Þjóðviljinn - 17.12.1988, Blaðsíða 4
BÆKUR
Fjórargóðar
Minna - engin venjuleg mamma
Helga Thorberg birtir óvenjulegar
endurminningar móður sinnar og
fyliir í eyðurnar. Einlæg bóK sem
vekur áleitnar spumingar um heil-
brigðiskerfið.
llndir augliti klukkunnar
Christopher Holan er lamaður og
mállaus en braust út úr þögninni.
Fyrir bókina hlaut hann ein virtustu
bókmenntaverðlaun Breta. Ótrúleg
bók sem lætur engan ósnortinn.
FÁLKINN FLÝGUR
i
Fálkinn flýgur
Þriðja bókin í fiokki sögulegra skáld-
sagna Wilbur Smith. Safarík og
spennandi skáldsaga - með sögu-
legu ívafi.
Anders Haasen
SvaðasiaðahrossiN
uppruni og saga
IBINDÍ
Svaðastaðahrossin - Uppruni og
saga -1. bindi
Anders Hansen rekur sögu þessa
frægasta hrossakyns aldarinnar. Jóla-
bók hestamannsins.
ÍSAFOLD
Fyrsla íslenska steinabókin
Kvarts, í eigu Náttúrufræðistofnunar Islands.
HJALTI
KRISTGEIRSSON
SKRIFAR
Islenskir steinar
Ljósmyndir: Grétar Eiríksson
Bókaútgáfan Bjallan
Steinar - er það ekki bara
grjót, gætu menn spurt. Höfum
við ekki bannsett grjótið fyrir
augunum dag hvern og hvað skal
það á bók? Síst er ísland fátækt af
grjóti, það vita þeir sem leggjast í
gönguferðalög. Grjótið þótt hart
sé hefir sitt aðdráttarafl fyrir fæt-
ur manna, og kynning við það
opnar smám saman fyrir skilning-
arvit og hugarstarfsemi. Það býr
saga í grjóti, saga af okkur sjálf-
um, jarðsaga, sambúðarsaga við
náttúruöfl og við fólk. Grjótið
reynist hafa ýmsar náttúrur, ekki
síður en fjölbreyttar ásýndir.
Kann þá svo að fara að grjótið
verði annað og meira en
hraunbreiður, möl og berg, en
taki að skiljist sundur í steina,
steinvölur og steintegundir. Og
þá er ástæða til þess að fótvinur
grjóts og steina fá sér grjótfróða
bók og steinavísikver. Glöggvi
sig á því, hvað er steina með álf-
um og hvað grjóts með mönnum.
Bókaútgáfan Bjallan hefur
unnið hið þarfasta verk með
steinabók þessari. Hún er að vísu
ekki handbók göngumannsins og
ekki heldur heimildarrit vísinda-
mannsins. Hinsvegar er þetta
bók sem gerir grein fyrir nokkr-
um meginatriðum í steinafræði,
sýnir vandaðar myndir af helstu
steinategundum og hlýtur þannig
að vekja áhuga á merkum þætti í
náttúrufari landsins.
í bókinni er „ábending um rit
um íslenska steina og steinateg-
undir“ og kemur þar glöggt fram,
hve lítið hefir verið ritað um
steinafræði íslands, einkum á ís-
lensku. íslensk steinabók hefir
raunar aldrei verið sett saman
áður. Að vísu hefir verið minnst á
steina í íslenskum jarðfræðibók-
um, en þar er eðli málsins sam-
kvæmt um ágrip að ræða. Grein-
ar á íslensku um steina virðast
hafa einskorðast við holufylling-
ar, og er það reyndar að vonum
því að þær eru fegurstar og fjöl-
breytilegastar íslenskra steina.
Það er því óhætt að segja að
steinafræði hafi verið býsna van-
rækt svið íslenskra náttúrufræða.
Þrír menn hafa orðið í steina-
bók Bjöllunnar, steinasafnarinn
Axel Kaaber og jarðfræðingarnir
Einar Gunnlaugsson og Kristján
Sæmundsson. Ekki er gerð grein
fyrir verkaskiptum. Þeir hafa
tekið þá stefnu (eða fengið það
verkefni) að skrifa sem minnst en
láta myndir segja sem mest. Eini
munaður þeirra í textasmíð er sá
að hafa bæði formála og inngang.
í knöppum texta fjalla þeir um
jarðfræðilega uppbyggingu ís-
lands og skýra það hvað greinir
steintegundir að; vinda sér síðan í
storkuberg, molaberg og um-
myndun bergs, og telja upp
hvaða steina er að finna í hverri
bergtegund. Einnig koma þeir að
útfellingum við yfirborðsjarð-
hita. Loks eru klausur um
steinaslípun og steinasöfnun.
Lesmál þetta er mjög hófstillt og
'sennilega allskiljanlegt steinrík-
j um mönnum þótt óbergfróðir
séu. Mikill skilningsauki var mér
að uppdráttaum þeim og töflum
(svonefndum myndum) sem
fylgja lesmálinu, en þar er vikið
að skemmtiefni á borð við krist-
alkerfi, samhengi bergs og steina,
náttúru holufyllinga, og aftast er
yfirlitstafla yfir alla steina sem
um er fjallað í bókinni, og til-
greindir eðliseiginleikar þeirra.
Þótt þáttur textahöfunda sé að
umfangi ekki mikill í bókinni er
hann gildur, vandvirknislega
unninn og misfellulaus að því er
leikmanni sýnist. Með hverri
steinamynd (ég á við ljósmynd)
er staðlaður texti þar sem fram
kemur heiti, fundarstaður, stærð,
kristalgerð, efnasamsetning og
að auki frásagnarverður fróð-
leikur um steininn.
