Þjóðviljinn - 14.11.1989, Blaðsíða 4

JMÓÐVILJINN Málgagn
sósíalisma, þjóðfrelsis og verkalýðshreyfingar
Umhverfis- eða
„viðgerða-
ráðuneyti"?
Skoöanir eru skiptar um verkefnalista væntanlegs um-
hverfisráöuneytis á íslandi. Óljóst er líka hvor verkefnin
verða umfangsmeiri hjá því í byrjun, forvarnarstarfiö sem á
að giröa fyrir umhverfisspjöll áður en þau gerast, eöa björg-
unaraögerðirnar vegna þeirra slysa sem þegar eru dunin
yfir.
Oddmund Graham, ráðuneytisstjóri umhverfisverndar-
ráðuneytis Norömanna, sagði frá því á ráöstefnu sem sam-
tökin Landvernd héldu á föstudaginn, aö meginhlutann af 17
ára starfstíma norska ráöuneytisins hefði með sanni mátt
kalla það „viðgerðaráðuneytið". Verkefnin hafa að mestum
hluta verið fólgin í björgunaraðgerðum. Aðeins allra síðustu
ár hefur Miljöværndepartementet í Noregi getað beitt sér að
fræðslu og forvörnum í þeim mæli sem æskilegast er. Þessi
ummæli norska ráðuneytisstjórans eru mjög athyglisverð
og styrkja þá skoðun að íslenska umhverfisráðuneytið eigi
frá upphafi að kappkosta áróður og fyrirbyggjandi aðgerðir.
Starfsemi Landgræðslu ríkisins og Skógræktar ríkisins
hefur að mestu leyti getað flokkast undir „viðgerðastarf-
semi“. Þessar stofnanir berjast við að græða þau sár sem
búseta mannsins í landinu hefur opnað. Hið sama er að
ségja um áhugamannafélög eins og Skógræktarfélag ís-
lands, Garðyrkjufélag íslands, Landvernd, Líf og land og
Sjálfboðaliðasamtök um náttúruvernd, svo nokkur séu
nefnd. Margt í starfi þeirra er knúið fram af illri nauðsyn,
viðbrögðum við óþolandi ástandi. Samviska félagsmanna
hefur verið aflvélin, en eldsneytið upplýsingarnar um það
sem betur mátti fara.
Viss hætta hefur verið í þessu fólgin fyrir umhverfisvernd-
arsamtök. Þau hafa neyðst til að standa í fylkingarbrjósti
þeirra sem benda á misfellur. Tíð gagnrýni þeirra, þótt rétt-
mæt sé, hefur því hljómað í eyrum margra sem sífellt nöldur
og neikvæði. Fjölmiðlar eiga hér nokkra sök, því í leit sinni að
velheppnuðum og háværum fréttaskotum koma þeiroftartil
skila neikvæðum atriðum en jákvæðum.
Á þessum ári hafa t.d. orðið viss jákvæð tímamót í um-
hverfisvernd á íslandi, þótt vafasamt sé að almenningur hafi
veitt því mikla eftirtekt. Samtökin Landvernd hafa undirgiftu-
ríkri forystu Þorleifs Einarssonar, jarðfræðings og prófess-
ors, úthlutað um 7 miljónum krónatil margvíslegra verkefna
um land allt. Fé þetta leggja neytendur til með kaupum
sínum á plastpokum í verslunum.
En hver á heiðurinn af því að vekja jarðarbúa til vitundar?
Hvaðan koma meginstraumar þeirrar vakningar sem hægt
og sígandi mótaði viðhorf ýmissa þjóðfélagshópa og stjórn-
ar nú framkomu og ákvarðanatöku helstu valdamanna
heims?
Þótt umhverfisráðuneyti hafi um mislangt skeið starfað í
langflestum ríkjum nema á íslandi erfrumkvæðisins ekki að
leita þangað. Ekki er heldur hægt að sæma marga
stjórnmálamenn sérstökum heiðursviðurkenningum fyrir
framsýni í þessum efnum. Staðreyndin er sú, að stórhuga
einstaklingar og einbeitt áhugamannasamtök kveiktu fyrstu
eldana. Sum þessara samtaka hafa náð slíkri stærð og
fótfestu í þjóðlöndunum að þau hafa bein áhrif á framvindu
mála.
Samtökin Landvernd minnast 20 ára afmælis síns um
þessar mundir. Nýr formaður þeirra, Auður Sveinsdóttir
landslagsarkitekt, minnti af því tilefni í fyrirleátri á föstudag-
inn á algeng viðhorf gagnvart umhverfisverndarfólki fyrir
tveim áratugum. Þá var það í túlkun margra fjölmiðla lítill
sérvitringahópur. En málstaðurinn var göfugur og réttur og
áhugafólkið vék ekki af leið. Landvernd hefur einbeitt sér að
uppbyggingarstarfi og fræðslu, t.d. með útgáfustarfsemi.
