Þjóðviljinn - 04.01.1990, Qupperneq 11

BÆKUR
I DAG
Gissur biskup Einarsson
og siðaskiptin
Tryggvi Þórhallsson:
Gissur biskup Einarsson og siða-
skiptin
Reykjavík 1989
Kirkjuskipan siðaskiptanna
var að boði Kristjáns III sam-
þykkt á prestastefnu (Skálholts-
biskupsdæmis) á Þingvöllum
1541. „Þeir eru 26 prestamir sem
samþykkja kirkjuskipunina á
Þingvöllum árið 1541. Af þeim
öllum er kunnugt um nema einn
sem með vissu er fylgjandi hinum
nýja sið: síra Gísli Jónsson síðar
biskup í Skálholti... Meðan Ög-
mundur Pálsson er uppi stand-
andi með fullu biskupsveldi og
konungur gerir ekki sérstakar
ráðstafanir til að koma á siða-
skiptum hafa prestamir von um,
að takast megi að hnekkja fram-
gangi þeirra, enda em þeir í
hjarta sínu andvígir hinum nýja
sið. Honum fylgir mikil fyrirhöfn
sem er rosknum mönnum erfið
og kostaðarsöm á margan hátt.
Þeir fylgja því Ögmundi í andófi
hans. En svo breytist allt í einu
veður í lofti. Gissur Einarsson
verður biskup og hann ætlar að
fylgja fram hinum nýja sið. Prest-
arnir sjá ennfremur, að konungi
er fyllsta alvara að koma siða-
skiptunum á. Missa þeir þá von-
ina um, að hægt sé að reisa rönd
við siðaskiptunum, og sjá fram á,
að ekki er nema um tvennt að
ræða: að aðhyllast hinn nýja sið
eða missa prestsskapinn. Þegar
þeir svo komast að raun um, að
Gissur vill eftir megni stuðla að
því, að þeir haldi embættum,
tekjum og réttindum, á ríður það
baggamuninn og þeir ganga í
flokk með Gissuri. Alveg eins og
„gömlu goðamir” á Alþingi árið
1000 unnu pólitískan sigur, þótt
þeir biðu flestir ósigur um trúm-
álin, en kristni var lögtekin.”
(Bls. 150-151). Þannig gerir
Tryggvi Þórhallsson grein fyrir
siðaskiptunum.
í tilefni aldarafmælis Tryggva
Þórhallssonar forsætisráðherra 9.
febrúar 1989, gáfu böm hans út
ritgerð þá, sem hann samdi 1917
á þremur mánuðum, þá 28 ára
gamall, um aðdraganda og upp -
tök siðaskiptanna hér á Islandi,
Tryggvi Þórhallsson
afstöðu Gissurar biskups Einars-
sonar til katólsku biskupanna
Ögmundar og Jóns annars vegar
og konungsvaldsins hins vegar,
og viðgang hins nýja siðar á dögm
Gissurar biskups,” en umsækj-
endum um embætti dósents í guð-
fræði við Háskóla íslands bar að
taka saman ritgerð þess efnis.
í formála segir Klemens
Tryggvason fyrrum hagstofu-
stjóri: „í bókinni em 282 blað-
síður meginmáls auk sértölu-
settra síðna fremst í henni og
myndasíðna... Þegar þar við bæt-
ist, að tala tilvísana til heimilda
og athugasemda er hvorki meira
né minna en um 1570 - þar af um
1300 í íslenskt fombréfasafn -
verður nánast óskiljanlegt, að
mögulegt hafi verið að semja
svona viðamikið ritverk á ekki
lengri tíma en 90 dögum... Að
vísu hafa umsækjendumir um
stöðuna þegar í desember 1916
þóst vissir m, að verkefni kirkju-
söguritgerðarinnar yrði eitthvað
varðandi siðaskiptin - þá lá í loft-
inu á árinu 1917 er 400 ár voru
liðin frá því Marteinn Lúter hóf
baráttu sína gegn páfakirkjunni í
Róm. Hins vegar gátu umsækj-
endumir ekkert vitað um, hvaða
þáttur siðaskiptanna skyldi tek-
inn til meðferðar fyrr en 12. júní
1917 er dósentsembættið var aug-
lýst til umsóknar... Augljóst er,
að Tryggvi hfur lagt nótt við dag
þá þrjá mánuði sem hann vann að
Tímarit Sögufélagsins
Saga 1989
Saga, tímarit Sögufélagsins,
hefur nú komið út í 27 ár. Lætur
að líkuni að þar er mikill og verð-
mætur fróðleikur saman kominn.
