Þjóðviljinn - 01.08.1989, Blaðsíða 4

þJÓÐVILJINN
Málgagn sósíalisma, þjóðfrelsis og verkalýðshreyfingar
Sjálfstjóm
Eystrasaltslanda
í fyrri viku gerðust þau merkilegu tíðindi í Moskvu að
Æðsta ráðið lagði blessun sína yfir einhverjar þær róttæk-
ustu breytingar sem á dagskrá eru í Sovétríkjum Gorbat-
sjovs. Æðsta ráðið samþykkti með miklum meirihluta álykt-
anirþar sem Eystrasaltslýðveldunum Eistlandi, Lettlandi og
Litháen, sem voru sjálfstæð þjóðríki á árunum milli
heimsstyrjaldanna, er heimilað að taka í sínar hendur stjórn
efnahagsmála. Að vísu hefur formlegri lagasetningu um
efnahagslegt sjálfræði lýðveldanna verið frestað fram á
haustið, en viljayfirlýsing Æðsta ráðsins í þessu efni greiðir
vafalaust mjög fyrir því að þau mál komist í höfn.
Eistlendingar, Lettar og Litháar urðu öðrum þjóðum Sov-
étríkjanna fyrri til að átta sig á þeim möguleikum sem um-
bótastefna Gorbatsjovs bauð upp á. Ber margt til þess -
bæði staðgóð menntun, fjölbreyttari pólitísk reynsla en aðr-
ar þjóðir hafa og tengsli við Finnland og önnur Norðurlönd,
sem um margt hafa verið óskmynd Eystrasaltsþjóða um
það, hvernig þær vildu helst ráða málum sínum. Einnig má
hér við bæta að mjög brýn mál brenna á Eystrasaltsþjóðum,
einkum Eistum og Lettum: hin miklafjölgun rússneskumæl-
andi fólks í löndunum, sem svo er tengt tillitslausri fjárfest-
ingu í iðnaði sem í senn er mengunarvaldur og vinnuafls-
frekur og ýtir því undir áframhaldandi aðflutning fólks, með-
an heimamönnum fækkar hlutfallslega.
Eystrasaltsþjóðir hafa notað glasnost, málfrelsið, til að
taka upp þjóðernamálin af hreinskiptni sem löngu var tíma-
bær og til að tryggja tungum sínum betri stöðu. Og þær hafa
tekið upp hugmyndir perestrojkunnar um efnahagslegt sjálf-
stæði og sjálfsábyrgð fyrirtækja og heilla héraða til að berj-
ast fyrir því sem nú er að verða: að stjórn efnahagsmála
komi heim.
Þetta er merkileg og jákvæð þróun - ekki aðeins vegna
þess að Eystrasaltsþjóðir voru beittar mikilli hörku þegar
þær voru innlimaðar í Sovétríkin með stalínskum aðferðum:
fjöldahandtökum, nauðungarflutningum til Síbiríu og þar
fram eftir götum. Þessi þróun sýnist ganga þvert á við það
sem er að gerast í Vestur-Evrópu: þar mundi margt sem
Eystrasaltsþjóðir berjast nú fyrir vera talin úrelt þjóðernis-
hyggja, gott ef ekki einangrunarstefna. Eystrasaltsþjóðirnar
láta sér ekki nægja að nota málfrelsið til að sækja fram á
menningarsviði -en nú upp á síðkastið heyrast raddir í þá
veru að tunga og menning fari að verða eina verkefni þjóð-
ríkja í álfunni vestanverðri. Eystrasaltsþjóðirnar leggja ein-
mitt höfuðáherslu á að ráða sínum efnahagsmálum sjálfar-
vegna þess ekki síst að vald yfir þeim ræður úrslitum um
framtíð þeirra sem þjóða og möguleika á að breytast ekki í
minnihluta í eigin landi. Sjálfræði í efnahagsmálum þýðir
nefnilega að ekki verða stofnuð önnur fyrirtæki en þau sem
náttúra landanna þolir, ekki önnurfyrirtæki en þau sem kalla
ekki á feiknalegs aðstreymi vinnuafls sem mælt er á stór-
þjóðartungu og mun seint læra tungu smáþjóðar, hve dýr-
mæt og merkileg sem hún er annars heimamönnum sjálf-
um.
Þau réttindi sem Eystrasaltsþjóðirnar eru nú að öðlast
hafa vafalaust mikið gildi sem fordæmi fyrir margar aðrar
þjóðir í Sovétríkjunum. Eins og menn vita af fréttum er margt
eldfimt í sambýlismálum einstakra þjóða í því risavaxna ríki:
þar finna menn ýmsan þann háska sem erfiðastur gæti
reynst Gorbatsjov og umbótastefnu hans. En takist sæmi-
lega að vinna úr þeim vanda þá geta Sovétríkin einmitt sem
margra þjóða ríki orðið vettvangur merkilegrar tilraunastarf-
semi sem hefur gildi einnig fyrir aðra hluta heimsins.
