Þjóðviljinn - 19.09.1990, Blaðsíða 5

LANDSLAG
ekki lengur verðugt myndefni?
Georg Guðni Hauksson:
í síðustu grein minni fjallaði ég
almennt um viðhorf fólks til
landslags og náttúrunnar. Álykt-
að var að landslag náttúrunnar
væri ekki álitið alvarlegt né krefj-
andi viðfangsefni í formi mynd-
listarinnar. Landslag virðist yfir-
leitt vera neðst á listanum hjá
myndlistarmönnum. Þessi við-
horf eiga ekki einungis við hér-
lendis heldur er landslagsmál-
verkið einnig á fallandi fæti er-
lendis. Nútíminn „býður upp á“
annars konar þróun á sviði mynd-
listar sem einkennist ef til vill af
sálarástandi einstaklingsins -
hvað honum þykir um veröldina í
kringum sig og þróun mála í
heiminum. I Evrópu, á 3. ára-
tugnum, urðu aðal stefnuhóparn-
ir til vegna áhrifa stjórnmála og/
eða mismunandi stjórnmála-
skoðana, hvort sem áhrifin urðu í
eigin landi eða á alþjóðlegum
vettvangi - til dæmis af ástandinu
sem skapast af stríði. Hér á landi
eru hins vegar talin órjúfanleg
bönd milli fólks og náttúru. En
eru þau bönd látin í ljós í formi
listarinnar? Er nauðsynlegt að
hlutföll náttúrunnar séu auðþek-
kjanleg sem samsvörun við raun-
veruleikann?
Áhrif náttúrunnar geta komið
fram á fleiri en einu sviði. Þau
geta bæði verið bein og óbein
hvað varðar útkomuna. Form
landslagsins getur til dæmis verið
útfært á strigann í nákvæmum
smáatriðum svo kunnugir staðir
birtast ljóslifandi í hugskotum
áhorfandans. Á hinn bóginn eru
form og línur einfaldaðar í sterka
og áhrifamikla mótun landslags-
ins. Til dæmis birtast fjöllin, í ol-
íumyndum Húberts Nóa, áhorf-
andanum í senn uggvænleg, af því
hversu myrkrið umlykur þau, og
formföst. Þau eru tilveran og eiga
tilveruna, ekkert annað er sjáan-
legt. Fjöllin og myrkrið er ein
heild, eins og maðurinn og nátt-
úran.
En hvernig hefur þessi einfald-
leiki orðið til? Er til einhver hefð
í íslensku og listrænu gildi þess?
Jóhannes Kjarval er án efa hvað
best þekktur íslenskra lands-
lagsmálara, Kjarval fól sig nátt-
úrunni á vald, svaf til dæmis úti í
misjöfnum veðrum. Hann var
heldur ekki viðkvæmur fyrir rign-
ingunni þar sem hún rann niður
strigann eða vatnslitapappírinn -
með því komst hann lika nær
sannleika náttúrunnar. En það
leið á talsvert löngu þar til Kjar-
val náði fullu valdi á náttúrunni
og tilbrigðum hennar. Náttúran
gerir kröfur um þolgæði og ein-
beitingu. Líf og litir eru síbreyti-
legir í formi náttúrunnar - það er
ekki fullnægjandi að vinna úr ríki
hennar á vélrænan hátt eins og
ekki sé lífsmark í sjónmáli. Öll
tilveran ber með sér lífsmark. Þó
fjallið sé myndað úr bergi þá vex
gróður og jurtir innan um
steinana sem gefa umhverfinu lit
og tilbreytingu. Svo ekki sé
minnst á árstíðirnar sem allar
bera með sér sín einkenni og
undantekningar.
Ekki er nægilegt að hafa galop-
in augu fyrir lystisemdum náttúr-
unnar og þannig, með þolin-
mæði, hljóta vald á formum
hennar. Tilfinningar listamanns-
ins ber einnig að hafa í huga,
hann verður að finna sig í náttú-
runni og því að túlka hana. Að
því mæltu var Kjarval orðinn
fimmtugur þegar hann náði fullu
valdi á landslaginu og sameinaði
það við annað einkenni listar
sinnar, draumkenndar
mannverur sem birtust í myndum
hans eins og Svanasöngur, 1956-
66. Þar birtist samspil náttúrunn-
ar í formi hrauns, himins og
draumkenndra mannvera í
breytilegu tónavali litanna; gult,
grænt, blátt, brúnt, svart. Hraun í
náttúrunni gefur óendanlega lita-
möguleika, bæði hvað varðar
„raunverulegt" litaval og einnig í
formi ljóss og skugga. Flötur
hraunsins er mjög grófur og
ójafn. Þannig skapast dýpt og
ókunnugleiki, jafnframt sem
ímyndunaraflinu er gefinn laus
taumur, og hver veit þá hvað get-
ur birst í hrauninu. Kjarval sam-
einar náttúruna og draumaverur
ekki aðeins í hrauninu heldur líka
í fjallinu, Esja í febrúar, 1959.
Þar mótar fyrir alls kyns verum
og jafnvel dýrum ef áhorfandinn
lætur hugmyndaflugið reika.
Einnig hér er því náttúran ekki
dauð þó liggi yfir henni snjór og
klaki.
Jón Stefánsson var annar mál-
ari sem einbeitti sér að íslensku
landslagi, þó á mjög ólíkan hátt.