í síðustu „Sögunni“, sem kom
út fyrir skömmu, birtist efni eftir
hvorki fleiri né færri en 24 höf-
unda. Og ekki skortir fjölbreytni
í flómna: ritgerðir, ritfregnir,
andmæli og athugasemdir, sagt er
frá síðasta aðalfundi Sögufélags-
ins, höfundum og myndum.
A fátt eitt af hinu margþætta
„Sögu“-efni er unnt að drepa hér
en nefna skal ritgerð Jóns
Guðnasonar, þar sem hann fjall-
ar um munnlegar heimildir og
notkun þeirra. Byggir Jón ekki
hvað minnst á reynslu sinni af
notkun og gerð slíkra heimilda og
getur trútt um talað því sjálfur
styðst hann mjög við munnlegar
heimildir við ritun sagnfræði-
verka.
Guðmundur J. Guðmundsson
rýnir í stjómmálaátök við
Norðursjóinn á víkingaöld og
þróun þeirra á kristniboð og
trúarviðhorf manna. Niðurstaða
höfundar er sú, að áhrif kristinn-
ar trúar hafi verið mun meiri frá
landnámi til kristnitöku en al-
mennt hefur verið álitið til þessa.
Anna Agnarsdóttir ritar um
eftirmál þau sem urðu vegna
hinnar frægu byltingartilraunar
Jörundar heitins hundadagakon-
ungs á íslandi 1909 og hvernig
bresk stjómvöld brugðust við
þeim. Dregur hún fram áður
óbirt skjöl um þessi efni. - Gísli
Jónsson fjallar um nafnasiði
Eyfirðinga og Rangæinga 1703-
1845 og sýnir muninn á
nafngiftum norðan heiða og
sunnan. - Stefán Aðalsteinsson
tekur til meðferðar uppmna ís-
lendinga. Er tilefnið bók Gísla
Sigurðssonar um þetta efni, en
Stefán er andvígur þeim skoðun-
um, sem þar koma fram. - Aðrir,
sem þama eiga ritgerðir em
Gunnar Halldórsson, Jón Ólafur
ísberg, Jón Ragnar Hagland og
Theodóra Þ. Kristmundsdóttir. -
Þá koma 14 ritfregnir. Þar að
auki andmæli við efni í Sögu 1988
frá þeim Gísla Ágústi Gunn-
laugssyni, Gísla Gunnarssyni og
Þorleifi Friðrikssyni.