Þegar nú kemur til skjalanna umhverfisráðuneyti á íslandi er
mjög brýnt að líta til áhugamannasamtaka í umhverfismál-
um um fordæmi í fræðslu og umfjöllun og minnast frumherj-
anna í þessum efnum með viðeigandi hætti.
KLIPPT OG SKORIÐ
Hvað hrynur
með múrnum?
Þegar Berlínarmúrinn hrynur
og boðaðar eru frjálsar kosningar
í Austur-Þýskalandi, rétt eins og í
Ungverjalandi áður, þegar
kommúnistaflokkurinn í Póllandi
bíður mikinn ósigur í kosningum
og kyngir honum, þegar hlið-
stæður ríkisflokkur í Ungverja-
landi afsalar sér völdum og
breytir sér í sósíalistaflokk - hvað
er það sem hrynur? Stalínisminn
er hruninn, segir Alþýðublaðið í
leiðara á laugardaginn og má til
sanns vegar færa, því Stalín átti
manna mestan þátt í því að koma
upp því alræði eins flokks og
þeirri altæku miðstýringu
atvinnulífs sem nú er að syngja
sitt síðasta vers. Samt er þessi
skilgreining í þrengsta lagi, því
Stalín er farinn að verða eins og
hvert annað þægilegt skammar-
yrði í sögunni. Aðrar uppástung-
ur eru á þá leið að kommúnism-
inn sé hruninn, eða ríkiskom-
múnisminn eða ríkissósíalisminn.
Látum svo vera. Hitt er svo
lakara þegar fréttamenn, ekki
síst á ríkisfjölmiðlunum, fara að
halda því fram að nú sé sósíalism-
inn hruninn - eða eitthvað í þá
veru.
Nauöhyggja frá Mos-
kvu og Washington
Þeir sem svo tala átta sig kann-
ski ekki á því, að þeir eru með
undarlegum hætti fastir í gömlu
samsæri ráðamanna í Kreml og í
Washington gegn þeim, sem
nálgast vildu spurningar um sósí-
alisma með kreddulausum og
opnum huga. Þessir ráðamenn
voru nefnilega svo innilega sam-
mála um að hinn eini sanni og
mögulegi sósíalismi væri til fyrir
austan tjald, í Sovétríkjunum og
fylgiríkjum þeirra, og hvergi
nema þar. Bæði sovéskir og
bandarískir forystumenn höfðu
hag af þessum málatilbúnaði. So-
vétmenn svöruðu gagnrýni á
stjórnsýslu sína, valdseinokun
flokksins, niðurbælingu umræðu,
mannréttindabrot og fleira með
því, að hvað sem þessu og öðru
liði, þá væru Sovétríkin hinn
„raunverulegi sósíalismi", og
vandræði hans yrðu menn að
þreyja eins og Þorrann og Gó-
una, þar til allt færi loks að virka
eins og vera ætti og upp rynni
betri tíð kommúnismans með
blóm í haga. Kenningin um sósí-
alismann eina í Sovétríkjunum og
þar um kring var hentugt barefli á
alla villumenn, alla sem vildu
hugsa dæmið upp á nýtt, alla sem
töldu að sósíalismi án lýðræðis
væri meiningarleysa.
Fyrir Bandaríkjamenn var það
svo þægilegt að taka undir þessa
kenningu um sovéska einokun á
sósíalismanum - til þess að gera
þeim sem erfiðast fyrir sem væru
að freistast til að fitla eitthvað ó-
kurteislega við kapítalismann.
Sem vildu ganga lengra í því til
dæmis að þjóðnýta auðlindir eða
skerða umsvif alþjóðlegra
auðhringa en ráðamönnum í
Washington gott þótti. Slíkum
sósíalistum og vinstrikrötum var
sagt að hafa sig hæga, þeir væru
að hella vatni á myllur kommún-
ismans, þeir væru að byrja skelfi-
lega ferð, sem kannski sýndist
meinlaus í byrjun en mundi sann-
arlega teyma alla út í kalt fen
Gúlagsins.
Sögulegar blöndur
á hreyfingu
Allur er þessi málflutningur
því marki brenndur, að byggja á
mikilli einföldun veruleikans. Sér
til hægri verka gera menn ráð
fyrir því, að þjóðfélög séu nokk-
uð tegundarhrein: hér er léns-
skipan, hér er kapítalismi, hér er
sósíalismi. Og síðan tína menn
það saman sem við á að éta í
hverri þjóðfélagsgerð. Veru-
leikinn er svo miklu margræðari
og þverstæðufyllri og tollir illa í
pörtum á aðgreindum básum í
heimsfjósinu.
Einn helsti kenningasmiður
sósíalista, Friedrich Engels, var-
aði menn fyrir meira en hundrað
árum við slikum einföldunum.
Hann sagði á þá leið, að sósíal-
isminn væri ekki tiltekið ástand
til að keppa að, ekki heldur hug-
mynd til að sveigja veruleikann
undir, heldur fyrst og fremst
hreyfing sem kollvarpaði rikjandi
ástandi. Hér mætti náttúrlega
strax koma með ýmsar spurning-
ar: það er gott og blessað að
leggJa áherslu á hreyfinguna
fremur en gleyma sér við að
hanna innréttingarnar í eldhús-
um framtíðarþjóðfélagsins sæla -
en hreyfingin hlytur samt að
tengjast því hvert menn ætla sér.