Jón varð fyrir miklum áhrifum frá
list og viðhorfum franska málar-
ans Cézanne sem hann kynntist í
París 1908-1910, þegar hann
lærði hjá Henry Matisse. Þó Céz-
anne skynjaði náttúruna í gegn-
um augað, það er, blandaði lita-
tónunum í eina heild í auganu, þá
dreymdi hann um að móta list
sína eftir þeim fasta klassíska
grunni sem Poussin hafði stofn-
að. Þannig yrði listin meira end-
anleg, næði lokamarki, og heim-
spekilegri eða æðri. Sú tækni að
byggja upp form með aðskildum,
samt skyldum, litaflötum og
myndefnið mótist af jafnvægi
ljósra og dökkra flata, jafnt sem
heitra og kaldra lita, er upprunn-
in frá Cézanne. Þessi litameðferð
og uppbygging er auðkennd í
myndum Jóns eins og til dæmis
Skjaldbreiður, 1937 og Hall-
mundarhraun. í Hallmundar-
hrauni eru litirnir dökkir og
ógnvekjandi þar sem litamyn-
strið er byggt upp á svörtum og
dökkbrúnum litum. En til þess að
móta fyrir birtu þá notar Jón
græna, bláa og ljósa tóna sem
njóta samspils við dekkri litina.
Eins og að framangreindu þá
býður náttúran upp á takmarka-
lausa upplifun. Tilfinning og ná-
kvæm túlkun er ekki eina
lausnin, eða notagildi landslags
sem myndefni. Náttúran hefur
áhrif á mennina á óhlutbundinn
hátt jafnt semmeðvitaðan. Þann-
ig má benda á listmálarann Svav-
ar Guðnason. Hann hefur verið
kenndur við abstrakt listina, þó
náttúran hafi alltaf haft áhrif á
hann sem listmálara. Myndin Há-
göngur, 1947, er dæmi um hvern-
ig óhlutbundnir fletir móta há
fjöll og manneskjuna.
Sannleikanum samkvæmt á þessi
útfærsla náttúrunnar ekki raun-
verulegt gildi. Hún er túlkun
listamannsins. hvaða áhrifum
hann verður fyrir á sviði náttúr-
unnar og tilfinninga sjálfs sín.
Litimir em sterkir og afmarkað-
ir, þannig ýktir í skerandi óp - óp
gangnamannanna?
Allmiklu yngri listamaður er
Hringur Jóhannesson. Hans hug-
sjón hefur mikið einkennst af
raunsæisstefnu, hvernig líf í borg
birtist sem andstæða lífshátta í
sveit. Nú hefur hins vegar sjón-
ræn túlkun hans styrkst með því
að einfalda uppbyggingu mynd-
efnisins. Svið myndefnisins er ná-
lægt því sem nefnist of-raunsæi
þar sem hann einbeitir sér að
stóram nærmyndum af umhverf-
inu. í þessum myndum, mynd-
efnið er oft tekið úr Aðaldal, er
vera mannsins gefin til kynna
með algengum hlutum sem ofnir
eru inni í myndina, til dæmis,
Siönguform og himinn, 1988, eða
Horft inn i hlöðu, 1988. í þessum
myndum nemur augað hvert
Ingólfshöfði, 1986.
smáatriði sem myndin býr yfir,
hvert strá í hlöðunni og hvernig
ljósið leikur um þau.
Georg Guðni Hauksson er
ungur listmálari sem túlkar lands-
lagið á sinn hátt. Fjöllin í mynd-
um hans einkennast af litbrigðum
í tónum, og skörpum einfaldleika
sem í nýrri myndum hans hafa
tekið á sig meiri „abstrakt“ blæ
þó með sterkum áhrifum frá nátt-
úranni. Þessar myndir eru ekki
uppbyggðar sem nákvæm nátt-
úralýsing, heldur era fjöllin og
staðareinkenni dregin úr huga
málarans sem væru þau tákn Is-
lands.
Að svo mæltu er óhætt að segja
að landslagsmyndir eru ekki út-
dautt listform. Ungir málarar
takast á við náttúrana í myndum
sínum þó tæknin og hugmynda-
auðgi séu aðrar nú en tíðkuðust
hjá eldri málurunum, eins og
Kjarval eða Jóni Stefánssyni.
Náttúran er alltaf, og verður,
hluti af okkur sjálfum hvort sem
við viljum eða ekki - hún er
óbrigðull þáttur í lífi okkar. Hún
hefur því ávallt áhrif á okkur,
sálar- og lífsmynstur, listamenn
eða annað fólk og hvort sem
myndin er „abstrakt" eða ná-
kvæm eftirmynd náttúrunnar.
Náttúra er aldrei einföld, heldur
er hún ofin flóknum vef litarófs-
ins. Það er þó ekki þannig að hið
einfalda sé ekki „rétt“. Hver og
einn túlkar lífið á sinn hátt, nátt-
úruna og samskipti við annað
fólk. Mest um vert er að finna
sjálfan sig í því sem fyrir manni
vakir. En eins og ég gaf til kynna í
síðustu viku þá er aldrei of mikið
litið í kringum sig í ríki náttúr-
unnar. Því meira sem skoðað er,
þeim mun meira er fundið.
Kjarval: Esja í febrúar, 1959.
Eftir Halldóru Arnardóttur — Seinni hluti
Miðvikudagur 19. september 1990 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5