Ritstjórar Sögu eru þeir Sig-
urður Ragnarsson og Sölvi
Sveinsson. Afgreiðsla er í Garða-
stræti 13 B, - gengið inn frá Fisch-
ersundi. - mhg
ritgerðinni... Greinilegt er af
handritinu að stór hluti þess er
skrifaður án undangengins upp-
kasts.” (Bls. viii)
í inngangi sínum sagði Tryggvi
Þórhallsson: „Það má segja, að
tvær séu þær höfuðástæður, sem
valda hinni voldugu og skjótu út-
breiðslu siðaskiptanna... Fyrri
höfuðástæðan er ástandið innan
kirkjunnar: hin mikla spilling í
siðferðilegum efnum... Hún hef-
ur misbeitt gróflega valdi sínu,
misst virðingu fjöldans, bakað
sér hatur margra og kann ekki
lengur að nota rétt meðöl til þess
að halda fólkinu í skauti sínu. -
Hin höfuðástæðan er sú að nýjar
breytingar em vaknaðar sem
standa að meira eða minna leyti
utan við kirkjuna... Stórkostleg
viðreisn lista og vísinda er á
undan gengin, ný bókmennta-
stefna hafin, sem leitar fjársjóða
utan hins kristna og kirkjulega
bókmenntaheims (þ.e. húman-
isminn)... er jarðvegurinn á ís-
landi eins plægður fyrir siðaskipti
og skiðbót og hann var á megin-
landi álfunnar: kirkjan hefur
mikið misgert. En hitt höfuðskil-
yrðið... - að menn hafi komið
auga á eitthvað æðra og
fullkomnara, að einhver andleg
hreyfing væri vöknuð - sýnist alls
ekki hafa verið fyrir hendi á ís-
landi.” (Bls. 1-2)
Upp dregur Tryggvi Þórhalls-
son skýra mynd af ýmsum þeim,
sem hlut áttu að siðaskiptunum,
einkum Oddi Gottskálkssyni,
þótt að þeim þætti bókarinnar
verði ekki vikið, en persónusaga
virðist hafa átt huga hans ekki
síður en heimildarýni. Gissuri bi-
skupi Einarssyni lýsir hann mjög
að áþekkum hætti og aðrir sagn-
aritarar þessarar aldar þótt vart
sé sú mannlýsing yfir vafa hafinn:
„Gissur Einarsson sér, að siða-
skiptin hljóta að sigra á íslandi.
Það er honum kært, því að hann
er sjálfur eindreginn siðaskipta-
maður. En hann hefur opin augu
fyrir því, að stórtjón fyrir landið
gæti fylgt siðaskiptunum. Mark-
mið hans verður þá að beita
öllum tiltækum ráðum til að
koma í veg fyrir slíkar afleiðing-
ar, og hann sér, að það getur að-
eins orðið með því eina móti, að
siðaskiptin komist á með
friðsamlegum hætti, þ.e. að ís-
lendingar séu sjálfir að verki...
Áberandi í fari Gissurar er hinn
mikilvægi hæfileiki stjómmála-
manns að kunna að vinna menn á
sitt band... Hann telur konung á
az falla frá að taka til sín kirkju-
og klaustureignir í því skyni, að
þeim sé varið til framgangs siða-
skiptanna. Hann fær Jón Arason
til að láta skipaskiptin í Skálholts-
biskupsdæmi afskiptalaust...
Presta Skálholtsbiskupsdæmis
vinnur Gissur til fylgis við sig með
því að heita þeim atfylgi um að
halda tekjum og réttindum.
Helsta fylgismann Ögmundar
biskups, Daða í Snóksdal, vinnur
Gissur til fylgis við sig... þó að
hann sé ákafamaður hinn mesti
kann hann til fullnustu þá vand-
lærðu list að bíða með aðgerðin,
þar til réttar kringumstæður eru
fyrir hendi... Enn er þess hæfi-
leika Gissurar að geta, sem mjög
er skyldur þeim, sem nú var
nefndur, sem sé, að hann kann að
dy(ja fyrirætlanir sínar í því skyni
að ná þeim fremur fram... Skörp
dómgreind á menn og málefni,
djúphyggni og sjálfsstjóm eru
helstu einkenni Gissurar sem
stómmálamanns.” (Bls. 231-233)
Sem sagt ekki: Hér stend ég; ég
get ekki annað.
Reykjavík, 17. des. 1989
Haraldur Jóhannsson
þJÓDVILIINN 4.janúar
FYRIR 50 ARUM
Um áramótin voru 721 menn
skráðir atvinnulausir á Vinnu-
miðlunarskrifstofunni og 727 á
Ráðningarskrifstofu Reykjavík-
urbæjar. Auk þeirra voru 400
manns í atvinnubótavinnu. Má
segja að á tólfta hundrað verka-
mannaséu nú atvinnulausir. At-
vinnubótavinna hefst að nýju í
dag með 400 manns.
fimmtudagur. 4. dagur ársins.
