Þjóðviljinn - 03.01.1990, Page 5

1. janúar 1990
Frú Vigdís Finnbogadóttir, forseti íslands.
Góðan dag, góðir áheyrendur,
Ég óska landsmönnum öllum
gleðilegs nýárs með þeirri heilu
von að við megum nú líta til bjart-
ari tíma í íslensku þjóðlífi en ver-
ið hafa um skeið. Framtíðarspá
um þjóðarhag leyfir okkur einnig
að trúa að svo sé og að við eigum
nú að baki örðugasta hjallann á
nokkuð torsóttri vegferð okkar á
árinu sem kvatt hefur og heyrir
þegar sögunni til. Allt ands-
treymi í stórum heimi er þó af-
stætt og mér er stundum, þegar
við kveinkum okkur mikið undan
þungum róðri, sem ég heyri
vísnasmiðinn þylja:
Finnst mér oft er þrautir þjá
þulið mjúkt við eyra:
þetta er eins og ekkert hjá
öðru stærra og meira.
Pyngst er okkur ávallt að lifa
með sorg við ástvinamissi og um
þessi áramót sem fyrr minnumst
við þeirra sem ekki eru lengur
hluttakendur í lífi okkar og vott-
um þeim sem sárast sakna inni-
legan samhug okkar.
„Svo rís um aldir árið hvert um
sig...” kvað Jónas í nýárskvæði
sínu. Og enn verður sama undrið,
nýtt ár, eilífðin í endurtekning-
unni, en samt eitthvað breytt.
Sólin er sú sama og í fyrra, og þó
er sem sitthvað hafi breyst í ljósi
þessarar sólar. Landið er hið
sama og í fyrra en samt nýtt og
með einhverjum hætti öðruvísi
en fýrr. Og söm er þjóðin sem
landið byggir en þó hefur ævin-
lega eitthvað breyst í fari hennar
og aðstæðum. t»ví á hverjum
tímamótum bíða okkar ný verk,
nýr vandi og oftar en ella ný
gleði, - sá vandi og sú gleði sem
fylgir þeirri vegsemd að vera ís-
lendingur. Því það er í senn gott
til gæfu og vandasamt að vera fs-
lendingur.
Hafís við norðurstrendur
landsins er um þessar mundir enn
einu sinni að minpa okkur á það,
hvar við erum stödd á hnettinum,
þessi sami hafís sem skáldin
kváðu um, „landsins fomi
fjandi”, sem boðaði hart vor,
kannske hungur og neyð. Samt
skyldum við aldrei gleyma því að
aðstæður okkar nú eru allt aðrar
en formæðra okkar og -feðra til
þess að fást við vandann sem
skapast af óblíðri náttúm, aðeins
ef við viljum beita til þess þekk-
ingu okkar og samtakamætti en
látum ekki vanda lítillar þjóðar í
stómm heimi smækka okkur,
beygja okkur, heldur hvetja okk-
ur til að horfa framan í veröldina
og segja án yfirlætis en líka án
óhóflegs lítillætis: Hér emm við
og hér verðum við - því að hér
viljum við vera.
Við emm nátengdari þessu
landi en margar aðrar þjóðir ætt-
löndum sínum, þótt sumir finni
það ekki fyrr en þeir em famir
héðan og horfa á það úr fjarlægð.
Við gleymum því aldrei að við
emm alin upp í töfrabirtu hins
íslenska sumars, okkur finnst að
við eigum þetta land með ein-
hverjum hætti sem engu líkist,
ískalda jöklana líka og hrjóstrin
öll. Þetta er landið sem við tókum
í arf og þess vegna er það okkar
land og við emm fólk þessa lands.
Þetta er það land sem við
þekkjum og unnum. Og ekki að-
eins landið í heild: Átthagar em
stórt orð í vitund okkar, oftast
stærra en fyrir öðmm annars
staðar í álfum. Að sumu leyti
kann það að stafa af því að í átt-
högunum ber næstum að segja
hver blettur nafn sem við þekkj-
um og talar til okkar á gegnsærri
tungu. Bláfjöll og Jarlhettur,
Hveradalir og Hljóðaklettar,
Jómkleif og Ingólfsfjall - allt em
þetta staðir sem bera okkur óm
sögunnar og náttúmskynjunar
allt frá landnámsöld. Of sjaldan
gefum við því líklega gaum hvem
fjársjóð við eigum þar sem em
skiljanleg ömefni, nöfn sem
hvert bam getur séð í gegnum án
þess að leita flókinna skýringa frá
málvísindamönnum eins og al-
gengast er með öðrum þjóðum.