Flestum þeim sem taka sér
bókina íslenskir steinar í hönd
hygg ég að hún verði fyrst og
fremst myndabók. Brot hennar,
uppsetning og frágangur allur
miðast við það að myndefnið skili
sér sem best og myndunum sé
búin hæfileg umgerð. Ljósmynd-
arinn Grétar Eiríksson er þekkt-
ur að vönduðum útilífsmyndum
en hér bregður hann sér í mynd-
stofu með lampaljós og baktjöld
og nær þar þeim árangri að aðrir
hafa ekki gert betur í steinaljós-
myndun á íslandi. Ég hefi beðið
blaðið að birta hér mynd af
bergkristal sem ég vona að prent-
ist það þokkalega að eitthvað
verði eftir af glæsileikanum.
Ljósmyndatakan hefir tvíllaust
verið feikileg yfirleguvinna, og
enginn setur 90 slíkar myndir í
bók að ekki hafi verið úr hundr-
uðum að velja. Hér þarf að vísu
meira en yfirlegu og tækni því án
listræns auga, tilfinningar fyrir
formum, víddum, litum, verður
velheppnuð myndabók ekki
gerð. Þetta á einnig við verk þess
sem skipulagði bókina, réð sniði
hennar og raðaði á síður. Þar var
vel að unnið og ekki er út á
prentgæðin að setja. Betri prent-
un held ég sé fásén nema farið sé
út í djúpþrykk sem ekki mun
stundað hérlendis.
Útgefendur og aðstandur ís-
lenskra steina eiga heiður og
þökk skilið fyrir fagurt verk og
þarft.
Að síðustu vil ég víkja að til-
gangi bókarinnar sem samkvæmt
formála og inngangi og lokakafla
er sá að aðstoða steinasafnara.
Vel má hafa ánægju af að skoða
berggerðir án þess að brjóta úr
þeim mola og víst má fagna fögr-
um steini í gili án þess að nema
hann á braut. Er það ekki
fullkomið efunarmál að hamar,
meitill og steinaskjóða séu hepp-
ilegustu förunautar náttúruskoð-
andans? Segir það ekki sína sögu
að náttúruvernd nútímans felst
einmitt í því að ekki má raska,
ekki má taka? Náttúran er nefni-
lega fögur og forvitnileg í sínum
eigin klæðum. Á þessu hafa
bókarmenn sinn skilning. Það er
svo hlálegt að fundarstaði steina
utan verndarsvæða nefna þeir alls
ekki í bókinni (svo að land-
eigendur verði ekki fyrir óþæg-
indum og átroðningi!). Nú skal
ekki í efa dregið að steinasafnar-
ar séu heiðursfólk; það er athygl-
isvert að langflestar myndir bók-
arinnar eru af steinum í einkaeign
og aðeins af fáum úr opinberum
söfnum. Þannig hafa þessir
steinasafnendur veitt okkur hin-
um hlutdeild í því sem þeir hafa
eignað sér. En eru það ekki sjálf-
sögð örlög flestra einkasafna að
verða opinber eign þegar safn-
andans nýtur ekki lengur við? Sú
mun vera reynslan erlendis, ella
blasir glötun við ávöxtun góðs
starfs. Náttúruminjar eru í eðli
sínu almannaeign, og útgáfa ís-
lenskra steina er viðleitni í þá átt
að færa íslenska náttúru nær ís-
lenskum almenningi.
Hjalti Kristgeirsson
Gmndvallarrit
Dr. Ingimar Jónsson:
Alfræðiorðabók um skák A-Ö.
Iðunn 1988.
Oft hefur mér orðið hugsað til
þess hve gott væri ef til væri bók
á íslensku sem hefði að geyma á
einum stað þær upplýsingar um
skák sem ég þarf að brúka hverju
sinni. Ég sé mig í anda, upp fyrir
haus í allskonar ritum til að afla
mér upplýsinga um þetta og hitt,
persónulega eða sem dálkahöf-
undur. Nú hefurdr. Ingimar Jóns-
son, fyrrverandi forseti Skáks-
ambands íslands, breytt þessari
aðstöðu minni og annarra skáká-
hugamanna.
Verkið í heild er tímamótaverk
í íslenskri skáksögu og eins og
höfundur segir í formála, löngu
tímabært miðað við þann mikla
áhuga sem í landinu er. í bókinni
er síðan að finna mikinn fjölda
upplýsinga um skák almennt sem
nýtast bæði lærðum og hinum
sem styttra eru komnir. Fjöldinn
LÁRUS
JÓHANNESSON
SKRIFAR
allur af skákmönnum er kynntur
og þótt maður sakni kannski
nokkurra nafna er það rétt sem
höfundur segir í formála að ein-
hversstaðar verði mörkin að
liggja. Heit á öllum byrjunum og
margra afbrigða er getið sem og
uppruna þeirra og er þar mikill
fróðleikur. Úrslit heimsmeistara
og áskorendaeinvígja, milli-
svæðamóta og margra annarra
viðburða sögunnar eru öll til
staðar. Þarna er líka getið frægra
skáka og skákdæma og er það
skemmtilegt aflestrar. Fyrir þá
sem stutt eru komnir kemur bók-
in líka að notum, til dæmis eru ölli
grundvallaratriði sem patt, mát
o.s.frv. skýrð.
Eftir að hafa lesið bókina er
það því skoðun mín að hún eigi
erindi til allra þeirra sem fylgjast
með skák burt séð frá styrkleika.
Og mér segir svo hugur að hún
eigi eftir að verða grundvallarrit íl
flestra eigu.
Lárus Jóhanncsson
Dr. Ingimar Jónsson
4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN