan veginn hvika frá
stefnu flokksins í þessu máli held-
ur gera það að úrslitaatriði í við-
ræðunum, en vitað var að sú af-
staða myndi kollvarpa stjórnar-
mynduninni.
Þessa stöðu bar allt of brátt að,
því að almennir Alþýðubanda-
lagsmenn hefðu þurft að eiga
þess kost að ræða ítarlega, hvern-
ig haldið skuli á stefnuatriði
flokksins um frjálsa samninga og
hvort það atriði sé hafið yfir
málamiðlanir.
Nú er það svo að samningsrétt-
ur verkalýðsfélaga er grundvall-
aratriði í þjóðfélagsgerð okkar.
Á síðustu öld sýndi Karl Marx
ljóslega fram á, hvers vegna sá
réttur er nauðsynlegur; að öðrum
kosti myndi samkeppni einstakra
vinnuaflsseljenda þrýsta launum
langt undir framfærslumörk og
hagkerfi auðvaldsins myndi í
raun grafa undan sjálfu sér. Jafn-
framt er þessi réttur helsta við-
spyrna alþýðunnar í sókn hennar
til betri þjóðfélagsgerðar.
Frá því að barátta fyrir samn-
ingsrétti hófst, hefur þessi megin-
regla verið útfærð á mismunandi
vegu og margar málamiðlanir
gerðar. Einstök verkalýðsfélög
hafa í vaxandi mæli afsalað sér
samningsrétti sínum til sambanda
og ýmiss konar samflots. Ríkið
hefur sett vinnulöggjöf, sem hef-
ur skapað samningum ákveðnar
leikreglur. í því sambandi er vert
að minnast á að þegar íslenska
vinnulöggjöfin var sett 1938,
börðust kommúnistar á móti
henni sem skerðingu á samnings-
rétti, en örfáum áratugum síðar
börðust gamlir kommúnistar eins
og Eðvarð Sigurðsson manna
harðast gegn breytingum á þess-
ari vinnulöggjöf og töldu hana í
raun ágæta viðspyrnu í kjarabar-
áttunni.
Víða erlendis hefur samnings-
rétturinn verið njörvaður svo
kirfilega niður í net laga og stofn-
ana, að starfsmenn einstakra
vinnustaða eða félagar í sama
verkalýðsfélagi hafa í raun engin
tök á honum, heldur hefur hann
verið færður inn í völundarhús
skrifræðis og enginn veit al-
mennilega hver fer með hann -
forysta Alþýðusambandanna,
stjórnmálamenn, hagsýslustjórn-
endur, ósýnileg hönd markaðar
eða alþjóðlegar stofnanir á borð
við Efnahagsbandalag eða Al-
þjóða gjaldeyrissjóðinn. Þannig
er ástandið til dæmis á Norður-
löndum, þar sem nær öll raun-
veruleg kjarabarátta er umsvifa-
laust dæmd brot á samningum og
þeim leikreglum um samninga
sem verkalýðsforystan hefur fal-
list á.
Á síðustu áratugum hefur ís-
lenskt ríkisvald hvað eftir annað
svipt launþega samningsrétti,
ýmist beint eða óbeint. Þegar
ríkisstjórnir bíða eftir kjarasamn-
ingum og grípa svo jafnskjótt til
efnahagsaðgerða sem ógilda nið-
urstöður þeirra, hafa þeir í raun
svipt menn samningsrétti. Við
slíkar aðstæður er formlegur
samningsréttur jafn lítils virði og
kosningaréttur í löndum þar sem
aðeins er boðið upp á einn kost.