KLIPPT OG SKORIÐ
Er álagning
í búðum of lág?
í síöasta hefti Þjóðlífs er
samantekt um verulegan sam-
drátt í verslun, sem stafar af rýrn-
un kaupmáttar fólks og minni
tekjum (minni yfirborgunum,
minni yfirvinnu ofl.). Þar er og
fróðlegt viðtal við Þröst Ólafs-
son, framkvæmdastjóra Kron,
um þessi mál.
Þar kemur m.a. fram það við-
horf sem algengt er hjá þeim sem
starfa við verslun: að álagning á
íslandi sé í rauninni alltof lítil.
Þröstur segir m.a.:
„Maður spyr sig að því hvort
hægt sé fyrir alvöru verslunar-
starfsemi að lifa við þá álagningu
og þau rekstrarskilyrði sem nú
eru“.
Sannast hér enn sem Karl
gamli Marx sagði: verund mótar
vitund. Því vitanlega er það svo,
að hinum almenna viðskiptavini
dettur aldrei í hug að hafa áhyggj-
ur út af því að álagning á vöru geti
verið of lág í íslenskum búðum.
Þvert á móti, honum finnst hún
alltof há, hann skilur ekki hvern-
ig á því stendur að það er eins og
ekkert geti í raun og veru verið
ódýrt á Islandi annað en útsöluföt
og bækur frá því í hitteðfyrra.
Smygl og
ekki smygl
Hitt er svo annað mál, að vafa-
laust er það rétt hjá Þresti að lífs-
skilyrði verslana eru mjög mis-
jöfn - og sá munur er ekki góð-
kynja. Hann talar um litlar sér-
verslanir sem fara allt öðru vísi út
úr tollheimtu og öðrum opinber-
um gjöldum en t.d. stórmarkað-
ir. Þröstur segir:
„Allt eftirlitskerfið með litlu
verslununum er bara allt annað
en hjá stórum verslunarkeðjum
þar sem upplýsingakerfið er mjög
fastmótað og enginn hefur hagn-
að af því að skjóta einhverju
undan. Hins vegar getur eigandi
tískuvörubúðar nánast bara farið
út til Glasgow eða London og
keypt fatnað í þrjár ferðatöskur
og komist í gegnum tollinn toll-
laust meðan við þurfum að láta
skoða okkar vörur og borga af
þeim tilskilin gjöld. Eigandinn tí-
undar þetta bara sem einka-
neyslu en fer svo með þetta í
verslunina sína og leggur þar á
vörurnar það sem honum sýnist
og enginn veit neitt um neitt“.
Þröstur fer hér ekki með nein
leyndarmál - en minnir á hluti
sem sjaldan eru í umfjöllun.
Vanmetin
atvinnugrein?
Höfuðáhersla er í þessu viðtali
lögð á það að verslunin sé van-
metin atvinnugrein og þá meinar
Þröstur Ólafsson þetta hér:
„Þó svo að menn séu alltaf að
tala um erfiðleika í sjávarútvegi
þá eru þeir engu minni í verslun-
inni. En verslunin hefur ekki haft
neina samúð hjá stjórnvöldum og
kannski ekki hjá þjóðinni heldur,
ég veit það ekki. Mönnum hefur
verið meira sama um adfrif versl-
unarinnar heldur en annarra at-
vinnuvega, en þarna eru miklu
fleiri atvinnutækifæri í húfi en í
öðrum atvinnugreinum. Þetta er
vanmetin atvinnugrein“.
Ritstjóri Þjóðlífs hnykkir svo á
leiðara með að bæta því við að
okkur komi öllum við vandi þess-
arar fjölmennustu atvinnugrein-
ar og sé það „sameiginlegt verk-
efni þjóðarinnar að leysa þennan
vanda“.
Offjárfesting,
heildsalar
Hvernig í ósköpunum eiga
menn að fara að því? Mönnum
þykir víst nóg um að vera sífellt
beðnir um að aðstoða fram-
leiðendur og framleiðslufyrirtæki
í nafni byggðastefnu og atvinnu-
öryggis þótt þeir séu ekki beðnir
um það líka að „greiða úr vanda
verslunarinnar". Ekki síst vegna
þess, að vandi verslunarinnar er
af mörgum þáttum snúinn, og eru
amk. sumir lítt hvetjandi til sam-
úðar. Einn er sá að menn hafa
fjárfest gífurlega mikið í verslun-
arhúsnæði, fjármagnskostnaður
af þeirri framkvæmdagleði gerir
vissulega stórt strik í afkomu-
reikning verslana. Annar er
tengdur milliliðum milliliðanna -
heildsölunum. En Þröstur Ólafs-
son hefur ýmislegt um þá að
segja. Hann rifjar það upp að ís-
lendingar kaupi inn öðruvísi en
útlendingar, spyrji meira um
vörumerki en vörutegund og
heldur svo áfram:
„íslendingar, og þá sérstaklega
börnin okkar, eru orðin óskap-
lega háð (vöru)merkjunum. f
verslunum hreyfast varla önnur
merki en þau sem hafa náð mikilli
auglýsingu. Það tekur því hrein-
lega ekki að vera með hitt. Þessar
vörur eru í rauninni komnar með
slíka einokunaraðstöðu að
heildsalinn ræður vöruverðinu en
ekki smásalinn. Enda er álagning
heildsölunnar orðin miklu hærri
en í smásölunni. Það er ákaflega
erfitt að eiga við þessa heildsala".
