Þjóðviljinn - 11.08.1990, Síða 5

VIÐHORF
Athugasemdir vegna skrifa
formanns fomleifanefndar
í Pjóðviljanum þann 19. júlí
s.l. var birt ályktun frá stjórn Fé-
lags háskólakennara þar sem
mótmælt er ákvörðun þjóðminj-
aráðs að hafna rannsóknarbeiðni
Thomas H. McGoverns og van-
þóknun er lýst á þeim rök-
semdum og þröngsýnis sjónar-
miðum sem fram komu í sam-
þykkt ráðsins að aðeins íslend-
ingar gætu annast rannsóknir á
íslenskri menningarsögu.
Laugardaginn 21. júlí 1990
kom í Þjóðviijanum grein eftir
Sveinbjörn Rafnsson prófessor í
sagnfræði við Háskóla íslands og
formann fornleifanefndar. Sama
grein birtist síðan einnig í Morg-
unblaðinu þann 27. júlí. Er
Sveinbjörn þar að svara ályktun
stjórnar Félags háskólakennara.
Lýsir Sveinbjörn m.a. því yfir
að hann telji ályktunina byggða á
vanþekkingu. Félag íslenskra
fræða mótmælti reyndar einnig
ákvörðun þjóðminjaráðs og hið
sama gerði stjórn Vísindafélags
íslendinga. Getur verið að
stjórnir þessa félaga séu svo illa
læsar á íslensku að þær hafi ekki
skilið hvað fólst í ályktun þjóð-
minjaráðs?
Alls ekki. Einmitt vegna þess
hve boðskapur þjóðminjaráðs er
skýr rísa vísinda- og fræðimenn
upp til að mótmæla þeirri þröng-
sýni og einangrunarstefnu sem
fram kemur í forsendum og úr-
skurði þjóðminjaráðs.
í svargrein sinni heldur for-
maður fornleifanefndar fast í
fyrri fullyrðingar og rangfærslur
sem að mörgu leyti eru byggðar á
vanþekkingu og fordómum og
ekki hægt að láta ósvarað.
1. Hann segir m.a. að forn-
leifar á íslandi séu fátæklegar
miðað við nágrannalönd okkar.
Það þýði að arfleifðin sé rýr og
mikilsvert að hún verði ekki stór-
lega skert að óþörfu. Þetta er rétt
svo langt sem það nær. Það er
hins vegar mikill misskilningur að
fornleifarannsóknir hafi eða geti
skert þessa arfleifð.
Vissulega eru minjar hér á
landi yngri og fátæklegri en í
flestum öðrum löndum, en þó er
af talsverðu að taka. Fornleifa-
deild hefur frá árinu 1980 staðið
fyrir skipulegri skráningu forn-,
leifa í nokkrum sveitarfélögum
eftir því sem fjármagn hefur feng-
ist. Niðurstöður þess starfs benda
til að í landinu séu að minnsta
kosti um eitt hundrað þúsund
rninjar sem falla undir friðlýsingu
hinna nýju þjóðminjalaga. Rann-
sókn á hverjum stað getur tekið
mörg ár eða jafnvel áratugi, eins
og rannsóknir á Stóruborg,
Bessastöðum, í miðbæ Reykja-
víkur og í Viðey sýna.
í ljósi þessa eru ummæli í þá
veru að útlendingar geti hrein-
lega grafið „það sem hér er til á
skömmum tíma“, vægast sagt
yfirdrifin og annað hvort byggð á
vanþekkingu eða tilraun til
blekkingar.
2. Formaðurinn nefnir að í
„auðugum menningarlöndum"
séu „margir og digrir sjóðir sem
styrkja vildu fornleifarannsóknir
í öðrum löndum fengist til þeirra
leyfi“. Jafnframt segir hann að
það tíðkist ekki að veita slík leyfi í
öðrum löndum. í þessu felst mót-
sögn sem gengur ekki upp. Digrir
sjóðir eru sagðir styrkja rann-
sóknir sem stundaðar séu utan
heimalanda sjóðanna (nýlend-
ustefna), en önnur lönd veiti ekki
leyfi til slíkra rannsókna, nema
Guðmundur Ólafsson skrifar
ísland. Ber víst að skilja þetta
svo, að fjármagni þessara digru
sjóða hinna auðugu menningar-
þjóða hafi fram til þessa dags ein-
ungis verið beint hingað í ein-
hverjum mæli. Líklega vegna
þess að hér hafi hver sem er mátt
grafa hvar sem er að vild, án
heimildar, án skilyrða, án eftirlits
og án samráðs og samstarfs við
íslenska fornleifafræðinga. Þetta
er auðvitað fjarri lagi og byggt á
vanþekkingu, þar sem formaður
fornleifanefndar fer miklu offari.
