Þjóðviljinn - 05.04.1989, Blaðsíða 9

Skógur og skógrækt
á íslandi
yfirlit eftir Sigurð Blöndal
JARKENNSLA
Efni greinarinnar tengist útvarpsþáttum Fjarkennslunefnd •
ar um líffræði sem fluttir eru vikulega (mánudögum kl.
21.30) á RÚV/Ftás 1.
Örstutt
Náttúrlegur
skógur
í augum útlendinga er ísland
skóglaust land. Hér eru engir
náttúrlegir barrskógar, né hávax-
in lauftré. Það sem við íslending-
ar köllum skóg, er í augum út-
lendinga frá skógalöndum lág-
vaxið og kræklótt kjarr með ör-
fáum undantekningum.
Er þá eðlilegt, að ísland sé svo
nakið land, sem raun ber vitni?
Fullyrða má, að svo sé ekki.
Björk er trjátegundin, sem
myndar kjarr og skóg á íslandi.
Þrjár aðrar trjátegundir finnast
dreifðar innan um birkið: Reyni-
viður kemur fyrir sem dreifð ein-
stök tré víða um landið og getur
orðið 8-10 m hár, þegar best
lætur. Gulvíðir myndar víða all-
stóra fláka sem lágvaxið kjarr, en
finnst einnig sem dreifðir einstak-
lingar innan um birkið og getur
orðið 6 - 7 m hár við bestu vaxtar-
skilyrði. Blæösp finnst á örfáum
stöðum, einkum á Austurlandi, í
birkiskógi og -kjarri. Hún hefir
náð 7 m hæð, en getur vafalaust
orðið talsvert hærri.
Öruggt má telja, að birki-
skógur og -kjarr sé það, sem í
grasafræðinni er nefnt “há-
marksgróður“ á þurrlendi upp í 3
- 400 m hæð yfir sjávarmáli. Með
þessu er átt við, að þegar náttúr-
legur gróður hefir náð jafnvægi
við ríkjandi loftslag, er birkið sú
planta, sem drottnar í gróður-
samfélaginu. Þá er forsendan sú,
að engin áhrif séu af búsetu
mannsins og húsdýra hans, sem
flest eru beitardýr. Þetta hvort
tveggja breytir mjög mikið sam-
setningu gróðurlendisins: Þegar
maðurinn heggur skóginn,
breytist gróðurlendið þannig, að
hlutfall grastegunda eykst mjög
mikið og grös eru einmitt mikil-
vægustu fóðurjurtir margra
beitardýra, t.d. nautgripa,
sauðfjár og hrossa, sem eru ein-
mitt þýðingarmestu húsdýr á ís-
landi.
Það er nokkuð víst, að hin
margfræga setning Ara fróða í ís-
lendingabók: „í þann tíð var
landið viði vaxið milli fjalls og
fjöru“, sé góð lýsing á ásýnd ís-
lands, eins og hún blasti við land-
námsmönnum. Fyrir landnám
voru hér engir menn til að höggva
skóginn, né beitardýr til þess að
hindra endurnýjun hans.
Víðátta biricilendisins væri
Sigurður var við skógræktamám
í Noregi 1946-52 og varð skóg-
fræðikandídat frá Landbúnað-
arháskóla Noregs. Hann starfaði
að ýmsum verkefnum hjá Skóg-
rækt ríkisins 1952-55, aðallega á
Hallormsstað. Skógarvörður á
Austurlandi 1955-77, skógrækt-
arstjóri frá 1977.
sennilega fjórðungur til þriðjung-
ur af flatarmáli íslands, ef gróð-
urfarið væri í loftslagsjafnvægi.
Náttúrleg endumýjun birki-
skógarins fer fram með tvennum
hætti: (1) Með teinungum, sem
vaxa upp af rótarhálsi trésins og
(2) með fræi. í náttúrlegum skógi
gerist það að langmestu leyti með
rótarhálsteinungum, því að birki-
fræ á mjög erfitt með að skjóta
rótum í birkiskógarbotni, þar
sem engin beit er. Birkifræið nær
að skjóta rótum í landi, sem er
hulið gisnum gróðri eða engum.
Skógvernd
og skógrækt
1 lögum um skógrækt, sem
fyrst vora sett árið 1907 var Skóg-
rækt ríkisins stofnsett. Lögin hafa
verið endurtkoðuð nokkram
sinnum og í þeim, sem nú gilda,
er þessari ríkisstofnun ætlað eftir-
farandi hlutverk: að vernda skóg
og skógarleifar, sem fyrir era í
landinu, að rækta nýjan skóg, þar
sem henta þykir, að leiðbeina um
meðferð skógar og hvaðeina, er
að skógrækt lýtur.
Hér á eftir verður einkum rætt
um ræktunina.
Skógur er ræktaður hér á landi
með íslensku birki og innfluttum
trjátegundum. í ræktuninni era
nær eingöngu notaðar plöntur,
sem fyrst era aldar upp í gróðrar-
stöðvum - einkanlega af fræi - og
síðan gróðursettar í landið, sem á
að græða skógi.