Þarna eins og annars staðar sam-
einar tungan okkur, eflir skilning
okkar, gefur okkur óþrjótandi
umræðuefni, ekkert síður en fá-
mennið og frændræknin.
Oft látum við að því liggja að
landið sé stórt en þjóðin fámenn,
jafnvel of fámenn. Hugsanlega
em þó menning okkar og siðvenj-
ur þess megnugar að leggja okkur
mikla líkn í þraut. Til dæmis er
sennilegt að hver venjulegur ís-
Iendingur þekki miklu fleira fólk
persónulega - bæði lífs og liðið -
en mönnum tekst að komast yfir
annars staðar í heiminum. Lífs
eða liðið, sagði ég, því engin þjóð
sem ég þekki man eins vel þá sem
gengnir em og hin íslenska þjóð,
engin þjóð er jafn iðin við að
draga þá inn í umræðuna um dag-
inn og veginn með því að vitna til
þess hvað þeir sögðu og gerðu.
Þetta er eitt af einkennum menn-
ingar okkar og með þessum hætti
verður fámennið til að skerpa
minni okkar, gera kynslóðabilið
markh'tið og um leið að stækka
þjóðina, fjölga í því liði sem við
vitum af okkur til trausts og halds
í tilvemnni.
Og okkur er líka hollt að minn-
ast forréttinda sem fylgja því að
vera fámenn þjóð. Vissulega
látum við okkur lynda ýmiskonar
misrétti en fámennið ætti að gera
okkur kleift að byggja þjóðfélag
okkar á hugsjónum meira
jafnréttis og öflugri samhjálpar
en stórþjóðimar eiga kost á, þar
sem ávallt vofir yfir að einstak-
lingurinn verði ekki annað en peð
í tafli sem enginn hefur yfirsýn
yfir.
Dýrasta sameign okkar,
landið, tungan og minningarnar,
eflir okkur öryggiskennd. Við
emm ekki rótslitin, við eigum
okkur athvarf í himingeimnum.
En einnig í sameign okkar, í ná-
býli okkar hvert við annað, felast
mótsagnir. Við höfum kunnað að
snúa bökum saman þegar mikið
lá við en í næstu andrá tökumst
við á, gagnrýnum hvert annað
eins og lífið liggi við, emm dóm-
hörð og umburðarlynd á víxl, og
ekki alltaf auðvelt að koma auga
á rökvísina sem ræður því hvað
verður ofan á. Þetta getur orðið
böl, því við megum síst við því að
bíða „þrjóskir við garðinn” eins
og segir í nýju Sturlungakvæði:
,jneðan sveit okkar máist
í móðu sundrungar
út."
Þegar við á áramótum reynum
að skyggnast fram í tímann hljót-
um við að minnast þess að þetta
em mikilvægustu forsendur
framtíðar okkar: Landið og fólk-
ið.
Án byggilegs lands á fólk sér
enga framtíð. Ég ætla ekki að
fara mörgum orðum um það
hvemig við höfum á liðnum
öldum gengið um land okkar,
jafnvel svo að sumum hefur þótt
horfa til auðnar. Hins vegar vil ég
minnast þess að fyrir dymm
stendur merkilegt átak í tengslum
við sextugsafmæli Skógræktar-
félags íslands, nú á nýbyrjuðu
ári, og er kennt við ræktun land-
græðsluskóga. En landgræðslu-
skógur er skilgreindur sem allar
þær landgræðslu- og gróður-
vemdaraðgerðir, sem leiða til
þess að örfoka eða lítt gróið land
verði klætt trjágróðri að nýju,
eða öðmm jurtagróðri sem bind-
ur mold og býr í haginn. Um
gróður gildir það sama og um lífs-
yndi okkar, bömin. Ef vi viljum
lifa það að sjá gróskuríkan árang-
ur, þá verðum við að byrja strax,
- það er aldrei hægt að draga neitt
á langinn sem varðar ræktun.
Jafnvel um miðjan vetur verður
að gera áætlanir um, hvemig að
standa eigi að verki strax og tæki-
færi gefst. Landið sem við nefn-
um ættjörð okkar hefur oft leikið
okkur hart. Það hefur með öðra
leitt til þess að við höfum gengið
harðara að því en skynsamlegt
hefði verið. Vera okkar í landinu
hefur ekki samrýmst því að land-
kostir héldust. En nú höfum við
sem betur fer gert okkur grein
fyrir illri þróun og viljum snúa við
blaðinu. Færa landinu aftur það
sem frá því var tekið. Og þá gef-
um við sjálfum okkur um leið þá
gjöf að eiga miklu betra land að
una við.
Ég líkti saman trjárækt og upp-
eldi bama. Til lítils kemur okkur
að rækta upp örfoka land ef við
gleymum því að öll framtíð þjóð-
arinnar veltur á þeim sem nú em
böm. Ef okkur gleymist að hlúa
að þeim kemur landgræðsla fyrir
lítið. Fyrir nokkm vom stofnuð
tvenn samtök, annars vegar
íslandsdeild alþjóðasamtaka um
uppeldi bama áður en þau ná
skólaskyldualdri OMEP og hins
vegar samtök sem til bráðabirgða
em nefnd „Hjálpum bömum” og
vinna eiga að barnaheill og bætt-
um hag barna hér á íslandi. Þessi
samtök stefna að þörfu átaki í að-
hlynningarmálum bama, - og
mun nú líklega margur spyrja
hvort eitthvað skorti á að bömum
sé sæmilega sinnt á íslandi. Búum
við ekki við það lán að öll böm fá
að borða á íslandi og enginn
gengur klæðlaus? Vonandi er það
rétt. Þó er það nú svo að mörgum
er hagur bama í þessu vinnu-
þreytta þjóðfélagi mikið
áhyggjuefni og greinilega er
nauðsynlegt að finna leiðir til
lausnar. Við verðum að játa það
fyrir okkur sjálfum að böm okkar
em afskipt. Við höfum verið svo
ánægð með allt það frelsi sem
okkur hefur áskotnast og gengið
svo áköf til vinnu til að afla
verðmætanna, án þess að láta þar
á móti koma ömggan umhyggju-
og uppeldisstað fyrir böm, skóla
og námsstofnanir, að við höfum
gengið svo langt að láta börnin
ganga sjálfala. Það er eins og við
höldum að þau geti bjargað sér
sjálf, að þau læri af sjálfsdáðum
að tileinka sér verðmæti lífsins,
svo sem fróðleik ýmiskonar og
sjálfsaga. Þá höfum við gleymt
því, að ekki gátum við, sem nú
emm fullorðin, bjargað okkur
sjálf til uppeldis. Við fengum að-
stoð, okkar ræktun, þegar við
vomm böm og styrk til að nýta
hana.
Þessa aðstoð fengum við hjá
fullorðnum sem leiðbeindu og
töluðu við okkur og umgengust
okkur eins og þær manneskjur
sem þeir vildu að við yrðum,
þjóðinni til gagns þegar við elt-
umst. Öll börn eiga rétt á þessari
hjálp, Öll böm eiga rétt á því að
fá frá okkur fullorðnum uppeldi
til að njóta þess að hfa, hjálp til
að sjá og nálgast það sem gefur
lífinu gildi. Þegar nú samfélag
okkar hefur þróast til þess að
hverju heimili dugi ekki minna en
tveir til fyrirvinnu, ef sinna á
kröfum tímans, þá verður
eitthvað annað að koma í staðinn
til leiðsagnar og uppeldis. Þá
verður með nýjum hætti að
tryggja öllum bömum full mann-
réttindi.
Ég tel líka að hér séu hyggindi
sem í hag koma - hvert skref sem
stigið er til að kenna bömum að
njóta andlegra verðmæta verður
til þess að þau geti betur aflað sér
hinna veraldlegu, án þess að
mikla þau fyrir sér. Við verðum
að gefa bömunum af tíma okkar
og reynslu og vinsamlegum skiln-
ingi svo þau viti betur að maður
er manns gaman um leið og þau
kunni að vera ein með sjálfum sér
og afla sér gleði við annað en það
sem mölur og ryð fá grandað. Og
öll böm eiga heimtingu á uppeldi
til þess að verða manneskjur í
einu og öllu, til þess að njóta sam-
vista við aðra en óttast þá ekki.
Ekkert okkar fær í vöggugjöf
skemmdarfýsn eða kunnáttu til
ofbeldisverka. Ekkert bam á
skilið að alast upp til slíkrar hegð-
unar.