Sólarupprás í Reykjavík kl. 11.15
-sólarlagkl. 15.50.
Viðburöir
Þjóðhátíðardagur Burma. Fyrsta
íslenska ráðuneytið tekur við
stjóm árið 1917. EIK Einingar-
samtök kommúnista, marxistar-
leninistar, maóistasamtök stofn-
uð a< fyrrverandi félögum í Fylk-
ingunni árið 1975.
DAGBÓK
APÓTEK
Reykjavík. Helgar- og kvöldvarsla lyfj-
abúöavikuna
29.des-4.jan. 1990eríBorgarApó-
leki og Reykjavíkur Apóteki.
Fyrrnef nda apótekið er opið um helgar
og annast næturvörslu alla daga 22-9 (til
10 frídaga). Siðarnef nda apótekið er
opið á kvöldin 18-22 virka daga og á
laugardögum 9-22 samhliða hinu fyrr-
nefnda.
LOGGAN
Reykjavík sími 1 11 66
Kópavogur...........sími 4 12 00
Seltj.nes...........sími 1 84 55
Hafnarfj............sími 5 11 66
Garðabær............sími 5 11 66
Slökkvilið og sjúkrabílar:
Reykjavík...........sími 1 11 00
Kópavogur...........sími 1 11 00
Seltj.nes...........sími 1 11 00
Hafnarfj............sími 5 11 00
Garðabær............sími 5 11 00
LÆKNAR
Læknavakf fyrir Reykjavík, Sel-
tjarnarnes og Kópavog er í Heilsu-
verndarstöð Reykjavikur alla virka daga
frá kl. 17 til 08, á laugardögum og helgi-
dögum allan sólarhringinn. Vitj-
anabeiðnir, símaráðleggingar og tima-
pantanir í síma 21230. Upplýsingar um
lækna og lyfjaþjónustu eru gefnar í sim-
svara 18888.
Borgarspítalinn: Vakt virka daga kl. 8-
17 og fyrir þá sem ekki hafa heimilis-
lækni eða ná ekki til hans. Landspít-
alinn: Göngudeildin er opin 20-21.
Slysadeild Borgarspítalans: opin allan
sólahringinn sími 696600.
Hafnarfjörður: Dagvakt, Heilsugæslan
sími 53722. Næturvakt lækna simi
51100.
Garðabær: Heilsugæslan Garðaflöt s.
656066, upplýsingar um vaktlækna s.
51100.
Akureyri: Dagvakt 8-17 á Læknamið-
stöðinni s. 23222, hjá slökkviliðinu s.
22222, hjá Akureyrarapóteki s. 22445.
Farsími vaktlæknis 985-23221.
Keflavík: Dagvakt. Upplýsingars. 3360.
Vestmannaeyjar: Neyðarvaktlæknas.
1966.
SJÚKRAHÚS
Heimsóknartímar: Landspitalinn: alla
daga 15-16,19-20. Borgarspitalinn:
virka daga 18.30-19.30, helgar 15-18,
ogeftir samkomulagi. Fæðingardeild
Landspitalans: 15-16. Feðratími 19.30-
20.30. Öldrunarlækningadelld Land-
spítalans Hátúni 10 B. Alla daga 14-20
ogeftirsamkomulagi. Grensásdeild
BorgarspítalP: virka daga 16-19, helgar
14-19.30. Heilsuverndarstöðin við
Barónsstíg opin alla daga 15-16 og
18.30-19.30. Landakotsspitali: alla
daga 15-16 og 18.30-19. Barnadeild:
. heimsóknirannarraenforeldrakl. 16-17
daglega. St. Jósefsspítali Hafnarfirði:
alladaga 15-16og 19-19.30.Klepps-
spftalinn: alladaga 15-16og 18.30-19.
Vestmannaeyjum: alla virka daga 15-
16og 19-19.30. SJúkrahúsAkraness:
alla daga 15.30-16 og 19-19.30. Sjúkra-
húsið Húsavík: alladaga 15-16 og
19.30-20.