Innflutningur
trjátegunda
Um síðustu aldamót hófu
nokkrir Danir tilraunir í skóg-
rækt á íslandi með innfluttum
trjátegundum. í mörgum Evr-
ópulöndum - m.a. Danmörku -
hafði slíkt verið reynt lengi og
víða með góðum árangri. Hér
virtist þetta sérlega freistandi,
þar eð í landinu var aðeins ein
tegund, sem myndaði samfellda
skóga. Þessar tilraunir stóðu í
rúman áratug, en var þá hætt,
vegna þess að þær þóttu ekki bera
nógu góðan árangur. Samt er það
nú svo, að núna standa einstök
tré og litlar þyrpingar sem fögur
minnismerki um þessa viðleitni
hugsjónamanna og era mikils-
verðar fyrir þá, sem fást við skóg-
rækt nú.
Þessi stefna var svo tekin upp
aftur á fjórða áratug aldarinnar,
eftir að Hákon Bjarnason varð
skógræktarstjóri.
Síðar var mönnum svo ljóst, að
íslenskt gróðurríki, sem hefír
innan sinna vébanda ákaflega
fáar tegundir, gefur ranga mynd
af gróðurskilyrðum. Hér geta
miklu fleiri tegundir vaxið en
þær, sem gátu borist til landsins
af sjálfsdáðum. Auk þess hafði
um helmingur þeirra lifað af síð-
ustu ísöld.
Eftir síðustu heimsstyrjöld
hófst þessi innflutningur svo af
miklum krafti og stendur enn.
Skógrækt ríkisins hefir flutt inn
og reynt yfir 100 tegundir trjáa
frá meira en 1000 stöðum víðs
vegar á jörðinni. Um 10 þeirra
eru nú ræktaðar í nokkrum mæli
og 5 mynda stofninn í skógrækt á
íslandi í dag:
Lerki frá Rússlandi og Síberíu.
Sitkagreni og skyldar tegundir
frá Alaska.
Stafafura frá Alaska.
Alaskaösp frá Alaska.
Blágreni úr Klettafjöllum
Norður-Ameríku.
A.m.k. 8 tegundir hafa þegar
numið hér land. í því felst, að þær
bera þroskað fræ, sem nær að
spíra í villtri náttúra og vaxa upp
sem sjálfstæður einstaklingur af
sjálfsdáðum. Þetta er ákaflega
þýðingarmikið atriði, því að það
sannar þá kenningu, sem áðan
var á minnst, að miklu fleiri trjá-
tegundir geta vaxið hér af sjálfs-
dáðum en fyrir era, ef þeim er
hjálpað til að komast yfir hafið.
Þær vaxa líka sums staðar
miklu betur en við mátti búast
fyrirfram og sumar sýna ótrúlegt
þolsvið í mismunandi umhverfi,
bæði að því er varðar loftslag og
jarðveg.
Vissulega höfum við orðið að
þola vonbrigði með sumar þessar
innfluttu trjátegundir, sem mikl-
ar vonir vora bundnar við. Eink-
um hafa meindýraplágur reynst
þungar í skauti. Norska skógar-
furan er gleggsta dæmið um það.
Hún var mikið ræktuð hér um 10
ára skeið, en við urðum að hætta
því vegna skorkvikindis, sem
drap hana að mestu leyti.
Enn herja slíkar plágur hér við
og við, en það er sígild saga, þar
sem tré era flutt inn af fjörrum
löndum. Á íslandi era loftslags-
skilyrði á margan hátt lakari en
víðast hvar í skógalöndum, sem
gerir trén veikari fyrir en ella, og
auk þess eru hér færri tegundir
meindýra en á meginlöndunum,
sem þýðir, að þau innfluttu
meindýr, sem við berjumst við,
eiga fáa náttúrlega óvini.
Meginreglan, sem notuð er við
að velja tegundir og kvæmi af
þeim til innflutnings, er sú, að
sækja fræ eða græðlinga til
svæða, þar sem lengd vaxtartíma
og sumarhiti er líkt því, sem hér
er. Virðist þetta eiga sérstaklega
við fyrra atriðið. Þannig sýnir það
sig, að lerki frá Rússlandi og Sí-
beríu, sem hér dafnar ágætlega,
hefir þróast við mun hærri sumar-
hita en hér getur orðið, en lengd
vaxtartímans er víða svipuð.
Hvers konar
skógur?
Skógur er ræktaður í mismun-
andi tilgangi og eftir því eru hon-
um gefin mismunandi heiti:
Verndarskógur
Nytjaskógur
Útivistarskógur
Skjólbelti
Auðvitað skarast þetta meira
og minna. Þannig er allur skógur
verndarskógur í þeim skilningi,
að hann er besta vernd jarðvegs
fyrir vatns- og vindrofi. Allur
skógur er einnig vemd fyrir þann
undirgróður, sem er hluti af
vistkerfinu á hverjum stað.
