Þjóðviljinn - 19.04.1989, Blaðsíða 7

MENNING
Minnið gegn grímmdinni Heildarsafn Tómasar
Isabella Leitncr. Hvað gerðist í gær?
Minningar frá Auschwitz.
Guðrún Bachman þýddi.
Alþýðuleikhúsið.
Alþýðuleikhúsið hefur sett
upp ágæta sýningu á einleik sem
byggður er á endurminningum
ungverskrar gyðingakonu, sem
var flutt árið 1944 í Ásvitsbúðir
nasista ásamt móður sinni,
bróður og fimm systrum. Isabella
Leitner komst lífs af úr þeim vítis-
eldi og komst til Bandaríkjanna í
stríðslok. í formála bókar sem
sannar. Síðar kom að því að
menn vissu að þær voru sannar en
vildu ekki leiða að þeim hugann,
af því að þeim fannst það óþægi-
legt, það truflaði þá í því að vera
til. Svipað á við um mörg önnur
ótíðindi og grimmdarverk í
heiminum.
Það eru til ítarlegri og skelfi-
legri frásagnir af helför gyðinga
og öðrum ódæðum frá tíma seinni
heimsstyrjaldar en bessi ein-
leikur Isabellu Leitner. Grimm -
ari, nákvæmari - eða þá
Guðlaug María Bjarnadóttir í hlutverki Isabellu í Hvað gerðist í gær?
Alþýðuleikhúsið gefur út með
texta endurminninganna segir,
að í fyrstu hafi blaðamenn elt Isa-
bellu og systur hennar tvær, sem
einnig björguðust, á röndum. En
fólki hafi ekki líkað það sem þær
höfðu að segja: „Það var svo sárs-
aukafullt að tala og það trúði því
enginn. Þess vegna hættum við
því“.
Endurminningarnar eru til
orðnar ekki síst sem andsvar við
þessari áráttu sem einna sterkust
er í öllum samfélögum: afneitun-
inni. Fyrst trúðu menn ekki sög-
um um útrýmingarbúðir af því
þær gátu ekki og máttu ekki vera
heimspekilegri ef svo mætti að
orði kveða, verk þar sem komið
er inn á guðfræðilega gátu hins
illa, fjallað um „lágkúru illskunn-
ar“ og þar fram eftir götum.
Minningabrot Isabellu Leitner
eru einhvernveginn hljóðlátari,
stilltari, og skal þó enginn halda
því fram að þau séu ekki áleitinn
texti. Reyndar er það svo, að í
sýningu Alþýðuleikhússins er
sleppt ýmsu sem færir lesanda
bókarinnar nær grimmd lífsbar-
áttunnar í fangabúðum, setur
hann betur inn í það hvernig
menn dóu eða lifðu af í helvíti.
Sýningin leggur þeim mun meira
upp úr þema sem vissulega er
sterkt og merkilegt í bókinni:
þetta er sálmur um fjölskyldu
sem hvarf en bjargaðist þó, um
móðurina sem aldrei gaf upp á
bátinn von um mannlega reisn og
góðvild (það gerði Anna Frank
ekki heldur), tregaslagur um þau
systkini sem dóu. Fallegur texti
einatt, stundum ljóðrænn og þó
án tilgerðar, hreinn og beinn,
„mennskt skjal“ sem við berum
virðingu fyrir.
Ég gat þess áðan að Isabella
Leitner hefði skrifað í trássi við
„afneitunina". Sjálf talar hún
meir um þá nauðsyn að MUNA.
Sú brýning vakir í öllum textan-
um, allt frá skilaboðunum frá
móður hennar og bróður, sem
bæði fórust: Þið verðið að lifa af.
Til að segja frá, ekki til að hefna,
heldur til að hjálpa framtíðinni:
þetta má ekki endurtaka sig.
Hægur vandi að segja, að einmitt
þetta sé margþvælt þenta. En bíð-
um við: í fyrsta lagi hlýtur það að
vera ofarlega í huga öllum þeim
sem af lifðu útrýmingarbúðir-og
í öðru lagi verður það ekki þreytt
í meðförum Isabellu Leitner.
Meðal annars vegna þess, með
hve skýrum og látlausum hætti
hún kemur á framfæri því sem
hugur einn veit á landamærum
lífs og dauða. Annarsvegar þeirri
freistingu að láta undan, binda
enda á þjáninguna („Það er ekki
allsstaðar sem dauðinn er jafn
auðfenginn og í Auschwitz,“
segir hún). Hinsvegar þeim styrk
sem mannleg samheldni er og í
þessu dæmi samheldni systra:
skyldi það ekki tvöfalda lífsþrótt-
inn að aðrir ætlast til þess að þú
haldir lífi?