YMISLEGT
Hjálparstöð RKÍ. Neyðarathvarf fyrir ung-
lingaTjarnargötu 35. Sími: 622266, opið
allansólarhringinn.
Sálfræðistöðin. Ráðgjöf í sálfræðilegum
efnum. Sími 687075.
MS-félagiðÁlandi 13. Opið virkadagafrá
kl. 8-17. Síminner 688620. '
Kvennaráðgjöfin Hlaövarpanum Vestpr-
götu 3. Opið þriðjudaga kl.20-22,
fimmtudaga 13.30-15.30 og kl. 20-22, •
sími 21500, símsvari.
Sjalf shjalparhópar þeirra sem orðið hafa
fyrir sifjaspellum, s. 21500, slmsvari.
Upplýsingar um eyðni. Simi 622280,
beint samband við lækni/hjúkrunarfræðing
ámiðvikudögumkl. 18-19, annarssím-
svari.
Samtök um kvennaathvarf, simi 21205.
Húsaskjól og aðstoð fyrir konur sem beittar
hafa verið ofbeldi eða orðið fyrir nauðgun.
Samtökin ’78. Svarað er I upplýsinga- og
ráðgjafarsíma félags lesbía og homma á
mánudags- og fimmtudagskvöldum kl. 21-
23. Símsvari á öðrum timum. Síminn er
91-28539.
Bilanavakt rafmagns-og hitaveitu:s.
27311. Raf magnsveita bilanavakt s.
686230.
Vinnuhópur um sif jaspellamál. Sími
21260allavirkadagakl. 1-5.
Lögfræðiaðstoð Orators, félags laga-
nema, er veitt i síma 11012 milli kl. 19.30
og 22.00 á fimmtudagskvöldum.
„Opið hús“ krabbameinssjúklinga
Skógarhlið 8 er „Opið hús“ fyrir alla krabb-
ameinssjúklinga og aðstandendur þeirra á
> fimmtudögum kl. 17.00-19.00.
Samtök áhugafólks um alnæmisvand-
ann sem vilja styðja við smitaða og sjúka
og aðstandendur þeirra. Hringið í síma 91 -
22400 allavirkadaga.
GENGIÐ
n Sala
Bandaríkjadollar............ 61.63000
Sterlingspund..... ......... 99.40900
Kanadadollar................ 53.20700
Dönsk króna..............j'.v 9.20190
Norskkróna.................. \9.27600
Sænskkróna................... ð.^7030
.Finnsktmark................. 15.09610
Franskurfranki.............. 10.47640
Belgískurfranki............ 1.70110^
Svissneskurfranki........... 39.60290
Hollenskt gyllini........... 31.67740
Vesturþýskt mark............ 35.76900
Itölsklíra................... 0.04792
Austurrískursch.............. 5.07850
Portúg. Escudo............... 0.40720
Spánskur peseti.............. 0.55560
Japansktyen.................. 0.42910
(rsktpund.................... 94.2630
KROSSGATA
m
■ 12
—mm—íT—
zmznr.z
Lárétt: 1 vond4gaffal
6 málmur 7 hviða 9 spil
12áfom14aftur15
vafi 16skemma 19
stunda20kvæöi21
gamla
Löðrétt: 2 fugl 3 södd 4
fljótu 5 sefa 7 áburður-
inn 8 tungumál 10
skerall illri 13lána17
frostskemmd 18 uppi-
staða
Lausn á siðustu
krossaátu
Lárétt: 1 fom 4 krem
6 aur 7 rask 9 ótal 12
nikka14glæ15kát16
vinda 19 svað 20 ósar
21 raust
Lóðrétt: 2 ota 3 maki 4
krók5eða7rogast8
Snævar 10takast11
Ióttri13kæn17iða18
dós
Fimmtudagur 4. janúar 1990 ÞJÓÐVIUINN - SlÐA 11