Nefna má það dæmi, að ýmsar
jurtir vaxa aðeins í skógi, sem
samsettur er af ákveðnum trjá-
tegundum. Ef skógurinn hverfur,
hverfa þessar tegundir líka. Af
því að skógurinn er efsta hæðin í
margbrotnu vistkerfi, ræður
hann svo miklu um þýðingar-
mikla vaxtarþætti eins og skjól,
loft- og jarðvegsraka, samsetn-
ingu jarðvegs, ljósmagn.
Þannig skapar allur skógur
skjól, bæði utan skógar að vissu
marki og alltaf innan hans.
Hins vegar er ekki allur skógur
nytjaskógur. Með þessu hugtaki
er átt við skóg, sem framleiðir
efnahagsleg verðmæti. Til þess
eru sumar trjátegundir betri en
aðrar. Ákveðnar kröfur era gerð-
ar um vöxt og vaxtarform, eftir
því hvaða afurðir á að fá úr skóg-
inum. Þannig eru t.d. þær 5 trjá-
tegundir, sem nefndar vora fyrr í
þessari grein og nú er mest rækt-
að af hérlendis, heppilegastar í
ræktun nytjaskógar.
Um útivistarskóg gegnir öðra
máli. í slíkum skógi eru litlar
kröfur gerðar um vöxt og vaxtar-
form trjánna. Skógur, sem er
ekki nema 4-5 m hár, getur verið
ágætur útivistarskógur og trén
mega alveg eins vera bogin eða
kræklótt eins og með þráðbeinan
bol. Fjölbreytni í tegundum er
þýðingarmikið atriði í útivistar-
skógi. Þangað sækja menn skjól,
kyrrð, angan, litskrúð og ein-
hverja stemningu, sem allt þetta
felur í sér. Óhætt er að fullyrða,
að víðast hvar á íslandi, þar sem
fólk býr, sé hægt að rækta skóg,
sem hefir gildi fyrir útivist. Sama
verður ekki sagt um nytjaskóg.
Aðeins lftill hluti landsins býður
slík vaxtarskilyrði, að ræktun
hans sé fýsileg.
Skjólbelti er svo enn ein teg-
und skógræktar, sem hefir sérs-
taka þýðingu í landbúnaði fyrir
grasræict, akuryrkju, garðrækt og
fyrir húsdýrin. Ræktun skjólbelta
er síðasta stig ræktunarbyitingar-
innar í íslenskum landbúnaði,
sem enn er að mestu eftir að
hrinda í framkvæmd.
Ræktunar-
aðiljar
Skógrækt ríkisins er lögum
samkvæmt ætlað að hafa yfir-
stjórn skógræktarmála, svo sem
tíðkast í flestum löndum. Á veg-
um þeirrar stofnunar hefir hingað
til verið efnt til allvíðtækrar skóg-
ræktar á nokkram stöðum á
landinu og nokkur af kunnustu
birkiskóglendum landsins eru í
eigu eða umsjá hennar.
Skógræktarfélög landsins eru
yfir 40 talsins og mynda lands-
sambandið Skógræktarfélag ís-
lands. Til samans era þau stærsti
skógræktaraðilji landsins og
njóta sum þeirra veralegs stuðn-
ings sveitarfélaga, sem hafa falið
þeim skógræktarstarfið innan
sinna vébanda. Skógræktarfélag
Reykjavíkur og Eyfirðinga eru
langstærstu dæmin um þetta.
Meginmarkmið skógræktarfélag-
anna er ræktun útivistarskóga.
Hafin er nú nokkur skógrækt á
bújörðum bænda með styrk frá
ríkinu og undir yfirstjórn Skóg-
ræktar ríkisins. Þetta er eingöngu
nytjaskógrækt.
Margir einstaklingar stunda
skógrækt sér til hugarhægðar,
einkum við sumarbústaði. Marg-
ir þeirra ná undraverðum árangri
og óvæntum, oft við skilyrði, sem
virðast ör.dverð.
Nokkrir einstaklingar hafa lagt
út í umfangsmikla skógrækt fyrir
hugsjónina eina að fegra land
sitt. Má sjá hjá þeim sumum
glæsilegan árangur.
Loks er þess að geta, að nokk-
ur fyrirtæki hafa byrjað skógrækt
á landi, sem er ætlað starfsfólki
þeirra til útivistar.
Nokkur heimildarrit:
Ársril Skógrœktarfélags Islands.
Meginheimild. Hefir komið út síðan
1932.
Skógarmál. Afmælisrit tileinkað Há-
koni Bjarnasyni skógræktarstjóra
sjötugum. Safn ritgerða um skóga og
skógrækt.
Fjarkennslunefnd er nefnd sem
skipuð er af menntamálaráðuneyti til
að vinna að eflingu fjarkennslu hér á
landi. Framkvæmdastjóri Fjar-
kennslunefndar er dr. Sigrún Stef-
ánsdóttir, vs. 693000.
Umsjón með gerð útvarpsþátta fjar-
kennslunefndar annast Steinunn
Helga Lárusdóttir.
Umsjón með birtingu greina og efnis í
tengslum við útvarpsþætti Fjar-
kennslunefndar annast Jón Erlends-
son, forstöðumaður upplýsingaþjón-
’ ustu Háskólans, vs. 629920-21.
Miðvikudagur 5. apríl 1989 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9