Þjóðviljinn - 24.05.1990, Blaðsíða 25

Fyrir mörgum öldum var
kveðinn Heimsósómi, mig minnir
að hann byrji á þessa leið: Hvað
mun veröldin vilja, hún veltist um
svo fast, að hennar hjólið snýst.
Og heldur hefur hún versa hert á
sér síðan og aldrei sem nú. Og
missa margir fóta sem vonlegt er:
Mér verður hússins dæmi sem í
hallri brekku stendur, segir í Vís-
um Fiðlu-Bjamar.
Ólíklegasta fólk er það reynd-
ar, sem er eitthvað svo öryggis-
laust og saknar vinar eða óvinar í
stað. Eins og sú ágæta kona,
reyndar fremur ópólitísk sagði:
Eg kann ekki við þetta, mér finnst
allt af lagt sem ég var vön. Ekki
nóg með að kommúnisminn í
Austur-Evrópu sé hruninn heldur
er SIS líka komið að fótum fram.
Að fagna
og útskýra
En vitanlega hugsa menn sig
fram og aftur um Austur-Evrópu
fyrst og fremst. Hægrimenn hafa
verið mjög glaðir og sagt: við
unnum stríðið, sósialisminn er
búinn að vera. Vinstrimenn svara
með bróður Robert Littell og hans
grcin. Hann víkur með sérstæðum
hætti að því þverstæðufulla hlut-
verki sem rússneska byltingin
hafði að gegna á Vesturlöndum.
Hugleiðingar hans um það efni
eru nokkuð skyldar þeim sem
fram hafa komið í þessum pistl-
um hér. Eg á þá við þá hugsun, að
í rauninni sé það verkafólk á Vest-
urlöndum sem hafi einkum grætt
á rússnesku byltingunni: hún sló
ótta á borgarana og gerði þá með-
færilegri og gerði því auðveldara
að hafa út úr þeim ýmislegar fé-
lagslegar umþætur og réttindi.
Um þetta segir Littell á þessa leið:
Þeir sem syrgja drauminn um
ljósaland ættu að óttast. Hvað
hafa þeir að óttast fyrst kommún-
isminn er horfinn af sviðinu?
Svar: við ættum að óttast frekan
og aðgangsharðan kapítalisma:
Við ættum að hafa áhyggjur af
því að fráfall kommúnismans hef-
ur skilið eftir tómarúm á vett-
vangi þeirra hugmynda sem menn
lifa á. Kallið það það sem ykkur
sýnist: kommúnismi eða sovét-
kerfi - með sjálfri tilveru sinni
hefur það haft djúptæk áhrif á
Hvað mun veröldin vilja?
á móti: fegnir erum við að vera
lausir við spillt og illa virkt
apparat sem gerir okkur þá bölv-
un að kenna sig við sósíalisma.
Heimamenn í Sovétríkjunum
voru fyrst mjög fegnir því að allir
fengu málið, en síðan dauð-
hræddir við að uppsafnað ergelsi
milli þjóða leiði til þess á tvísýn-
um tímum að allir berjist gegn
öllum.
Svo eru þeir sem hvorki eru
að fagna né hryggjast opinskátt
heldur segjast bara vera að skoða
og skilja. Túlkanir þeirra eru
margar og fróðlegar. Séð hefi ég
lærða umræðu í sovéska viku-
blaðinu Literatúmaja gazéta um
Karl Marx og kenningar hans.
Þeir marxfróðu sögðu, að gamli
maðurinn hefði um margt haft rétt
fyrír sér um þjóðfélagsþróun -
enda þótt Sovétríkin pössuðu ekki
sem best inn í þau mynstur. Sov-
étríkin stöðnuðu, sögðu þessir
sovésku fræðimenn, í fomeskju-
legri valdseinokun ríkisins. Það
var hinsvegar á Vesturlöndum,
segja þeir, sem kapítalisminn
breyttist og varð ailur annar: þar
„sósíalíseraðist” auðmagnið,
dreifðist vítt og breitt - m.a. með
tilstilli ríkisvaldsins sem lúsiðins
milliliðar, miðlara.
Hvers sakna
menn?
Svo má spyrja að öðru: hvers
sakna menn hér á Vesturlöndum
þegar ríkiskommúnisminn sov-
éski hrynur? Ymislegt merkilegt
reyndar sem upp kemur þegar
menn fara að skoða það dæmi.
Náttúrlega sakna kommúnist-
ar af gömlum skóla og sumir bylt-
ingarrómanlíkusar af yngri kyn-
slóðum þess að draumurinn er þú-
inn. Það segir sig sjálft.
Öfl eru til í Bandaríkjunum
og víðar sem sakna síns Ovinar,
sem hélt saman Nató með tilveru
sinni og tryggði miklar og ábata-
samar pantanir hjá hergagnaiðn-
aðinum og ýtti almennt undir
sjálfstraustið: við erum þó betri
en þessir kommaskrattar.
En hér getur fleira komið til.
Trúin á betri
heim
Robert Littell heitir banda-
rískur rithöfundur sem oft hefur
heimsótt Sovétríkin og Austur-
Evrópu á síðastliðnum aldaríjórð-
ungi. Þekkir þar allvel til, ekki
síst andófsmanna. Og er feginn
því að það kerfi sem kallaði sig
kommúnískt cn var fyrst og síðast
„spillt, samviskulaust, hræsnis-
fullt og illa virkt” er komið á þann
ffæga öskuhaug sögunnar.
Far vel Frans, segir hann.
En svo segir hann: samt höf-
um við ástæðu til að fella nokkur
tár.