Þýðing Guðrúnar Bachman er
læsileg og áheyrileg, margt er í
henni vel gert og skynsamlega.
____________________________ÁB
Hamingja utan seilingar
Fyrsta hefti Tímarits Máls og
menningar kom út fyrir nokkru,
að vanda svo efnismikið að það
tekur tímana tvo að lesa það. Það
hefst á nýjum þýðingum Helga
Hálfdanarsonar á Ijóðum eftir
William Shakespeare; viðtöl eru
við ljóðskáldið Hannes Sigfússon
og franska rithöfundinn Pascal
Quignard, grein um Jóhann Sig-
urjónsson og saga eftir hann á
dönsku, og Ijóð eftir átta íslensk
skáld. Þar á meðal er yndislegt
ljóð eftir ísak Harðarson sem ég
tek mér bessaleyfi og birti í heilu
lagi:
Konan sem skúrar stjörnu-
turninn
undir miðnœtti á föstudags-
kvöldum
laumast alltaf í stóra kíkinn
þegar vísindamennirnir
skreppa í kaffi
og rýnir í djúpin eftir
stjörnunum
sem skinu skœrast þegar hún
var enn Ijóshærð
og grönn
Og konan sem skúrar stjörnu-
turninn -
hún horfir
og starir
og glápir
og blínir
en aldrei sér hún Errol Flynn
bregða fyrir
eitt augnablik - hvað þá Bogart
eða Clark Gable
En konan sem skúrar stjörnu-
turninn
kiknar samt alltaf í hnjá-
liðunum
föstudagskvöld eftir föstudags-
kvöld
því alltaf skal hann hanga
þarna
og fara um hana öllum þessum
síblikkandi augum
þessi ungi, myndarlegi,
óskammfeilni
alheimur
Sérstaka athygli vekur prós-
askáldskapurinn í þessu hefti, því
auk sögu Jóhanns Sigurjónssonar
eru fjórar smásögur í heftinu og
einn kafli úr skáldsögu.
Smásögurnar eru tvær út-
lendar, tvær innlendar, og fjalla
hver á sinn hátt um leit - leit að
betra lífi, réttum lífsförunaut,
leiðinni út. Karl Hrollaugsson
sjóari í Flýja land eftir Einar
Kárason, ætlar að endurheimta
hamingjuna. Lífið hefur ekki ver-
ið mjúkhent við hann utan einu
sinni þegar öxull brotnaði í sigl-
ingu skammt undan Færeyjum og
hann dvaldi um tíma hjá fjöl-
skyldu póstmeistarans í Klakks-
vík:
„Ég héltþetta vœri bull úr barn-
atíma ríkissjónvarpsins, allar
hamingjusömu fjölskyldurnar og
eindrœgni og brœðraþel og vina-
bönd og svona helvítis kjaftœði,
en þarna var það, hjá honum
Tróndi í Klakksvík."
Sjö árum síðar verður hann
fyrir sárri niðurlægingu og ákveð-
ur að yfirgefa ísland fyrir fullt og
allt og snúa aftur til vinar síns
Tróndar. En tíminn hefur liðið,
fortíðin er ekki mynd á vegg sem
bíður þess að maður snúi til henn-
ar aftur. Og hugsunin um sauðinn
Magnús sem slátrað var á kær-
leiksheimilinu forðum verður
líka óþægilega áleitin. Þetta er
sterk saga með margföldum
botni, tvennir tímar listilega flét-
taðir saman.
Járnsmiðurinn Jacob í Harpa
Harpa Sól eftir Ólaf Gunnarsson
villist, en þegar hann finnur loks-
ins rétta leið er hún ekki lengur
rétt. Qfwfq í Litleysinu eftir Italo
Calvino, ítalska höfundinn sem
er ein skærasta stjarnan á himni
evrópskra bókmennta um þessar
mundir, leitar að elskunni sinni
meðan jörðin hlýtur fegurð sína.
Hann finnur hana of seint og
kemst að því að fegurðin er lítils
Almenna bókafélagið hefur
gefið út heildarsafn ljóða Tómas-
ar Guðmundssonar í stórri og
glæsilegri bók. Við útgáfuna var
farið eftir útgáfunni frá 1981, en
þar voru ljóðin prentuð eins og
skáldið óskaði að ganga endan-
lega frá þeim. Framan við safnið
er formáli Kristjáns Karlssonar
bókmenntafræðings og skálds.
Torfi Jónsson hannaði bókina en
prentverk annaðist Prentsmiðjan
Oddi.