Það er rétt að meðal flestra
menningarþjóða eru sjóðir sem
styrkjavísindarannsóknir. Nokk-
uð algengt er að vísindamenn
stundi rannsóknir utan heima-
lands síns. Þetta á við um forn-
rannsóknanna var norski forn-
leifafræðingurinn og arkitektinn
Hákon Christie. Niðurstöður
þessara merkilegu rannsókna
voru gefnar út á bók árið 1988.
4. Um 1961 mun hópur Breta
hafa fengið leyfi Kristjáns Eld-
járns til þess að grafa í svonefnda
Grímsgilsrúst í Borgarfirði. Þess-
ir aðilar hafa því miður ekki
skilað neinum niðurstöðum til
safnsins, þó að eftir hafi verið
gengið, og eru undantekning sem
vissulega ber að fordæma.
5. Sænsku fornleifafræðing-
arnir Bengt Schönbáck og Else
Nordahl stjórnuðu rannsóknum
á „bæjarstæði Ingólfs" í miðbæ
Reykjavíkur á árunum 1971-
1975. Niðurstöður þeirra
einnig rannsóknarleyfi á sínum
tíma gegn því að hlíta skilmálum
Þjóðminjasafnsins um skila-
skyldu gagna o.fl. Markmið
rannsókna hans var að afla gagna
frá Vestfjörðum og Norðaustur-
landi, til samanburðar við hin
stóru beinasöfn frá Stóruborg,
Bessastöðum og Viðey, sem öll
eru frá Suðurlandi. Hann hefur
skilað fleiri skýrslum um rann-
sóknir sínar en nokkur annar. Þar
kemur skýrt fram hvaða beina-
söfn hann hefur fengið til
greiningar frá íslandi og hvaða
muni hann hefur undir höndum
úr uppgreftri sínum hér.
Það hefur verið viðtekin venja
að rannsóknaraðilum sé treyst til
„í svaragrein sinni heldur formaður forn-
leifanefndar fast ífyrrifullyrðingar og rang-
fœrslur sem að mörgu leyti eru byggðará
vanþekkingu ogfordómum og er ekki hœgtað
láta ósvarað. “
leifarannsóknir sem aðrar fræði-
greinar. Einkum hafa fjölþjóðleg
rannsóknarverkefni færst í vöxt
og þá jafnan í samráði við við-
komandi minjayfirvöld. Ég
kannst ekki við að hingað hafi
flykkst erlendir fornleifafræðing-
ar í þeim tilgangi að eyðileggja
fornleifar okkar og menningar-
arfleifð, eða að þeir sem hingað
hafa komið hafi ekki flestir verið
nægilega „læsir á íslenska menn-
ingarsögu“ til þess að geta stund-
að hér fornleifarannsóknir. Það
er furðulegur skilningur á þeim
rannsóknum sem útlendingar
hafa staðið að hér á landi.
Auðvelt er að sýna fram á þetta
með því að nefna þá erlendu aðila
sem hér hafa staðið fyrir forn-
leifarannsóknum á undanförnum
100 árum.
1. Daniel Bruun rannsakaði
margar fornleifar á árabilinu um
1900-1920. Segja má að hann
hafi lagt grunninn að faglegri
fornleifafræði á íslandi. Margar
af þeim minjum sem hann
rannsakaði og mældi upp eru
löngu horfnar og hefðu líklega
verið öllum gleymdar ef
rannsókna hans hefði ekki notið
við. Minja- og menningarsaga ís-
lendinga væri mun fátæklegri ef
Daniel Bruun hefði ekki fengið
að stunda hér rannsóknir.
2. Árið 1939 fóru fram um-
fangsmiklar fornleifarannsóknir
hér á landi, að mestu undir stjórn
norrænna fornleifafræðinga, í
samvinnu við íslendinga. Þá voru
m.a. rústirnar á Stöng í Þjórsár-
dal grafnar upp. Þessar rann-
sóknir mörkuðu þáttaskil í ís-
lenskri fornleifafræði hvað varð-
ar vísindaleg vinnubrögð. Niður-
stöður rannsóknanna birtust í rit-
inu „Forntida gárdar i Island",
sem telst enn í dag grundvallarrit
um íslenska fornleifafræði.