Þegar við um þessi áramót
reynum að sjá til vem okkar, það
að vera íslendingar, í víðara sam-
hengi, hugsum við ekki síst til
þess hvers virði séreinkenni okk-
ar, þjóðmenning okkar, er í
heimsmenningunni. Heims-
menning og þjóðmenning: Þetta
tvennt skarast alltaf, því enginn
er eyland. f þjóðmenningunni er
ávallt margt að finna sem er
heimsmenning. Án þjóð-
menninga sem em sjálfum sér
trúar væri engin heimsmenning.
Og mætti ég þá í leiðinni minna á
þann augljósa sannleik að
heimurinn er ekkert annað en
við, hér og nú, og að ábyrgð okk-
ar er að bregðast á hverju
augnabliki sem líður við því
hvemig hann er frá stund til
stundar. Á þetta höfum við verið
átakalega minnt í jólamánuði
1989. En þar íýrir utan er þjóð-
menning séreign þjóðar, sem
verður að fá að hugsa sitt í ljósi
þess hvar hún býr á jarð-
hnettinum og í ljósi þess sem yfir
hana hefur gengið. Þetta er sú
menning sem er séreign hverrar
þjóðar, auðlegð sem aldrei verð-
ur frá henni tekin.
Vitundina um þessa auðlegð
sköpum við okkur í tungumálinu.
Þar eram við rík en megum þó
ekki láta þar við sitja. Hver og
einn rækti garðinn sinn segir í
frægri bók. Og það er til margs
konar ræktun. Á nýliðnu ári var
efnt til málræktarátaks og er talið
að hafi lánast vel. En því átaki má
ekki vera lokið. Því má aldrei
ljúka. Öll ár í lífi þjóðarinnar
verða að vera málræktarár. Okk-
ur getur ekki Uðið vel, við getum
ekki eignast lífsfyllingu í þjóðerni
okkar, nema með því að rækta
tunguna sem best, þetta orðríka,
gagnsæja og langminnuga tung-
umál, sameign okkar. Við viljum
ekki að fyrir íslenskri tungu fari
eins og latínu, að afkomendur
okkar verði að setjast á skóla-
bekk og nálgst hana sem fram-
andi tungu til að geta lesið um
okkur sjálf. Við verðum að láta
það renna okkur í merg og bein
að hvert orð sem gleymist er glat-
aður sjóður, ómissandi lykill úr
stórri lyklakippu, hvert ömefni
innistæða á minningabanka með
góðum vöxtum.
Þá þurfum við einnig að
tryggja það að þeir sem við taka
kunni að tileinka sér bækur, haldi
áfram að lesa okkar eigin bækur
um okkar eigin vemleika og
kunni og skilji ljóð okkar. Ég hef
lengi verið þeirrar trúar að ljóð
þjóðarinnar varðveiti svo vel ótal
orð og blæbrigði í ríkidæmi tung-
unnar sem stöðugt er í hættu að
glati purpurafaldi sínum. Og ljóð
er auðvelt að læra - þau seytlast
inn í minnið og efla til lesturs ann-
ars efnis sem á sama hátt er verð-
mætt. Við vitum að samkeppnin
um tómstundimar harðnar og að
hætt er við að bóklestri fari aftur.
Við það yrðum við til muna fá-
tækari. Því það verður seint of-
metið hve mjög það auðgar hvem
mann að hafa vanist því að lesa.
Vitað er fyrir margvíslegar
rannsóknir að lestrarvenjur mót-
ast snemma, eða áður en böm
em 11 til 12 ára. En hver lítur eftir
því að böm okkar læri að um-
gangast bókina sem ómissandi
þátt í daglegu lífi, sem ætti ekki
að vera bundinn skyldu heldur er
sjálfsagður réttur bams sem elst
upp í þessu landi. Og hver getur
séð til þess að ljóðið taki þátt í því
að rótfesta tunguna og ríkidæmi
hennar með þeim virka hætti sem
við helst vildum? Að engir múrar
rísi milli þeirra sem fara með bók-
menntaarfinn og rækta hann og
hinna sem á stundum þykjast láta
sér fátt um finnast. Þorsteinn
skáld frá Hamri segir:
Köllumst því á
annað veifið!
þú og ég
og maðurinn sem fullyrðir
stundum að sér
leiðist Ijóð;
Miðvikudagur 3. janúar 1990 ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA 5