Þarna er bent á póst sem ekki
er oft milli tanna á mönnum:
hvað kostar okkur í vöruverði
það auglýsingastríð fyrir
heimskunn merki sem leiðir svo
til þess að smásalar eru háðir geð-
þótta umboðsmanna þeirra?
Heilmikið, segir Þröstur. En þá
er næst að spyrja: hvað ætla menn
að gera við því? Er vald heildsal-
anna náttúrulögmál? SÍS er líka
heildsali, segir Þröstur, ef menn
hefðu viljað tengja vonir við
þann aðila. Og Sambandið bætir
ekki úr skák, segir hann, vegna
þess að það er á kafi í offjárfest-
ingum.
Til of
mikils mælst
Það er vafalaust rétt hjá Þresti
Ólafssyni að verslunin nýtur ekki
mikillar samúðar hjá þjóðinni.
Margt ber til þess: meðal annars
sú söguleg hefð að kaupmaður-
inn var útlendur og menn voru
mjög á hans valdi. Einnig lifír í
okkur furðulengi rótgróin andúð
erfiðismanna á hvítflibbavinnu:
hvað á að vera að borga þessu liði
stórfé fyrir að rétta einn poka yfir
búðarborð? sögðu menn. En í
þriðja lagi - og það skiptir mestu
- er það vísast til of mikils mælst,
að almenningur hafi sérstakar
áhyggjur af velferð verslana.
Menn telja það víst ærið áhyggju-
efni að þurfa að hugsa um fiski-
stofna og afkomu útflutnings-
greina og bóndann í dalnum, þótt
verslunin bætist ekki við. Og þarf
það í sjálfu sér ekki að bera vitni
um „vanmat" á atvinnugrein, að
slíkt tilfinningasamband við hana
er ekki virkt. Blátt áfram af því
að menn vita það af reynslu að
hvar sem fólk kemur saman, þar
mun og verslað vera.
Þjóðviljinn
Síðumúla 6 • 108 Reykjavík
Sími 681333
Kvöldsími 681348
Útgefandi: Útgáfufélag Þjóðviljans.
Rltstjóri: Árni Bergmann.
Fréttastjóri: Lúðvík Geirsson.
Aðrlr blaöamenn: Dagur Þorleifsson, Elías Mar (pr.), Guðmundur
Rúnar Heiðarsson, Hildur Finnsdóttir (pr.), Jim Smart (Ijósm.),
Kristófer Svavarsson, ólafur Gíslason. Sigurður Á. Friðþjófsson
(umsjm. Nýs Helgarblaðs), Þorfinnur Ómarsson (íþr.), ÞrösturHar-
aldsson.
Framkvæmdastjóri: Hallur Páll Jónsson.
Skrifatofustjóri: Sigrún Gunnarsdóttir.
Skrifstofa: Guðrún Geirsdóttir, Kristín Pétursdóttir.
Auglýsingaatjóri: Olga Clausen.
Auglýslngar: Guðmunda Kristinsdóttir, Unnur
Ágústsdóttir.
Simavarsla: Sigríður Kristjánsdóttir, Þorgerður Sigurðardóttir.
Bilstjóri: Jóna Sigurdórsdóttir.
Húsmóöir: Erta Lárusdóttir
Útbreiðalu- og afgreiöslustjóri: Guðrún Gísladóttir.
Afgreiðsla: Bára Siguröardóttir, Halla Pálsdóttir, Hrefna
Magnúsdóttir.
Innhelmtumaður: Katrin Bárðardóttir.
Útkeyrsla, afgreiðsla, rltstjórn:
Síðumúla 6, Reykjavík, símar: 681333 & 681663.
Auglýsingar: Siðumúla 6, símar 681331 og 681310.
Umbrot og setning: Prentsmiðja Þjóðviljans hf.
Prentun: Blaðaprent hf.
Verð f lausasölu: 90 kr.
Nýtt Heigarblað: 140 kr.
Áskrlftarverð á mánuðl: 1000 kr.
4 SÍÐA — ÞJÓÐVIUIINN Þrlðjudagur 1. ágúst 1989