Hvers vegna þá ?
Jú: við, segir Littell, ættum að
fella tár í minningu margra okkar
bestu og gáfuðustu manna sem
voru reiðubúnir að fóma lífi sínu
fyrir hugsjón - í rússnesku bylt-
ingunni, í spænska borgarastríð-
inu og víðar á þeim tíma þegar
enn var hægt að trúa á nýjan og
betri heim. Því, segir hann, á bak
við hina upprunalegu kommún-
ísku hugsjón var sú bjartsýna von
að menn gætu með góðum ár-
angri lagt sig fram í þágu samfé-
lagsins, sem launaði þeim með
þeim gæðum sem þyrfti til að þeir
lifðu mannsæmandi lífi. Við ætt-
um líka, segir hann, að fella tár
yfir okkur sjálfum fyrir að þurfa
að jarða þessa hugsjón, þurfa að
komast að þeirri 'niðurstöðu að
mannkynið búi ekki yfir getu til
þess að búa til nýjan heim. Fyrir
að þurfa að komast að þeirri nið-
urstöðu að samfélagið virki betur
þegar það byggir á gróðavon-
inni, á græðginni, á þeim hvötum
sem gera venjulegt fólk að neyt-
endum og láta þá safna söfnunar-
innar vegna.
Reynt aö rota
vinstrið
Það er fleira réttmætt í þess-
um viðhorfum en menn kannski
kæra sig um. Það skiptir nefnilega
ekki höfuðmáli í þessu sambandi,
hvaða fortíð einstakir vinstri-
menn eða flokkar þeirra eiga sér í
gömlum væntingum um eða
gagnrýni á hina sovésku tilraun
og afsprengi hennar. Flokkar sem
aldrei hafa „kommúniskir” verið
eins og Sósíaldemókrataflokkur
Svíþjóðar eða SF, Sósíalíski al-
þýðuflokkurinn í Danmörku,
einnig þeir lenda í vissri kreppu
við hrunið mikla fyrir austan, þótt
þeir haft aldrei litið í þá átt til fyr-
irmynda. Vegna þess að hrunið
hjá þeim sem töldu sig allt geta
gjört með öðrum hætti en borg-
araskapurinn ýtir undir þá skoðun
að allar þjóðfélagslegar tilraunir
séu dæmdar til að mistakast, eða
þá að þær séu ekki ómaksins
verðar. Mönnum verður að von-
um um og ó ef þeir eiga að neyð-
ast til að byggja alla sína pólitík á
hagsmunatafli og fara í felur með
jafn óarðbært fyrirbæri og mann-
lega samstöðu.
Fyrir nú utan það, að nú grípa
hægrimenn tækifærið til að byrja
á því sem einn af þingmönnum
SF í Danmörku hefur neíht nýjan
mccarthyisma. En hann felst í því
að hamast á því að allar helstu
vinstrihugmyndir stefni beint í
sovéskt ófrelsi: tilgangurinn er sá
að reyna að kveða niður án um-
ræðu allar hugmyndir sem frá
vinstrisinnum koma, hræða fólk
frá því að hugsa um þær, hvað þá
meir, láta ótvíræða hægrimenn
eina um umræðuna.
Vaxandi frekja
kapítalism-
ans
En höldum áffarn
hinn kapítalíska heirn um langt
skeið. Ekki þarf annað en skoða
hið félagslega öryggisnet í Bret-
landi, Frakklandi eða þá Banda-
ríkjunum, eða þá styrkleika verk-
lýðshreyfinga í fjölmörgum lönd-
um til að skilja að það var heilsu-
samlegt íyrir kapítalismann að
keppa við einhvem valkost.
Nú þegar búið er að grafa
þennan valkost í ómerktri ljölda-
gröf, hvað mun þá viðhalda heið-
arleika kapítalista heimsins? spyr
Littell að lokum. Hvað mun
flækjast fyrir þeim í arðráni van-
þróaðra ríkja suðurhluta heims-
ins?
Sögunni er
ekki lokið
Þessar hugleiðingar rithöf-
undarins bandaríska eru nytsam-
leg tilbreyting við þann einróma
söng að allt það sem rússneska
byltingin leiddi af sér hafi ekki
orðið til annars en bölvunar. Þó
skiptir hitt meira máli: að vekja
athygli á því hve hættulegt það í
rauninni er að fallast á það, að
ríkjandi ástand á Vesturlöndum sé
hið eina mögulega, að ekki sé um
neitt annað að velja. Ef menn á-
netjast því, þá eiga þeir engin
svör við hinni nýju stéttaskipt-
ingu í þróuðum ríkjum: þeas. á
milli þeirra sem fara bærilega út
úr tæknibyltingunni og þeirra sem
hún ýtir til hliðar og út í atvinnu-
leysingjaskarann. Menn eiga
heldur engin svör við vanda
þriðja heimsins - við þvi að nýtt
jámtjald rísi, í þetla sinn milli
suðurs og norðurs, milli ríkra og
fátækra samfélaga. Menn venja
sig af þeim hugsjónum mannrétt-
inda og jöfnuðar, sem tmfla sjálf-
umgleði og sjálfsréttlætingu
þeirra sem njóta auðs og fríðinda
og koðna niður í dauflegri nauð-
hyggju sem gerir ráð fyrir því að
ranglætið sé náttúmlögmál og
snýr baki í allt sem óþægilegt er
með uppgjafarsóni: svona var það
og er það enn.
HELGARPISTILL
Arni
Bergmann
Fimmtudagur 24. maí 1990 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 25