Sósíalistar hljóta að stefna að
því að samningsrétturinn tryggi
aðstöðu einstakra launþegahópa
- í einstökum starfsstéttum og á
einstökum vinnustöðum - til að
hafa víðtæk áhrif á umhverfi sitt
og kjör. Þessi áhrif þurfa að vera
þess eðlis að hver einstakur finni
fyrir aðild sinni að þeim en hafi
ekki afsalað þeim í hendur fá-
mennra umboðsaðila,
stjórnmálamanna eða sérfræð-
inga. Þótt íslensk alþýða hafi ekki
misst samningsréttinn í sama
mæli og stéttarbræður okkar í
nágrannalöndunum, hefur hann
færst langt frá markmiðum okk-
ar. Á meðan þjófélagið hefur á
suman hátt þróast til aukins lý-
ræðis, hefur þróun verkalýðs-
hreyfingarinnar stefnt í þveröfu-
ga átt (ég er ekki að tala um svik
einstakra foringja, heldyr félags-
lega þróun, sem á marga áhrifa-
þætti). Einstaka verkalýðs-
foringjar fara með víðtækt um-
boð til samninga, sem eiga sér
stað í flóknu og ógagnsæju
leikkerfi. Full ástæða væri til að
fara ítarlegar út í núverandi stöðu
samningsréttar, en þessi atriði
ættu að nægja til að sýna fram á
að núverandi ástand er ekki heil-
agt, heldur þurfa sósíalistar að
vinna að lýðræðisþróun á þessum
vettvangi sem fleirum.
Við þessar aðstæður er flokkur
íslenskra sósíalista spurður að því
hvort hann vilji taka þátt í að
framlengja afnám samningsréttar
um nokkra mánuði, gegn því að
setjast í stjórn sem hefur marga
burði til þess að skapa
straumhvörf í íslenskum
stjórnmálum. Ég vil leyfa mér að
halda því fram að við þeirri
spurningu sé ekkert einfalt svar.
Ánnars vegar hljótum við að
spyrja okkur að því, hvort ein-
mitt nú sé runnin upp sú stund að
við föllumst ekki á fleiri mála-
miðlanir varðandi samningsrétt
og möguleika verkafólks til að
hafa áhrif á umhverfi sitt og kjör,
mannsfórnin sé í raun þess eðlis
að hún skemmi enn frekar fyrir
stöðu okkar og umbjóðenda okk-
ar.
Eftir töluverða yfirlegu hef ég
komist að þeirri niðurstöðu að
Alþýðubandalagið breyti rétt
með því að taka þátt í vinstri
stjórn á þeim grundvelli sem fyrir
liggur. Á hinn bóginn verði
flokkurinn að taka það skýrt fram
að hann hafi látið undan í grund-
vallaratriði og hyggist efna til
nýrrar sóknar í því grundvallar-
atriði á mörgum vígstöðvum. Við
viljum ekki bara vernda
samningsréttinn eins og hann er,
heldur gera hann lýðræðislegri og
skerða möguleika ríkisvalds og
annarra aðila til að ræna honum
af okkur. Þá skiptir það engu
minna máli að með því að fórna
samningsréttinum um stund sé
ekki einungis forðað einhverju
enn verra en þeirri 5% kjara-
skerðingu sem blasir við, heldur
að tryggt verði að láglaunafólk
endurheimti kaupmáttinn á fyrri
hluta næsta árs og að hann aukist
síðan verulega. Með þessum skil-
yrðum um störf væntanlegrar rík-
isstjórnar er hægt að fallast á'
stjórnarþátttöku Alþýðubanda-
lagsins.
Ég er líka reiðubúinn að breyta
þessari afstöðu, ef sterk rök
koma fram um það, að stórsókn-
arfórnin sé annað hvort of stór,
eða hún færi okkur ekki þann ár-
angur sem henni er ætlað að færa.
Á þessum nótum verða
Alþýðubandalagsmenn að ræða
saman á þessum örlagaríku dög-
um, í stað þess að hlaupa ofan í
skotgrafir og loka öllum skilning-
arvitum, hvora afstöðuna sem
menn hafa tekið á undanförnum
dögum.
Gestur Guðmundsson skrifar viku-
legar greinar i Þjóðviljann
„Við hljótum að spyrja okkuraðþví, hvort
einmitt nú sé runnin upp sú stund að við
föllumst ekki áfleiri málamiðlanir varðandi
samningsrétt og möguleika verkafólks til að
hafa áhrifá umhverfi sitt og kjör. “
Fimmtudagur 29. september 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7