3. Á árunum 1954-1958 fóru
fram umfangsmiklar fornleifa-
rannsóknir á kirkjugrunnum í
Skálholti undir yfirstjórn Krist-
jáns Eldjárns. Meðstjórnandi
tannsókna komu nýlega út í bók-
inni „Reykjavík from the Archa-
eological Point of Wiew“. Fjöl-
margir munir úr þeirri rannsókn
voru færðir til Svíþjóðar til for-
vörsiu og rannsóknar á sínum
tíma. Flestir eru komnir til baka.
Þeir sem ókomnir eru, eru sem
stendur í vörslu fornleifadeildar
háskólans í Uppsölum og mun að
sjálfsögðu verða skilað.
6. Þýskur prófessor Thorsten
Capelle var meðstjórnandi Guð-
mundar Ólafssonar, sem var að-
alstjórnandi, við rannsóknir á
verslunarstað frá miðöldum í
Gautavík árið 1979. Niðurstöður
þeirrar rannsóknar komu út í
bókinni „Untersuchungen auf
der mittelalterlichen Handel-
platz Gautavfk, Island" árið
1982. Munir sem Þjóðverjarnir
grófu upp höfðu þeir með sér til
Þýskalands til rannsóknar. Þeim
var skilað aftur til Þjóðminja-
safnsins að rannsókn lokinni.
7. Kevin P. Smith er banda-
rískur fornleifafræðingur sem er
að vinna að doktorsritgerð um
þjóðfélag Sturlungaaldar í ljósi
fornleifarannsókna. Hann hefur
unnið hér á landi með íslenskum
fornleifafræðingum undanfarin
sumur. Hann var stjórnandi
rannsóknar, ásamt Sigurði
Bergsteinssyni, fornleifafræð-
ingi, á fomu eyðibýli að Hálsi í
Hálsasveit árið 1988 og 1989.
Hann fékk rannsóknarleyfi á sín-
um tíma gegn því að hlíta skilmál-
um þjóðminjasafnsins um skila-
skyldu gagna o.fl. Auðvitað hef-
ur hann heimild til þess að hafa
þessi gögn hjá sér þar til
rannsóknarniðurstöður liggja
fyrir. Hann hefur skilað áfanga-
skýrslu um rannsóknir sínar.
8. Thomas H. McGovern er
áttundi erlendi aðilinn sem feng-
ið hefur leyfi til fornleifarann-
sókna hér á landi á þessari öld.
Hann hefur átt gott samstarf við
íslenska fornleifafræðinga á und-
anförnum árum, og hefur m.a.
átt þátt í því að opna augu manna
fyrir heimildagildi dýrabeina við
fornleifarannsóknir. Hann fékk
þess að ganga frá fundaskrám
áður en munum er skilað til
safnsins, enda hefur Þjóðminja-
safnið ekki einu sinni fengið að
ráða fólk til þess að skrá sína
eigin muni. Það er því óraunhæft
að krefjast þess að safnið skrái
alla muni og öll bein hinna ýmsu
rannsóknaraðila, á meðan rann-
sókn stendur. Sú skráningar-
skylda hefur hvílt á viðkomandi
rannsóknaraðila. Að öllu jöfnu
er sjálfsagt og eðlilegt að standa
þannig að þessum málum, enda
þekki ég til vel sambærilegrar af-
greiðslu mála erlendis frá.
3. Formaðurinn segir að í ná-
grannalöndum okkar séu gerðar
mjög strangar reglur um forn-
leifagröft, ekki síst um rannsókn-
ir erlendra manna. Hann gefur
ítrekað í skyn að hér hafi engar
reglur verið fyrir og menn hafi
nánast getað grafið að vild í holt
og hóla.
Þetta eru vísvitandi rangfærsl-
ur. Þjóðminjavörður hefur frá ár-
inu 1988 gefið út skriflegt leyfi til
rannsóknaraðila utan Þjóðminja-
safnsins, sem er m.a. háð þeim
skilyrðum að skila skuli skýrslu til
Þjóðminjasafns árlega á meðan
rannsókn stendur. Að rannsókn
lokinni skal skila til Þjóðminja-
safns öllum rannsóknargögnum,
auk þeirra fornmuna sem fundust
við rannsóknina. Slíkt leyfi hafa
ábyrgir íslenskir og erlendir fom-
leifafræðingar getað sótt um og
fengið. Thomas H. McGovern og
Kevin P. Smith hafa auk þess
gengið að skilyrðum Þjóðminja-
safnsins um íslenskan samstarfs-
aðila við rannsóknir sínar.
Allir eru sammála um nauðsyn
þess að ákveðnar reglur gildi um
fornleifarannsóknir. Þær mega
þó ekki vera þannig úr gerði
gerðar að þær útiloki fyrirfram
alla möguleika á að fá leyfi.
Það hefur verið eðlileg vinnu-
regla, að rannsóknaraðili sé
ábyrgur fyrir þeim gögnum og
munum sem fram koma við forn-
leifarannsókn og sé heimilt að
hafa þau gögn undir höndum þar
til hann hefur lokið úrvinnslu
þeirra. Þetta er vissulega spurn-
ing um hvort treysta eigi viðkom-
andi til heiðarlegrar fræði-
mennsku, eða ekki. Þeir sem
stunda fomleifarannsóknir vita
vel hve nauðsynlegt er að hafa
hlutina hjá sér þegar verið er að
vinna úr rannsókn. Úrvinnsla fer
oft fram mörgum árum eftir að
rannsókn hófst og iðulega þarf að
endurskoða eldri niðurstöður.
Að krefjast þess af erlendum
rannsóknaraðilum að þeia skilji
alla fundna muni eftir í lok hvers
árs, er tilræði við rannsóknina, og
vantraustsyfirlýsing á fræði-
manninn.
4. Formaður fornleifanefndar
hefur lagt á það ofuráherslu í
málflutningi sínum að fornleifa-
rannsókn sé eyðilegging. Hans
meginstefna er því að engar rann-
sóknir skuli fara fram nema þær
sem „brýna nauðsyn ber til“.
Eins og fram hefur komið í
McGovernmálinu, þar sem for-
maðurinn hefur í tvígang hunds-
að samþykkt meirihluta fom-
leifanefndar um að veita McGo-
vem rannsóknarleyfi, er ljóst að
hann telur sig vita betur en aðrir
hvað sé „nauðsynleg“ rannsókn.
Það er eyðilegging að setja
jarðýtur á fornleifar. Fornleifa-
rannsókn er sem betur fer ekki
sambærileg. Við rannsókn safna
fornleifafræðingar upplýsingum
og heimildum úr minjunum, svo
að hægt sé að endursegja eða
endurskapa það sem í minjunum
fólst. Flestum er Ijós munurinn á
fornleifarannsókn og eyðilegg-
ingu.
Islenskar fornleifar eru á
ábyrgð Þjóðminjasafns íslands.
Safnið hefur ekki aðeins varð-
veisluskyldum að gegna. I
þjóðminjalögum er einnig kveðið
á um rannsóknarskyldu. Það hef-
ur ekki verið gerð á því könnun
hvað búið er að rannsaka hátt
hlutfall íslenskra fornleifa. Þó má
ætla að fram til dagsins í dag hafi
verið gerð rannsókn á um 0,1-
0,5% fornleifa landsins. Þannig
að gera má ráð fyrir að að
minnsta kosti 99,5% séu eftir ór-
annsökuð. Fomleifum stafar
mikil hætta af uppblæstri, land-
eyðingu og verklegum fram-
kvæmdum, ekki af rannsóknum.
Fornmaður fornleifanefndar
virðist hins vegar fremur kjósa að
minjar verði landeyðingu að
bráð, en að leyfa erlendum vís-
indamönnum að rannsaka þær.
Hér að framan hefur aðeins
verið bent á fáein atriði þar sem
skoðanir mínar greinir á við for-
mann fornleifanefndar. En það
er nánast sama hvar borið er nið-
ur í rök þau sem formaðurinn
hefur verið að tína til. Þau hljóta
að teljast fremur léttvæg og að
mörgu leyti byggð á vanþekk-
ingu, hlutdrægni og jafnvel for-
dómum. Aðgerðir hans og yfir-
lýsingar virðast allar beinast að
því að ná með ofríki undir sig ein-
okunarvaldi yfir fornleifarann-
sóknum á íslandi til að geta
stöðvað þá sem honum eru ekki
þóknanlegir. Af þeim við-
brögðum sem aðgerðir og um-
mæli formanns fomleifanefndar
hafa vakið, veit ég að skoðanir
hans eiga sér formælendur fáa
meðal íslenskra fornleifafræð-
inga, sem og annarra fræðimanna
og almennings í landinu.
Guðmundur Ólafsson er deildarstjóri
.fornleifadeildar Þjóðminjasafnsins.
Laugardagur 11. ágúst 1990 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5