Gunnar Kvaran
Gísli Magnússon
Selló og píanó
Á síðustu háskólatónleikum
vetrarins í dag kl. 12.30 munu
Gunnar Kvaran sellóleikari og
Gísli Magnússon píanóleikari
flytja Sónötu í A-dúr op. 69 fyrir
selló og píanó eftir Ludwig van
Beethoven. Hljóðfæraleikarana
þarf vart að kynna, svo gifturíkan
feril eiga þeir að baki. Tónleik-
arnir eru öllum opnir.
Greifafrúin (Ólöf Kolbrún Harðardóttir) reynir að sefa greifann (Kristin
Sigmundsson). Fígaró og Súsanna horfa á (Sigrún Hjálmtýsdóttir og
John Speight).
Óperan út á land
Einar Kárason
virði ef lífsförunauturinn nýtur
hennar ekki með manni. Hvort
þeirra lokast inni, hún í litleysinu
eða hann í ástleysinu?
Hnúturinn óleysanlegi eftir
spönsku skáldkonuna Rósu
Chacel kallast á við sögu Einars
Kárasonar þó að í fljótu bragði
virðist þær eins ólíkar og verða
má. Önnur um groddaralegan ís-
lenskan sjóara, hin um elskendur
á suðlægum slóðum. En elskend-
urnir hafa líka orðið fyrir sárri
niðurlægingu. Þau hafa orðið að
viðurkenna að fólkið hafði rétt
fyrir sér þegar það sagði að ástin
væri fásinna án matar og peninga.
Þau gera sömu uppgötvun og
Eyvindur og Halla og leita sömu
útgönguleiðar: að farga sér. Því
hvers virði er lífið ef þau eyða því
í að „drepa niður hvort annað í
stigvaxandi fjandskap" uns yfir
lýkur?
Áður en þau fleygja sér í ána
hnýta þau sig saman með snæri,
og lýsingin á leið þeirra niður ána
í þessum nauðungarfaðmlögum
er óhugnanleg - og þó heillandi
lestur.
Ritstjóri Tímarits Máls og
menningar er Guðmundur Andri
Thorsson.
SA
íslenska óperan sýndi Brúð-
kaup Fígarós á Höfn í Hornafirði
í gærkvöldi og 2. maí verður hún
sýnd á ísafirði. Ferðirnar eru í
samvinnu við sveitar- og bæjarfé-
lögin sem taka þátt í ferða -
kostnaði. Samvinnan er einnig á
listræna sviðinu því öll kórhlut-
verk í uppfærslunni eru sungin af
heimamönnum.
Rannveig Fríða Bragadóttir er
nýr Kerúbínó í Brúðkaupi Fígar-
ós. Þær Hrafnhildur Guðmunds-
dóttir munu skiptast á um að
syngja hlutverkið.
Málþing um
Á laugardaginn kl. 13.00 hefst
málþing íslenskrar málnefndar
undir heitinu íslcnskt mál og
menning á öld gervitungla í Ársal
Hótels Sögu. Með þinginu minn-
ist málnefndin 25 ára afmælis síns
og vill um leið leggja lið málrækt-
arátaki menntamálaráðuneytis-
ins.
Frummælendur verða tíu: Ág-
úst Guðmundsson og Kristín Jó-
hannesdóttir tala um íslenska
kvikmyndagerð, Gústav Arnar,
Sveinn Einarsson, Jón Óttar
Ragnarsson, Kjartan Gunnars-
son og Markús Örn Antonsson
ræða um íslenskt sjónvarp,
menningu og gervitunglatækni,
og Helgi Skúli Kjartansson, Thor
Vilhjálmsson og Höskuldur Þrá-
insson ræða um framtíð íslenskr-
ar tungu.
Steinn yfir steini
Jón Hallur Stefánsson gaf ný-
lega út ljóðabókina Steinn yfir
stcini. Hún er 32 bls. og geymir
níu ljóðaflokka. Þetta er önnur
bók höfundar, sú fyrri kom út
1987 og hét Auk þess legg ég til að
höfuð mitt verði lagt í bleyti. Jón
Hallur hefur verið við nám í ffló-
lógíu á Spáni og lauk meistara -
prófi í greininni þar. Hann hefur
birt ljóð í tímaritum.
Hippolýtos á Hellashátíð
Leiklistarnemar sýna atriði úr
leikritinu Hippolýtosi eftir Evrip-
ídes á árshátíð Grikklandsvinafé-
lagsins Hellas á laugardagskvöld-
ið í Risinu, Hverfisgötu 105.
Eyvindur Erlendsson leikstýrir.
Einnig spjallar Thor Vilhjálms-
son við gesti. Áhugamenn eru
beðnir að hafa samband við
Kristján Árnason (sími 21749)
sem fyrst.
Miðvikudagur 19. apríl 1989 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7