Einhver viðleitni til að halda
fram framtíðarsýn er líklega
óhjákvæmileg öllum þeim sem
vinna gegn „ríkjandi ástandi“.
Byltingin er
löngu byrjuð
En látum það kyrrt liggja í bili.
Hitt skiptir mestu, að þegar á síð-
ustu öld voru þeir sem mest lögðu
í hugmyndabanka sósíalista vak-
andi fyrir því, að morgundagur-
inn byrjar nú þegar. Gangi menn
til verka með því hugarfari verð-
ur sósíalisminn afar margt. Við
munum ekki betur, en Karli
gamla Marx hafi fundist það vera
merkur angi af byltingunni að
það tókst að koma í Bretlandi á
vinnulöggjöf sem kvað á um
hámarksvinnutíma - vegna þess
að með því hafði verið gripið inn í
„frjálsa verslun" kapítalistanna
með vinnuafl með afdrifaríkum
hætti. Með sama hætti gætum við
minnt fólk á að margvísleg rétt-
indi sem verklýðshreyfing og
sósíaliskir flokkar hafa tryggt
fólki (til menntunar, orlofs, ellil-
ífeyris, heilsugæslu osfrv.) voru
eins og hver annar guðlaus
kommúnismi og bylting þegar
kröfur um slík réttindi voru fyrst
fram bornar. Slíkar og þvílíkar
breytingar á samfélögum amk. í
okkar hluta heims hafa svo rót-
tækar félagslegar afleiðingar, að
það er meira en vafasamt að láta
sem við búum við sömu þjóðfé-
lagsgerð og iðnverkalýður sá sem
hóf sína löngu göngu til skárra lífs
í allsleysi ömurlegra leiguhjalla í
fátækrahverfum Evrópu á fyrri
öld.
Sósíalískar hugmyndir, stund-
um í tengslum við þann kristna
arf sem telur ríkidæmi synd, bar-
átta sósíalískra hreyfinga - allt
hefur þetta gert margan „sósíal-
isma“ að svo sjálfsögðum hlut, að
menn eru löngu búnir að gleyma
því hvaðan gott kom. Þegar
flokksræðið í Austur-Evrópu
siglir upp á sker, þá hrynur ekki
sósíalisminn, heldur sá angi út úr
honum sem trúir því, að það sé
hægt að stytta sér leið til framtíð-
arríkisins sæla með því að af-
henda einhverri „úrvalssveit" öll
völd til að stýra samfélagsskút-
unni þangað.
þJÓÐVILJINN
Síðumúla 6-108 Reykjavík
Sími: 681333
Kvöldsími: 681348
Símfax:681935
Útgefandi: Útgáfufélag Þjóðviljans.
Framkvœmda8tjóri:HallurPállJónsson.
Ritatjórar: Árni Bergmann, Ólafur H. Torfason.
Fréttaatjóri: SigurðurÁ. Friðþjófsson.
Aðrlr blaðamenn: Dagur Þorleifsson, Elías Mar (pr.), Guðmundur
RúnarHeiðarsson, HeimirMár Pótursson, HildurFinnsdóttir(pr.),
Ingibjörg Þorsteinsdóttir, Jim Smart (Ijósm.), Kristinn Ingvarsson
(Ijósm.), LiljaGunnarsdóttir, ÓlafurGíslason.ÞorfinnurOmarsson
(íþr.), ÞrösturHaraldsson.
Skrlf8tofu8tjóri: Sigrún Gunnarsdóttir.
Skrifstofa: Guðrún Geirsdóttir, Kristín Pótursdóttir.
Auglýsingastjóri: Olga Clausen.
Auglýaingar: Guðmunda Kristinsdóttir, Svanheiður Ingi-
mundardóttir, UnnurÁgústsdóttir.
Símavarsla: Sigríður Kristjánsdóttir, ÞorgerðurSigurðardóttir.
Bilatjóri: Jóna Sigurdórsdóttir.
Útbrei&8Íu-ogafgreiðslustjóri:GuðrúnGísladóttir.
Afgreiðsla: Bára Sigurðardóttir, Halla Pálsdóttir, Hrefna
Magnúsdóttir.
Innheimtumaður: Katrín Bárðardóttir.
Útkeyrsla, afgreiðsla, ritstjórn:
Síöumúla 6, Reykjavík, símar: 68 13 33 &68 16 63.
Símfax:68 19 35
Auglýsingar: Síðumúla 6, símar 681331 og 681310.
Umbrot og setning: Prentsmiðja Þjóðviljans hf.
Prentun: Blaðaprent hf.
Verð í lausasölu: 90 kr. Nýtt Helgarblað: 140kr.
Áskriftarverð á mánuði: 1000 kr.
4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN'